راهکار روزه دار برای مقابله با عصبانیت و تند مزاجی
پرسش :
گاهی افراد روزه دار در ساعات میانی و پایانی روز و قبل از افطار دچار عصبانیت و تند مزاجی می‌شوند و حال و حوصله هیچ کاری را ندارند؛ برای مقابله با این وضعیت چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
پاسخ :
1. روزه‌داری، یکی از اعمال و مناسک‌های عبادی مسلمانان و تمامی پیروان شرایع الهی[1] در طول تاریخ ادیان توحیدی است! در میان مناسک و رفتارهای دینی، روزه‌داری، تنها عملی است که ماهیتش، جز ترک برخی اعمال نیست؛ یعنی همین که فرد، کارهای خاصی را، در محدوده زمانی معین، انجام ندهد، روزه‌داری تحقق یافته است[2].
هر چند از لحاظ معنوی و سلوک جامع دینی، روزه‌داری، ظاهری دارد و باطنی[3] و هر کدام از این دو وجهه، آداب و شرایطی، امّا آن چه، با افسوس، صورت غالب در سلوک عبادی مسلمانان مورد توجه و عنایت است، همان جنبه ظاهری و ترک خوردن و آشامیدن و لذت جنسی است.
2. از دیدگاه قرآن حکیم، حکمت اصلی و اساسی وجوب روزه برای مؤمنان، ستیز با خواهش‌های مشروع نفسانی، با هدف رسیدن به تقوا و توانمند شدن در نبرد با خواسته‌های نامشروع است[4]. فردی که با اراده و از روی آزادی و اختیار، برای مدت معینی، از انجام کارهای حلال و مشروعی، که طبیعت حیوانی او با قوت طالب آن است، صرف نظر می‌کند، آرام آرام از لحاظ روانی و شخصیتی، چنان توانمند می‌شود که خواهد توانست در موقعیت‌های گوناگون، از اعمال و رفتارهای نادرست و نامشروع، خصوصاً گناهان کبیره، پرهیز کرده و از ایمان و کرامت خود محافظت کند.در کنار این حکمت اصلی، حکمت‌های فرعی دیگری وجود دارد که برخی جنبه جسمی، برخی جنبه تربیتی و انگیزشی و برخی جنبه اخلاقی دارند. حکمت‌هایی از قبیل، یادآوری تشنگی و گرسنگی قیامت برای دوری از گناه، همدردی با فقیران و تهی‌دستان و انگیزه برای یاری آنها،...
3. یکی از فوائد و منافع فرعی روزه‌داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می‌آید، پالایش و پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام‌های بدن، به ویژه اندام‌های حیاتی بدن، را به دنبال دارد[5].
بدن ما برای سوخت و ساز خود از سه منبع عمده، قندها، چربی‌ها و پروتئین‌ها تغذیه می‌کند و هر کدام از این سه دسته و دیگر مواد لازم، مثل ویتامین‌ها و مواد معدنی، نقش مهم و حیاتی در سلامت و بقای حیات نباتی و حیوانی ما دارند[6]. در طول سال، حجم زیادی از غذاهای متنوع وارد سیستم گوارش می‌شود که بخشی از آن، در طول شبانه روز، پس از عبور از مراحل هضم و جذب، وارد خون شده و توسط سلول‌های بدن به کار گرفته می‌شود. این مواد، یا در چرخه نوسازی سلول‌ها و یا در تولید انرژی برای انجام فعالیت‌های گوناگون بدن به مصرف می‌رسند ولی مقداری، که بیش از نیاز بدن وارد سیستم شده باشد، یا به صورت نشاسته حیوانی در کبد و ماهیچه‌ها و یا به صورت چربی، در جاهای مختلف بدن، ذخیره می‌شود. قسمتی از این حجم مواد ذخیره شده برای محافظت از بدن در مواقع گرسنگی لازم و ضروری است اما بخش زیادی از آن، موجب چاقی و زمینه‌ساز انواع بیماری‌هاست[7]. روزه‌داری یکی از شیوه‌هایی است که علاوه بر تصحیح و اصلاح رژیم غذایی، موجب سوختن حجم زیادی از چربی‌هایی است که بدون مصرف در بدن ما ذخیره شده و می‌توانند عامل بیماری گوناگون شوند.
