نظر مشهور فقها در باب سفر در ماه مبارک رمضان
پرسش :
مشهور فقها چه نظری در رابطه با سفر در ماه رمضان دارند؟
پاسخ :
مشهور بین فقهاى ما جواز سفر در ماه مبارک رمضان است. براى این نظریّه به روایات متعدّدى ـ که دلالت بر جواز مشایعت دوست و رفیق مسافر (که یک کار مستحبّى است) یا مشایعت مسافر کربلا و مانند آن دارد ـ مى توان استناد جست، این روایات بر دو گونه است:
اوّل: روایاتى که به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد.
دوّم: روایاتى که مسافرت را حتّى براى امور مستحبّى تجویز مى کند. به این روایات توجّه کنید.
1. محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل مى کند: «اِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یُعْرَضُ لَهُ السَّفَرُ فی شَهْرِ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ وَ قَدْ مَضى مِنْهُ اَیَّامٌ، فَقالَ: لابَأْسَ بِاَنْ یُسافِرَ وَ یُفْطِرَ وَ لا یَصُومَ»(1)؛ (از امام(علیه السلام) درباره وظیفه شخصی که مقیم است و در ماه رمضان برایش مسافرتی پیش می آید، سوال شد. درحالیکه چند روزی از ماه رمضان نیز گذشته است. ایشان فرمودند: می تواند به سفر رود و روزه نگیرد). این روایت، روشن ترین حدیث این بحث از جهت سند و دلالت مى باشد؛ سند آن معتبر و دلالتش مطلق و عام است.
2. «حلبى» در روایت صحیحى به نقل از امام صادق(علیه السلام) مىگوید: «سَألْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَدْخُلُ شَهْرَ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ لا یُریدُ بَراحاً ثُمَّ یَبْدُو لَهُ بَعْدَ ما یَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یُسافِرَ فَسَکَتَ، فَسَأَلْتُهُ غَیْرَ مَرَّةٍ، فَقالَ: یُقیمُ أَفْضَلُ إلّا أنْ تَکُونَ لَهُ حاجَةٌ لابُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فیها أوْ یَتَخَّوفَ عَلَى مالِهِ. و رواه الکلینی، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد، عن الحلبی، مثله»(2)؛ (از امام(علیه السلام) درباره شخصی که مقیم است و قصدی برای سفر نداشته، اما بعد از ورود ماه رمضان تصمیم به سفر می گیرد، سؤال کردم. امام(علیه السلام) پاسخی نداد. باز همان سؤال را تکرار کردم. ایشان فرمودند: بهتر است که به سفر نرود؛ مگر اینکه ناچار باشد به مسافرت رود یا بر مالش بترسد).
این روایت دو سند دارد. یک سند آن را مرحوم «صدوق» در «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده، و سند دیگر را مرحوم «کلینى» در «کافى» آورده، و هر دو سند صحیح است. بنابراین، روایت مذکور از نظر سند معتبر است. و امّا از نظر دلالت، روایت معناى وسیعى دارد. و بعید نیست که حتّى شامل کسى که به قصد فرار از روزه مسافرت مى کند نیز بشود؛ زیرا جمله «لایرید براحاً» بدین معناست که تصمیمى براى سفر نداشت، سپس تصمیم به مسافرت گرفت؛ نه این که کارى یا عذرى برایش حاصل شده باشد.
بنابراین، روایتِ صحیحِ فوق دلالتش بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان روشن است.
آرى، باید اذعان کرد که این حدیث چنین سفرى را مکروه مى شمرد. علاوه بر این، مى توان به قرینه ى این روایت، سایر احادیثى که سفر در ماه مبارک را نهى مى کند، حمل بر کراهت نمود.
3. على بن ابى حمزه از ابو بصیر نقل مىکند که او گفت: «سَأَلْتُ أبا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الخُرُوجِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، فَقالَ: لا، إلّا فِیما أُخْبِرُکَ بِهِ: خُرُوجٌ إلى مَکَّةَ أوْ غَزْوٌ فی سَبیلِ اللهِ، أوْ مالٌ تَخافُ هَلاکَهُ أوْ أخٌ تَخافُ هَلاکَهُ وَ اَنَّهُ لَیْسَ أخاً مِنَ الأبِ وَ الاُمّ»(3)؛ (از امام(علیه السلام) درباره سفر در ماه رمضان پرسیدم؛ ایشان فرمود: نه مگر برای سفر مکه یا جهاد در راه خدا یا برای مالی که می ترسی از بین برود یا برادری که می ترسی هلاک شود و بدان که منظور فقط برادر نَسَبی نیست).
