پرسش :
آيا ميتوان گفت عالم برزخ به مرتبهي ملکوت و عالم قيامت مربوط به مرتبهي جبروت است؟
پاسخ :
علامه طباطبايي در اين زمينه ميفرمايند: »در فلسفه ثابت شده است که ميان عالم جسم و جسمانيت و عالم اسماي خداوندي، دو عالم ديگر وجود دارد: عالم عقل و عالم مثال و هر موجودي ضرورتا به مبدأ خويش باز ميگردد. همچنين ثابت شده است که عوالم از جسمانيات گرفته تا مبدأ اول و مبدأ کل، از نظر نقص و کمال، مراتب گوناگوني دارند، ولي در نفس وجود متطابقند؛ يعني عالي به رتبهي سافل نزول و سافل همچون آينهاي، صورت هر آنچه در مقابلش قرار گيرد، منعکس ميکند و در نتيجه از عالي آن قدر ظاهر ميشود که اين آينه قبول و تحمل آن کند و نيز عالي بر حسب کيفيات ناقص يا کامل آينه، کيفيت مييابد. از ديگر مطالبي که اثبات شده است، آن که عالم مثال همچون برزخي است ميان عقل مجرد و موجودات مادي. بنابراين عالم مثال موجودي است که ماده نيست و ليکن بعضي لوازم ماده همچون مقدار، شکل و عرض فعلي را داراست.« (انسان از آغاز تا انجام، ص 77)
در فلسفه و عرفان، اصطلاحا عالم عقل را عالم تجرد يا جبروت، عالم مثال را عالم برزخ يا ملکوت و عالم ماده را عالم شهادت يا ناسوت نيز ميخوانند. به علاوه، لازم به ذکر است که: »عوالم سه گانهي تجرد، مثال و ماده، به نحو علت و معلول، متجلي و جلوه، ظاهر و مظهر و محيط و محاط، بوده است و بر يکديگر مرتبه دارند، از اين که جدا از هم و منفصل از يکديگر باشند. پس باطن عالم ماده، عالم مثال، مثال، محيط بر ماده و باطن و اصل عالم مثال، عالم تجرد است و تجرد محيط بر مثال، به نحو احاطهي علت بر معلول است.« (محمد شجاعي، بازگشت به سوي خدا، ص 218 و علامه طباطبايي، منبع پيشين، ص 106 - 108)
بيان بالا صرفا توضيح مطلب بود، اما اثبات اين عوالم بر اساس مباني فلسفي، نياز به مباحث بسيار پيچيده و تخصصي دارد که در اين جا فرصت نيست. به طور کوتاه اشاره ميکنيم که عرفا به دو قوس نزول و صعود معتقدند. در قوس نزول، عالم از ذات خدا، مرتبهي احديت و واحديت آغاز ميشود، سپس تجلي اسما و صفاتي، سپس عالم تجرد )جبروت(، بعد عالم مثال )برزخ( و در نهايت به عالم ماده و طبيعت ميرسد و در قوس صعود، انسان همهي اين مراتب را دوباره به سوي خدا طي ميکند. اين مطلبي بود که در عرفان مطرح شده بود، اما در ميان فلاسفه نيز وجود عالم تجرد از زمان فارابي و ابنسينا اثبات شده بود. اثبات عقلي عالم مثال در قوس نزول را اول بار شيخ اشراق شيخ اشراق انجام داد و هنر ملاصدرا اين بود که توانست با براهين فلسفي خود، وجود عالم مثال
در قوس صعود را که در اثر حرکت جوهري انسان پديد ميآيد، به اثبات رساند.
به هر حال ورود در اين مباحث، نياز به آشنايي با مباحث فلسفي دشواري دارد که از عهدهي اين کتاب خارج است. (بهترين منبع براي اين مباحث، تعاليم ملاصدرا است در جلد نهم اسفار اربعة)
علامه طباطبايي در اين زمينه ميفرمايند: »در فلسفه ثابت شده است که ميان عالم جسم و جسمانيت و عالم اسماي خداوندي، دو عالم ديگر وجود دارد: عالم عقل و عالم مثال و هر موجودي ضرورتا به مبدأ خويش باز ميگردد. همچنين ثابت شده است که عوالم از جسمانيات گرفته تا مبدأ اول و مبدأ کل، از نظر نقص و کمال، مراتب گوناگوني دارند، ولي در نفس وجود متطابقند؛ يعني عالي به رتبهي سافل نزول و سافل همچون آينهاي، صورت هر آنچه در مقابلش قرار گيرد، منعکس ميکند و در نتيجه از عالي آن قدر ظاهر ميشود که اين آينه قبول و تحمل آن کند و نيز عالي بر حسب کيفيات ناقص يا کامل آينه، کيفيت مييابد. از ديگر مطالبي که اثبات شده است، آن که عالم مثال همچون برزخي است ميان عقل مجرد و موجودات مادي. بنابراين عالم مثال موجودي است که ماده نيست و ليکن بعضي لوازم ماده همچون مقدار، شکل و عرض فعلي را داراست.« (انسان از آغاز تا انجام، ص 77)
در فلسفه و عرفان، اصطلاحا عالم عقل را عالم تجرد يا جبروت، عالم مثال را عالم برزخ يا ملکوت و عالم ماده را عالم شهادت يا ناسوت نيز ميخوانند. به علاوه، لازم به ذکر است که: »عوالم سه گانهي تجرد، مثال و ماده، به نحو علت و معلول، متجلي و جلوه، ظاهر و مظهر و محيط و محاط، بوده است و بر يکديگر مرتبه دارند، از اين که جدا از هم و منفصل از يکديگر باشند. پس باطن عالم ماده، عالم مثال، مثال، محيط بر ماده و باطن و اصل عالم مثال، عالم تجرد است و تجرد محيط بر مثال، به نحو احاطهي علت بر معلول است.« (محمد شجاعي، بازگشت به سوي خدا، ص 218 و علامه طباطبايي، منبع پيشين، ص 106 - 108)
بيان بالا صرفا توضيح مطلب بود، اما اثبات اين عوالم بر اساس مباني فلسفي، نياز به مباحث بسيار پيچيده و تخصصي دارد که در اين جا فرصت نيست. به طور کوتاه اشاره ميکنيم که عرفا به دو قوس نزول و صعود معتقدند. در قوس نزول، عالم از ذات خدا، مرتبهي احديت و واحديت آغاز ميشود، سپس تجلي اسما و صفاتي، سپس عالم تجرد )جبروت(، بعد عالم مثال )برزخ( و در نهايت به عالم ماده و طبيعت ميرسد و در قوس صعود، انسان همهي اين مراتب را دوباره به سوي خدا طي ميکند. اين مطلبي بود که در عرفان مطرح شده بود، اما در ميان فلاسفه نيز وجود عالم تجرد از زمان فارابي و ابنسينا اثبات شده بود. اثبات عقلي عالم مثال در قوس نزول را اول بار شيخ اشراق شيخ اشراق انجام داد و هنر ملاصدرا اين بود که توانست با براهين فلسفي خود، وجود عالم مثال
در قوس صعود را که در اثر حرکت جوهري انسان پديد ميآيد، به اثبات رساند.
به هر حال ورود در اين مباحث، نياز به آشنايي با مباحث فلسفي دشواري دارد که از عهدهي اين کتاب خارج است. (بهترين منبع براي اين مباحث، تعاليم ملاصدرا است در جلد نهم اسفار اربعة)