مبارزه امام باقر علیه السلام با اسرائیلیات
پرسش :
چرا ائمه (علیهم السلام) به ویژه امام باقر (علیه السلام) مبارزه با «اسرائیلیات» را یکی از اصلی ترین فعالیت های خود قرار داده بودند؟
پاسخ :
یکی از فعالیت های مهم امام باقر(علیه السلام) مبارزه با یهود و اسرائیلیات بود. یهودیان از جمله گروههای خطرناکی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، بودند.
شماری از احبار یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده و مرجعیّت علمی قشری از ساده‌لوحان را به عهده داشتند. تأثیری که آنان بر فرهنگ اسلام از خود بر جا نهادند، به صورت احادیث جعلی به نام اسرائیلیات پدیدار گشت که بیشترین قسمت این احادیث درباره تفسیر و مراتب و شئون زندگی پیامبران سلف، جعل شده بود.
از جمله علمای اسلامی که این احادیث را در تألیفات خود وارد کرده، «طبری» مفسر معروف است که بیشترین روایات را درباره تفسیر قرآن از منابع یهودی -با واسطه یا بی‌واسطه- به دست آورده است. تلاش علمی یهود -در داخل جامعه اسلامی به ویژه در محافل علمی آن- در مسائل فقهی و کلامی نیز تأثیری نگران کننده نهاد و این موضوع در تاریخ چنان روشن است که جای کوچکترین تردید و شبهه ای در آن وجود ندارد.(1)
مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلام، بخش مهمی از برنامه کار ائمه طاهرین(علیهم السّلام) را به خود اختصاص داده بود. تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان در مورد انبیای الهی و مطالبی که باعث خدشه دار شدن چهره ملکوتی پیامبران خدا شده است، در برخوردهای ائمه اطهار(علیهم السّلام) به خوبی دیده می شود. در اینجا به دو نمونه از آن اشاره می کنیم:
الف: دو نفر پیش حضرت داود(علیه السلام) دعوایی مطرح کرده و او را برای رسیدگی در این موضوع فرا خواندند که آیات 23 و 24 سوره «ص» ناظر بر این جریان است.
دعوای طرح شده از این قرار بود که یکی از این دو نفر، 99 گوسفند داشت و آن دیگری یک رأس. آن که یک گوسفند داشت از دست دیگری شکایت کرد که برادرش با داشتن 99 گوسفند در نظر دارد یک رأس گوسفند او را نیز تصاحب نماید. داود(علیه السّلام) بدون استماع اظهارات نفر دوم چنین قضاوت می کند: «قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلَی نَعَاجِهِ ...»؛ ([داوود] گفت: به یقین او با درخواست میش تو براى افزودن آن به میشهایش، بر تو ستم نموده ...).
درباره این حدیث یهودیان احادیثی جعل کرده و میان مسلمانان رواج دادند مبنی بر این که این داستان کنایه از ازدواج داود با همسر «اوریا» بود. طبق این احادیث جعلی، داود پیامبر(علیه السلام) به دنبال کبوتری بر پشت بام می رود و در آنجا که مشرف بر منزل «اوریا» بود، همسر او را می بیند و دل به او می بندد و به منظور رسیدن به هدف خود، «اوریا» را در صف مقدم جنگ قرار می دهد و او کشته می شود و داود با همسر او ازدواج می کند و خداوند در این آیات به طور سمبلیک به این مطلب اشاره می کند.
روشن است که این روایات دروغین تا چه حد و از چه جهاتی می‌تواند شخصیت داود را به عنوان پیامبری از فرستادگان خدا خدشه دار سازد. این احادیث که در عصر اول اسلام توسط افرادی همچون «کعب الاحبار» و «عبدالله بن سلام» رواج یافته بود، مورد حمله امام علی بن ابی طالب(علیه السّلام) نیز قرار گرفت. حضرت در این باره فرمود: «لاَ أُوتَى بِرَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ تَزَوَّجَ اِمْرَأَةَ أُورِیَا إِلاَّ جَلَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّةِ وَ حَدّاً لِلْإِسْلاَمِ»(2)؛ (اگر کسی را که معتقد است داود(علیه السّلام) با همسر اوریا ازدواج کرده، پیش من بیاورند، بر او دو حدّ جاری می کنم، حدّی به خاطر هتک نبوّت و حدّی دیگر برای اسلام).