این روایت به خاطر وجود على بن ابى حمزه بطائنى در سند آن، ضعیف است. امّا از جهت دلالت، هر چند ابتداى روایت توهّم نهى از سفر را دارد، ولى با توجّه به ذیل آن، که سفر حج را استثنا مىکند، و «حج» در این روایت مطلق است و شامل حجّ واجب و مستحب مىشود،(4) معلوم مى گردد که آن نهى، نهى تحریمى نیست؛ بلکه به معناى کراهت است. بنابراین، حدیث فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک دارد؛ هر چند آن را مکروه مى شمرد.
4. مرحوم صدوق در کتاب «مقنع» مى گوید: «سُئِلَ أبوُ عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ یُشَیِّعُ أخاهُ مَسیرَةَ یَوْمَیْنِ أوْ ثَلاثَةً فَقالَ: إنْ کانَ فی شَهْرِ رَمَضانَ فَلْیُفْطِرْ، قُلْتُ: أیُّهُما أفْضَلُ یَصُومُ أوْ یُشَیِّعُهُ؟ قالَ: یُشَیِّعُهُ، إنَّ اللهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إذا شَیَّعَهُ».(5)
بدرقه و تشییع برادر مومن از مستحبّات است، ولى در عین حال امام معصوم(علیه السلام) سفر براى این کار را در ماه مبارک رمضان مجاز مى داند، بلکه آن را ترجیح مى دهد. روشن است که اگر سفر در این ماه جایز نبود، آن را براى یک امر مستحب مجاز نمى شمردند. بنابراین، روایت فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان مى کند.
ولى از نظر دلالت بر دو دسته هستند: برخى از آنها سفر در ماه مبارک رمضان را تجویز مى کند، و برخى نهى مى نماید. و همانطور که گفته شد، این روایات حمل بر کراهت مى شود، و شاهد بر این مطلب دو چیز است:
الف: روایتى که ترک سفر را افضل و بهتر از مسافرت مى دانست.(6)
ب: روایاتى که به مختصر بهانه اى اجازه سفر و شکستن روزه را مى دهد؛ مثلاً براى بدرقه برادر مؤمن و مانند آن، که روایاتش گذشت.
نتیجه این که سفر در ماه رمضان جایز است؛ ولى اگر بدون عذر باشد تا روز بیست و سوّم مکروه، و پس از آن کراهت ندارد.
1. صحیح حلبى که در آن روایت جمله زیر دیده مىشود: «ثُمَّ یَبْدُو لَهُ... اَنْ یُسافِرَ»(7) که این جمله، سفر به قصد فرار از روزه را هم شامل مى شود.
2. اطلاق آیه شریفه «وَ مَنْ کانَ مَریضاً اَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیّامٍ اُخَرَ»(8) نیز شامل محلّ بحث مى شود، چون هنگامى که سفر کرد ـ به هر انگیزهاى که باشد ـ آیه شاملش مى گردد، و باید روزهاش را افطار کند، و بعداً قضا نماید.
نتیجه این که: این حیله، یا به تعبیر صحیحتر چاره جویى، یعنی سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضاى آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعى ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 228، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(3). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(4). حرکت در ماه مبارک، شاید به خاطر دورى راه بوده است.
(5). من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 140، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(6). الکافی، همان، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(7). من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(8). سوره بقره، آیه 185.
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، ، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1428 ق.
مشهور بین فقهاى ما جواز سفر در ماه مبارک رمضان است. براى این نظریّه به روایات متعدّدى ـ که دلالت بر جواز مشایعت دوست و رفیق مسافر (که یک کار مستحبّى است) یا مشایعت مسافر کربلا و مانند آن دارد ـ مى توان استناد جست، این روایات بر دو گونه است:
اوّل: روایاتى که به طور مطلق دلالت بر جواز سفر در رمضان دارد.
دوّم: روایاتى که مسافرت را حتّى براى امور مستحبّى تجویز مى کند. به این روایات توجّه کنید.