مهم‌ترین اندام بدن ما مغز است، که همه کارکردهای بدنی و روان‌شناختی ما را مدیریت و کنترل می‌کند. مغز که توده بهم فشرده‌ای از چربی است، تنها با مصرف کلوگز، قادر به فعالیت است؛ یعنی غذای اصلی و یگانه مغز، قند ساده است[8].
در هنگام روزه‌داری، به طور طبیعی، قند خون، کاهش می‌یابد و کارکردهای مغزی تا اندازه‌ای، دچار رکود می‌شود. هر چه طول دوره کاهش قند در خون، طولانی‌تر می‌شود، دست‌رسی مغز، به گلوکز، کم‌تر می‌گردد و ممکن است حالات ناخوشایندی در روان فرد ایجاد شود. این وضعیت، هنگامی که با شرایط و عوامل دیگری همراه شود، شدت بیش‌تری می‌یابد. عواملی مانند: عادات غذایی نادرست، استرس‌های محیطی (مانند گرمای طاقت‌فرسا، ترافیک‌های سنگین، ازدحام و شلوغی، سروصداهای زیاد...)، تنش‌های میان فردی و زمینه‌های شخصیتی فرد برای پرخاش‌گری و عصبانیت[9]. بنابراین، عصبانیت، بی‌حوصلگی، تند مزاجی و احیاناً پرخاش‌گری، در افراد روزه دار، در ساعات پایانی روز، امری طبیعی است که باید با تمهید شرایطی از شدت و فراوانی آن کاسته شود. در اینجا به پاره‌ای از راهکارهای لازم برای جلوگیری از این مسأله ناخوشایند اشاره می‌شود:
1. تصحیح عادت‌های غذایی نادرست در طول سال؛ متأسفانه در فرهنگ رفتار غذایی ما ایرانی‌ها، استفاده مفرط از شیرینی‌ها، و به خصوص، شیرینی‌های غیر طبیعی و صنعتی، بسیار فراوان و زیاده است. وقتی در شبانه روز، حجم زیادی از مواد قندی (خصوصاً قندی‌های ساده) را وارد بدن می‌کنیم، بدن ما کم کم نه تنها به این مقدار از شیرینی معتاد شده، بلکه روز به روز طالب قند بیش‌تری می‌گردد. این رفتار غلط غذایی، موجب می‌شود که اگر به خاطر موانعی، از جمله روزه داری، قند مطلوب بدن کاهش یابد، واکنش‌هایی از قبیل بی‌حالی، بی‌حوصلگی، خستگی، عصبانیت و پرخاش‌گری، بیش‌تر پدید آید. بنابراین، افراد باید عادت‌های غذایی زیان‌بار و نادرست خود را اصلاح کرده تا در هنگام روزه‌داری، دچار عوارض کاهش قند خون، نشوند.
2. استفاده از قندهای ترکیبی و طبیعی در هنگام افطار و سحر، به جای قندهای ساده و غیر طبیعی؛ عسل، خرما، نان، برنج، میوه‌ها و مغزها بهترین منابع قندهای ترکیبی‌اند که فرایند جذب و سوختن آنها در بدن، با کندی بیش‌تری صورت گرفته و به تدریج وارد چرخه متابولیک بدن می‌شوند و کمک می‌کنند که بدن و سیستم عصبی با کمبود قند مواجه نشود[10].
3. پرهیز از عوامل استرس زا، مانند ماندن در ترافیک سنگین، هوای گرم، سروصدای بیش از حد، کار زیاد، ارتباط‌های تنش‌زا، و در مقابل، استراحت بیش‌تر، به خصوص، در ساعات پایانی روز، توصیه می‌شود.