امام رضا(علیه السّلام) نیز احادیث اسرائیلی را محکوم می کردند.(3)
الف: یهودیانی که در جامعه اسلامی زندگی می کردند -اعمّ از آن عدّه که به ظاهر اسلام آورده بودند و یا آنان که هنوز بر دین یهود باقی بودند- می کوشیدند برتری بیت المقدس- که قبله یهودیان بود- بر کعبه را به مسلمانان بقبولانند؛ از این رو در این زمینه دست به جعل احادیثی زدند و آنها را به طور گسترده در میان مسلمانان رواج دادند. زراره نقل می کند: در خدمت امام باقر(علیه السّلام) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان حال شخصی از قبیله بجیله که او را عاصم بن عمر می نامیدند، نزد امام آمد و گفت: «کعب الاحبار» می گوید: «انّ الکعبة تسجد لبیت المقدس فی کلّ غداة»؛ (کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می کند).
امام(علیه السلام) فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر(علیه السّلام) فرمود: «کَذَّبْتَ وَ کَذَّبَ کَعْبُ الْأَحْبَارِ مَعَکَ»؛ (تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می گویید). آنگاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: «مَا خَلَقَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بُقْعَةٌ فِی الْأَرْضِ أَحَبُّ اِلَیْهِ مِنْهَا»(4)؛ (خداوند بقعه ای محبوب تر از کعبه روی زمین نیافریده است).
امامان دیگر شیعه نیز بعدها با تعابیری نظیر «لَاتَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ»(5) می کوشیدند این رابطه فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان و یهود به وجود آمده بود و می رفت تا فرهنگ اصیل و غنی اسلام را به انحراف بکشاند، قطع کنند و این در حالی بود که راویان دیگر فرق اسلامی ساده لوحانه از این احادیث استقبال کرده و آنها را در ابواب مختلف کتاب‌هایشان نقل نمودند و فرهنگ خود را با آن آلوده کردند، ولی تابعین اهل بیت(علیهم السلام) با الهام گرفتن از آنان، در مقابل این اندیشه های انحرافی و عوام پسند، به هوش بوده و از آسیب آن در امان ماندند.
اشاره به این نقل نیز مناسب است که «محمد بن کعب قرظی» از راویان اخبار اسرائیلی و امام باقر(علیه السّلام) در جایی با هم بودند، از «هشام بن عبد الملک» سخن به میان آمد. در آنجا قرظی به طعنه به امام(علیه السلام) گفت: «شما خانواده با شمشیر به مقاصدتان نخواهید رسید». بعد هم با نقل یک خبر اسرائیلی کوشید تا این مطلب را اثبات کند.(6)
پی‌نوشت‌ها:
(1). بحوث مع اهل السنة و السلفیة، روحانی، سید مهدی، المکتبة الاسلامیه، بیروت، بی تا، ص 50 - 51.
(2). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، مکتبه العملیه الاسلامیه، تهران، بی تا، ج 8، ص 472.
(3). تفسیر الصافى، فیض کاشانى، ملا محسن، تحقیق: اعلمى، حسین، انتشارات الصدر، تهران، 1415 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 295 - 296.
(4). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 239؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 46، ص 354.
(5). وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1414 ق، ج 3، ص 571.
(6). ربیع الابرار و نصوص الاخبار، زمخشرى، ابو القاسم محمود بن عمر، الرضى، قم، 1369 ق، ج 2، ص 843 - 844.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.
یکی از فعالیت های مهم امام باقر(علیه السلام) مبارزه با یهود و اسرائیلیات بود. یهودیان از جمله گروههای خطرناکی که آن روزها در جامعه اسلامی حضور داشتند و تأثیر عمیقی در فرهنگ آن روزگار بر جا گذاشتند، بودند.