1. محمّد بن مسلم از امام باقر(علیه السلام) چنین نقل مى کند: «اِنَّهُ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ یُعْرَضُ لَهُ السَّفَرُ فی شَهْرِ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ وَ قَدْ مَضى مِنْهُ اَیَّامٌ، فَقالَ: لابَأْسَ بِاَنْ یُسافِرَ وَ یُفْطِرَ وَ لا یَصُومَ»(1)؛ (از امام(علیه السلام) درباره وظیفه شخصی که مقیم است و در ماه رمضان برایش مسافرتی پیش می آید، سوال شد. درحالیکه چند روزی از ماه رمضان نیز گذشته است. ایشان فرمودند: می تواند به سفر رود و روزه نگیرد). این روایت، روشن ترین حدیث این بحث از جهت سند و دلالت مى باشد؛ سند آن معتبر و دلالتش مطلق و عام است.
2. «حلبى» در روایت صحیحى به نقل از امام صادق(علیه السلام) مىگوید: «سَألْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَدْخُلُ شَهْرَ رَمَضانَ وَ هُوَ مُقیمٌ لا یُریدُ بَراحاً ثُمَّ یَبْدُو لَهُ بَعْدَ ما یَدْخُلُ شَهْرُ رَمَضانَ اَنْ یُسافِرَ فَسَکَتَ، فَسَأَلْتُهُ غَیْرَ مَرَّةٍ، فَقالَ: یُقیمُ أَفْضَلُ إلّا أنْ تَکُونَ لَهُ حاجَةٌ لابُدَّ لَهُ مِنَ الْخُرُوجِ فیها أوْ یَتَخَّوفَ عَلَى مالِهِ. و رواه الکلینی، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن حمّاد، عن الحلبی، مثله»(2)؛ (از امام(علیه السلام) درباره شخصی که مقیم است و قصدی برای سفر نداشته، اما بعد از ورود ماه رمضان تصمیم به سفر می گیرد، سؤال کردم. امام(علیه السلام) پاسخی نداد. باز همان سؤال را تکرار کردم. ایشان فرمودند: بهتر است که به سفر نرود؛ مگر اینکه ناچار باشد به مسافرت رود یا بر مالش بترسد).
این روایت دو سند دارد. یک سند آن را مرحوم «صدوق» در «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده، و سند دیگر را مرحوم «کلینى» در «کافى» آورده، و هر دو سند صحیح است. بنابراین، روایت مذکور از نظر سند معتبر است. و امّا از نظر دلالت، روایت معناى وسیعى دارد. و بعید نیست که حتّى شامل کسى که به قصد فرار از روزه مسافرت مى کند نیز بشود؛ زیرا جمله «لایرید براحاً» بدین معناست که تصمیمى براى سفر نداشت، سپس تصمیم به مسافرت گرفت؛ نه این که کارى یا عذرى برایش حاصل شده باشد.
بنابراین، روایتِ صحیحِ فوق دلالتش بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان روشن است.
آرى، باید اذعان کرد که این حدیث چنین سفرى را مکروه مى شمرد. علاوه بر این، مى توان به قرینه ى این روایت، سایر احادیثى که سفر در ماه مبارک را نهى مى کند، حمل بر کراهت نمود.
3. على بن ابى حمزه از ابو بصیر نقل مىکند که او گفت: «سَأَلْتُ أبا عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الخُرُوجِ إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ، فَقالَ: لا، إلّا فِیما أُخْبِرُکَ بِهِ: خُرُوجٌ إلى مَکَّةَ أوْ غَزْوٌ فی سَبیلِ اللهِ، أوْ مالٌ تَخافُ هَلاکَهُ أوْ أخٌ تَخافُ هَلاکَهُ وَ اَنَّهُ لَیْسَ أخاً مِنَ الأبِ وَ الاُمّ»(3)؛ (از امام(علیه السلام) درباره سفر در ماه رمضان پرسیدم؛ ایشان فرمود: نه مگر برای سفر مکه یا جهاد در راه خدا یا برای مالی که می ترسی از بین برود یا برادری که می ترسی هلاک شود و بدان که منظور فقط برادر نَسَبی نیست).
این روایت به خاطر وجود على بن ابى حمزه بطائنى در سند آن، ضعیف است. امّا از جهت دلالت، هر چند ابتداى روایت توهّم نهى از سفر را دارد، ولى با توجّه به ذیل آن، که سفر حج را استثنا مىکند، و «حج» در این روایت مطلق است و شامل حجّ واجب و مستحب مىشود،(4) معلوم مى گردد که آن نهى، نهى تحریمى نیست؛ بلکه به معناى کراهت است. بنابراین، حدیث فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک دارد؛ هر چند آن را مکروه مى شمرد.