4. توجه به جنبه‌های معنوی و اخلاقی روزه‌داری و برنامه‌ریزی عبادی، در طول شبانه روز، به آرامش بیش‌تر فرد کمک می‌کند. وقتی افراد، فارغ از حکمت‌ها و اهداف معنوی نهفته در روزه‌داری، صرفاً به روزه، به عنوان ترک اجباری خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مورد علاقه نفس، نگاه می‌کنند، تحمل چنین محرومیت‌هایی سخت‌تر و دشوارتر می‌شود و قرار گرفتن در حالت تعارض میان اجباری که از سوی دین وضع شده و رغبت شدیدی که بدن به خوردن و نوشیدن دارد، فرد را مستعد پرخاش‌گری و خشونت می‌کند. بنابراین، آمادگی فکری، انگیزشی و برنامه رفتاری لازم جهت بهره برداری از فرصت معنوی و اخلاقی ماه مبارک رمضان، نه تنها به آرام‌سازی روزه دار کمک می‌کند، بلکه در رسیدن به ثبات و ریشه‌دارشدن صفات نیک و خصلت‌های ستوده الهی در شخصیت او مدد می‌رساند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون؛ ای اهل ایمان! روزه‌داری بر شما واجب شد هم‌چنانکه بر پیشینیان شما نیز واجب شده بود تا شاید تقوا پیشه کنید. بقره/ 183
[2]. توضیح المسائل مراجع تقلید، مباحث مربوط به روزه‌داری.
[3]. روایات این بخش را می‌توانید در کتاب میزان الحکمه، جلد ، بحث روزه و روزه‌داری مطالعه فرمایید.
[4]. بقره/183
[5]. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: صوموا تصحوا؛ روزه‌داری کنید تا تندرست باشید.
[6]. غیاث الدین جزایری، اعجاز خوراکی‌ها،
[7]. همان. و نیز صادق کرمانی، کتاب آموزشی رژیم لاغری.
[8]. داوود معظمی، درآمدی بر نوروسایکولوژی.
[9] . فیزیو‌لوژی عمومی، محمد روحانی حایری.
[10]. صادق کرمانی، همان.
منبع: اندیشه قم
1. روزه‌داری، یکی از اعمال و مناسک‌های عبادی مسلمانان و تمامی پیروان شرایع الهی[1] در طول تاریخ ادیان توحیدی است! در میان مناسک و رفتارهای دینی، روزه‌داری، تنها عملی است که ماهیتش، جز ترک برخی اعمال نیست؛ یعنی همین که فرد، کارهای خاصی را، در محدوده زمانی معین، انجام ندهد، روزه‌داری تحقق یافته است[2].
هر چند از لحاظ معنوی و سلوک جامع دینی، روزه‌داری، ظاهری دارد و باطنی[3] و هر کدام از این دو وجهه، آداب و شرایطی، امّا آن چه، با افسوس، صورت غالب در سلوک عبادی مسلمانان مورد توجه و عنایت است، همان جنبه ظاهری و ترک خوردن و آشامیدن و لذت جنسی است.
2. از دیدگاه قرآن حکیم، حکمت اصلی و اساسی وجوب روزه برای مؤمنان، ستیز با خواهش‌های مشروع نفسانی، با هدف رسیدن به تقوا و توانمند شدن در نبرد با خواسته‌های نامشروع است[4]. فردی که با اراده و از روی آزادی و اختیار، برای مدت معینی، از انجام کارهای حلال و مشروعی، که طبیعت حیوانی او با قوت طالب آن است، صرف نظر می‌کند، آرام آرام از لحاظ روانی و شخصیتی، چنان توانمند می‌شود که خواهد توانست در موقعیت‌های گوناگون، از اعمال و رفتارهای نادرست و نامشروع، خصوصاً گناهان کبیره، پرهیز کرده و از ایمان و کرامت خود محافظت کند.در کنار این حکمت اصلی، حکمت‌های فرعی دیگری وجود دارد که برخی جنبه جسمی، برخی جنبه تربیتی و انگیزشی و برخی جنبه اخلاقی دارند. حکمت‌هایی از قبیل، یادآوری تشنگی و گرسنگی قیامت برای دوری از گناه، همدردی با فقیران و تهی‌دستان و انگیزه برای یاری آنها،...