شماری از احبار یهود که به ظاهر مسلمان شده و گروهی دیگر که هنوز به دین خود باقی مانده بودند در جامعه اسلامی پراکنده شده و مرجعیّت علمی قشری از ساده‌لوحان را به عهده داشتند. تأثیری که آنان بر فرهنگ اسلام از خود بر جا نهادند، به صورت احادیث جعلی به نام اسرائیلیات پدیدار گشت که بیشترین قسمت این احادیث درباره تفسیر و مراتب و شئون زندگی پیامبران سلف، جعل شده بود.
از جمله علمای اسلامی که این احادیث را در تألیفات خود وارد کرده، «طبری» مفسر معروف است که بیشترین روایات را درباره تفسیر قرآن از منابع یهودی -با واسطه یا بی‌واسطه- به دست آورده است. تلاش علمی یهود -در داخل جامعه اسلامی به ویژه در محافل علمی آن- در مسائل فقهی و کلامی نیز تأثیری نگران کننده نهاد و این موضوع در تاریخ چنان روشن است که جای کوچکترین تردید و شبهه ای در آن وجود ندارد.(1)
مبارزه با یهود و القائات سوء آنها در فرهنگ اسلام، بخش مهمی از برنامه کار ائمه طاهرین(علیهم السّلام) را به خود اختصاص داده بود. تکذیب احادیث دروغین و ساخته و پرداخته یهودیان در مورد انبیای الهی و مطالبی که باعث خدشه دار شدن چهره ملکوتی پیامبران خدا شده است، در برخوردهای ائمه اطهار(علیهم السّلام) به خوبی دیده می شود. در اینجا به دو نمونه از آن اشاره می کنیم:
الف: دو نفر پیش حضرت داود(علیه السلام) دعوایی مطرح کرده و او را برای رسیدگی در این موضوع فرا خواندند که آیات 23 و 24 سوره «ص» ناظر بر این جریان است.
دعوای طرح شده از این قرار بود که یکی از این دو نفر، 99 گوسفند داشت و آن دیگری یک رأس. آن که یک گوسفند داشت از دست دیگری شکایت کرد که برادرش با داشتن 99 گوسفند در نظر دارد یک رأس گوسفند او را نیز تصاحب نماید. داود(علیه السّلام) بدون استماع اظهارات نفر دوم چنین قضاوت می کند: «قَالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلَی نَعَاجِهِ ...»؛ ([داوود] گفت: به یقین او با درخواست میش تو براى افزودن آن به میشهایش، بر تو ستم نموده ...).
درباره این حدیث یهودیان احادیثی جعل کرده و میان مسلمانان رواج دادند مبنی بر این که این داستان کنایه از ازدواج داود با همسر «اوریا» بود. طبق این احادیث جعلی، داود پیامبر(علیه السلام) به دنبال کبوتری بر پشت بام می رود و در آنجا که مشرف بر منزل «اوریا» بود، همسر او را می بیند و دل به او می بندد و به منظور رسیدن به هدف خود، «اوریا» را در صف مقدم جنگ قرار می دهد و او کشته می شود و داود با همسر او ازدواج می کند و خداوند در این آیات به طور سمبلیک به این مطلب اشاره می کند.
روشن است که این روایات دروغین تا چه حد و از چه جهاتی می‌تواند شخصیت داود را به عنوان پیامبری از فرستادگان خدا خدشه دار سازد. این احادیث که در عصر اول اسلام توسط افرادی همچون «کعب الاحبار» و «عبدالله بن سلام» رواج یافته بود، مورد حمله امام علی بن ابی طالب(علیه السّلام) نیز قرار گرفت. حضرت در این باره فرمود: «لاَ أُوتَى بِرَجُلٍ یَزْعُمُ أَنَّ دَاوُدَ تَزَوَّجَ اِمْرَأَةَ أُورِیَا إِلاَّ جَلَدْتُهُ حَدَّیْنِ حَدّاً لِلنُّبُوَّةِ وَ حَدّاً لِلْإِسْلاَمِ»(2)؛ (اگر کسی را که معتقد است داود(علیه السّلام) با همسر اوریا ازدواج کرده، پیش من بیاورند، بر او دو حدّ جاری می کنم، حدّی به خاطر هتک نبوّت و حدّی دیگر برای اسلام).