4. مرحوم صدوق در کتاب «مقنع» مى گوید: «سُئِلَ أبوُ عَبْدِاللهِ(علیه السلام) عَنِ الرَّجُلِ یَخْرُجُ یُشَیِّعُ أخاهُ مَسیرَةَ یَوْمَیْنِ أوْ ثَلاثَةً فَقالَ: إنْ کانَ فی شَهْرِ رَمَضانَ فَلْیُفْطِرْ، قُلْتُ: أیُّهُما أفْضَلُ یَصُومُ أوْ یُشَیِّعُهُ؟ قالَ: یُشَیِّعُهُ، إنَّ اللهَ قَدْ وَضَعَ عَنْهُ الصَّوْمَ إذا شَیَّعَهُ».(5)
بدرقه و تشییع برادر مومن از مستحبّات است، ولى در عین حال امام معصوم(علیه السلام) سفر براى این کار را در ماه مبارک رمضان مجاز مى داند، بلکه آن را ترجیح مى دهد. روشن است که اگر سفر در این ماه جایز نبود، آن را براى یک امر مستحب مجاز نمى شمردند. بنابراین، روایت فوق نیز دلالت بر جواز سفر در ماه مبارک رمضان مى کند.
جمع بندى روایات
بعضى روایات فوق از نظر سند معتبر، و بعضى ضعیف السند بود. به علاوه، چون متضافر است و موافق فتواى مشهور اصحاب مى باشد، ضعف سند برخى از آن روایات، ضررى نمى زند، بنابراین، مجموعه روایات معتبر است.ولى از نظر دلالت بر دو دسته هستند: برخى از آنها سفر در ماه مبارک رمضان را تجویز مى کند، و برخى نهى مى نماید. و همانطور که گفته شد، این روایات حمل بر کراهت مى شود، و شاهد بر این مطلب دو چیز است:
الف: روایتى که ترک سفر را افضل و بهتر از مسافرت مى دانست.(6)
ب: روایاتى که به مختصر بهانه اى اجازه سفر و شکستن روزه را مى دهد؛ مثلاً براى بدرقه برادر مؤمن و مانند آن، که روایاتش گذشت.
نتیجه این که سفر در ماه رمضان جایز است؛ ولى اگر بدون عذر باشد تا روز بیست و سوّم مکروه، و پس از آن کراهت ندارد.
و امّا اگر به قصد فرار از روزه باشد چطور؟
ظاهر روایات سابق این است که جواز سفر در صورتى است که حاجتى به سفر باشد؛ ولى در بین ادلّه دو دلیل داریم که شامل این فرض هم مى شود:1. صحیح حلبى که در آن روایت جمله زیر دیده مىشود: «ثُمَّ یَبْدُو لَهُ... اَنْ یُسافِرَ»(7) که این جمله، سفر به قصد فرار از روزه را هم شامل مى شود.
2. اطلاق آیه شریفه «وَ مَنْ کانَ مَریضاً اَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَیّامٍ اُخَرَ»(8) نیز شامل محلّ بحث مى شود، چون هنگامى که سفر کرد ـ به هر انگیزهاى که باشد ـ آیه شاملش مى گردد، و باید روزهاش را افطار کند، و بعداً قضا نماید.
نتیجه این که: این حیله، یا به تعبیر صحیحتر چاره جویى، یعنی سفر در ماه رمضان به قصد فرار از روزه، و قضاى آن در ماه بعد، مشروع و مباح است، و از نظر شرع مقدّس مانعى ندارد.
پی‌نوشت‌ها:
(1). تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن، محقق / مصحح: خرسان، حسن، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 228، باب (حکم المسافر و المریض فی الصیام).
(2). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 قمری، چاپ: چهارم، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(3). من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن على، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین، قم، 1413 قمری، چاپ: دوم، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(4). حرکت در ماه مبارک، شاید به خاطر دورى راه بوده است.
(5). من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 140، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(6). الکافی، همان، ج 4، ص 126، باب (کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(7). من لا یحضره الفقیه، همان، ج 2، ص 139، باب (ما جاء فی کراهیة السفر فی شهر رمضان).
(8). سوره بقره، آیه 185.
منبع: حیله هاى شرعى و چاره جویى هاى صحیح، آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازى (دام ظله)، ، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادى، مدرسة الامام على بن ابى طالب (علیه السلام)، قم، 1428 ق.