3. یکی از فوائد و منافع فرعی روزه‌داری، که با خودداری از هر گونه خوردن و آشامیدن ارادی، به دست می‌آید، پالایش و پاک سازی و نوسازی در سیستم متابولیک بدن است که سلامتی اندام‌های بدن، به ویژه اندام‌های حیاتی بدن، را به دنبال دارد[5].
بدن ما برای سوخت و ساز خود از سه منبع عمده، قندها، چربی‌ها و پروتئین‌ها تغذیه می‌کند و هر کدام از این سه دسته و دیگر مواد لازم، مثل ویتامین‌ها و مواد معدنی، نقش مهم و حیاتی در سلامت و بقای حیات نباتی و حیوانی ما دارند[6]. در طول سال، حجم زیادی از غذاهای متنوع وارد سیستم گوارش می‌شود که بخشی از آن، در طول شبانه روز، پس از عبور از مراحل هضم و جذب، وارد خون شده و توسط سلول‌های بدن به کار گرفته می‌شود. این مواد، یا در چرخه نوسازی سلول‌ها و یا در تولید انرژی برای انجام فعالیت‌های گوناگون بدن به مصرف می‌رسند ولی مقداری، که بیش از نیاز بدن وارد سیستم شده باشد، یا به صورت نشاسته حیوانی در کبد و ماهیچه‌ها و یا به صورت چربی، در جاهای مختلف بدن، ذخیره می‌شود. قسمتی از این حجم مواد ذخیره شده برای محافظت از بدن در مواقع گرسنگی لازم و ضروری است اما بخش زیادی از آن، موجب چاقی و زمینه‌ساز انواع بیماری‌هاست[7]. روزه‌داری یکی از شیوه‌هایی است که علاوه بر تصحیح و اصلاح رژیم غذایی، موجب سوختن حجم زیادی از چربی‌هایی است که بدون مصرف در بدن ما ذخیره شده و می‌توانند عامل بیماری گوناگون شوند.
مهم‌ترین اندام بدن ما مغز است، که همه کارکردهای بدنی و روان‌شناختی ما را مدیریت و کنترل می‌کند. مغز که توده بهم فشرده‌ای از چربی است، تنها با مصرف کلوگز، قادر به فعالیت است؛ یعنی غذای اصلی و یگانه مغز، قند ساده است[8].
در هنگام روزه‌داری، به طور طبیعی، قند خون، کاهش می‌یابد و کارکردهای مغزی تا اندازه‌ای، دچار رکود می‌شود. هر چه طول دوره کاهش قند در خون، طولانی‌تر می‌شود، دست‌رسی مغز، به گلوکز، کم‌تر می‌گردد و ممکن است حالات ناخوشایندی در روان فرد ایجاد شود. این وضعیت، هنگامی که با شرایط و عوامل دیگری همراه شود، شدت بیش‌تری می‌یابد. عواملی مانند: عادات غذایی نادرست، استرس‌های محیطی (مانند گرمای طاقت‌فرسا، ترافیک‌های سنگین، ازدحام و شلوغی، سروصداهای زیاد...)، تنش‌های میان فردی و زمینه‌های شخصیتی فرد برای پرخاش‌گری و عصبانیت[9]. بنابراین، عصبانیت، بی‌حوصلگی، تند مزاجی و احیاناً پرخاش‌گری، در افراد روزه دار، در ساعات پایانی روز، امری طبیعی است که باید با تمهید شرایطی از شدت و فراوانی آن کاسته شود. در اینجا به پاره‌ای از راهکارهای لازم برای جلوگیری از این مسأله ناخوشایند اشاره می‌شود:
1. تصحیح عادت‌های غذایی نادرست در طول سال؛ متأسفانه در فرهنگ رفتار غذایی ما ایرانی‌ها، استفاده مفرط از شیرینی‌ها، و به خصوص، شیرینی‌های غیر طبیعی و صنعتی، بسیار فراوان و زیاده است. وقتی در شبانه روز، حجم زیادی از مواد قندی (خصوصاً قندی‌های ساده) را وارد بدن می‌کنیم، بدن ما کم کم نه تنها به این مقدار از شیرینی معتاد شده، بلکه روز به روز طالب قند بیش‌تری می‌گردد. این رفتار غلط غذایی، موجب می‌شود که اگر به خاطر موانعی، از جمله روزه داری، قند مطلوب بدن کاهش یابد، واکنش‌هایی از قبیل بی‌حالی، بی‌حوصلگی، خستگی، عصبانیت و پرخاش‌گری، بیش‌تر پدید آید. بنابراین، افراد باید عادت‌های غذایی زیان‌بار و نادرست خود را اصلاح کرده تا در هنگام روزه‌داری، دچار عوارض کاهش قند خون، نشوند.