امام رضا(علیه السّلام) نیز احادیث اسرائیلی را محکوم می کردند.(3)
الف: یهودیانی که در جامعه اسلامی زندگی می کردند -اعمّ از آن عدّه که به ظاهر اسلام آورده بودند و یا آنان که هنوز بر دین یهود باقی بودند- می کوشیدند برتری بیت المقدس- که قبله یهودیان بود- بر کعبه را به مسلمانان بقبولانند؛ از این رو در این زمینه دست به جعل احادیثی زدند و آنها را به طور گسترده در میان مسلمانان رواج دادند. زراره نقل می کند: در خدمت امام باقر(علیه السّلام) نشسته بودم و امام در حالی که در مقابل کعبه نشسته بود فرمود: نگاه کردن به خانه خدا عبادت است. در همان حال شخصی از قبیله بجیله که او را عاصم بن عمر می نامیدند، نزد امام آمد و گفت: «کعب الاحبار» می گوید: «انّ الکعبة تسجد لبیت المقدس فی کلّ غداة»؛ (کعبه هر صبحگاهان برابر بیت المقدس سجده می کند).
امام(علیه السلام) فرمود: نظر تو در مورد سخن کعب الاحبار چیست؟ آن مرد گفت: سخن کعب صحیح است. امام باقر(علیه السّلام) فرمود: «کَذَّبْتَ وَ کَذَّبَ کَعْبُ الْأَحْبَارِ مَعَکَ»؛ (تو و کعب الاحبار هر دو دروغ می گویید). آنگاه در حالی که به شدّت ناراحت بود فرمود: «مَا خَلَقَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بُقْعَةٌ فِی الْأَرْضِ أَحَبُّ اِلَیْهِ مِنْهَا»(4)؛ (خداوند بقعه ای محبوب تر از کعبه روی زمین نیافریده است).
امامان دیگر شیعه نیز بعدها با تعابیری نظیر «لَاتَشَبَّهُوا بِالْیَهُودِ»(5) می کوشیدند این رابطه فرهنگی نامطلوب را که میان مسلمانان و یهود به وجود آمده بود و می رفت تا فرهنگ اصیل و غنی اسلام را به انحراف بکشاند، قطع کنند و این در حالی بود که راویان دیگر فرق اسلامی ساده لوحانه از این احادیث استقبال کرده و آنها را در ابواب مختلف کتاب‌هایشان نقل نمودند و فرهنگ خود را با آن آلوده کردند، ولی تابعین اهل بیت(علیهم السلام) با الهام گرفتن از آنان، در مقابل این اندیشه های انحرافی و عوام پسند، به هوش بوده و از آسیب آن در امان ماندند.
اشاره به این نقل نیز مناسب است که «محمد بن کعب قرظی» از راویان اخبار اسرائیلی و امام باقر(علیه السّلام) در جایی با هم بودند، از «هشام بن عبد الملک» سخن به میان آمد. در آنجا قرظی به طعنه به امام(علیه السلام) گفت: «شما خانواده با شمشیر به مقاصدتان نخواهید رسید». بعد هم با نقل یک خبر اسرائیلی کوشید تا این مطلب را اثبات کند.(6)
پی‌نوشت‌ها:
(1). بحوث مع اهل السنة و السلفیة، روحانی، سید مهدی، المکتبة الاسلامیه، بیروت، بی تا، ص 50 - 51.
(2). مجمع البیان فى تفسیر القرآن، طبرسى، فضل بن حسن، مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، مکتبه العملیه الاسلامیه، تهران، بی تا، ج 8، ص 472.
(3). تفسیر الصافى، فیض کاشانى، ملا محسن، تحقیق: اعلمى، حسین، انتشارات الصدر، تهران، 1415 ق، چاپ دوم، ج 4، ص 295 - 296.
(4). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، 1407 ق، چاپ چهارم، ج 4، ص 239؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، محقق / مصحح: جمعى از محققان، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ق، چاپ دوم، ج 46، ص 354.
(5). وسائل الشیعة، عاملى، شیخ حر، محمد بن حسن، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1414 ق، ج 3، ص 571.
(6). ربیع الابرار و نصوص الاخبار، زمخشرى، ابو القاسم محمود بن عمر، الرضى، قم، 1369 ق، ج 2، ص 843 - 844.
منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.