2. استفاده از قندهای ترکیبی و طبیعی در هنگام افطار و سحر، به جای قندهای ساده و غیر طبیعی؛ عسل، خرما، نان، برنج، میوه‌ها و مغزها بهترین منابع قندهای ترکیبی‌اند که فرایند جذب و سوختن آنها در بدن، با کندی بیش‌تری صورت گرفته و به تدریج وارد چرخه متابولیک بدن می‌شوند و کمک می‌کنند که بدن و سیستم عصبی با کمبود قند مواجه نشود[10].
3. پرهیز از عوامل استرس زا، مانند ماندن در ترافیک سنگین، هوای گرم، سروصدای بیش از حد، کار زیاد، ارتباط‌های تنش‌زا، و در مقابل، استراحت بیش‌تر، به خصوص، در ساعات پایانی روز، توصیه می‌شود.
4. توجه به جنبه‌های معنوی و اخلاقی روزه‌داری و برنامه‌ریزی عبادی، در طول شبانه روز، به آرامش بیش‌تر فرد کمک می‌کند. وقتی افراد، فارغ از حکمت‌ها و اهداف معنوی نهفته در روزه‌داری، صرفاً به روزه، به عنوان ترک اجباری خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مورد علاقه نفس، نگاه می‌کنند، تحمل چنین محرومیت‌هایی سخت‌تر و دشوارتر می‌شود و قرار گرفتن در حالت تعارض میان اجباری که از سوی دین وضع شده و رغبت شدیدی که بدن به خوردن و نوشیدن دارد، فرد را مستعد پرخاش‌گری و خشونت می‌کند. بنابراین، آمادگی فکری، انگیزشی و برنامه رفتاری لازم جهت بهره برداری از فرصت معنوی و اخلاقی ماه مبارک رمضان، نه تنها به آرام‌سازی روزه دار کمک می‌کند، بلکه در رسیدن به ثبات و ریشه‌دارشدن صفات نیک و خصلت‌های ستوده الهی در شخصیت او مدد می‌رساند.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون؛ ای اهل ایمان! روزه‌داری بر شما واجب شد هم‌چنانکه بر پیشینیان شما نیز واجب شده بود تا شاید تقوا پیشه کنید. بقره/ 183
[2]. توضیح المسائل مراجع تقلید، مباحث مربوط به روزه‌داری.
[3]. روایات این بخش را می‌توانید در کتاب میزان الحکمه، جلد ، بحث روزه و روزه‌داری مطالعه فرمایید.
[4]. بقره/183
[5]. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: صوموا تصحوا؛ روزه‌داری کنید تا تندرست باشید.
[6]. غیاث الدین جزایری، اعجاز خوراکی‌ها،
[7]. همان. و نیز صادق کرمانی، کتاب آموزشی رژیم لاغری.
[8]. داوود معظمی، درآمدی بر نوروسایکولوژی.
[9] . فیزیو‌لوژی عمومی، محمد روحانی حایری.
[10]. صادق کرمانی، همان.
منبع: اندیشه قم