پرسش :
راه کارهای مادی و معنوی تقویت ذهن و ذکاوت را در آینه احادیث و روایات بیان نمایید.
پاسخ :
اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
الف) امور معنوی:
1. ياد خدا (انجام امور عبادى و تکالیف شرعی بويژه نماز اول وقت).
2. خواندن دعاهایی که برای تقویت حافظه مؤثر است، از امام معصوم نقل شده است كه از خدا بخواه كه عقل تو را قوى بگرداند و از خدا طلب فهم و درك نما[1] به عنوان نمونه چند دعا که برای تقویت حافظه مؤثر است بیان می کنیم:
یک) دعایی که پيغمبر (ص) به اميرالمؤمنين (ع) براى حافظه تعليم نمود: «سبحان من لايعتدى على اهل مملكته، سبحان من لايأخذ اهل الارض بالوان العذاب،سبحان الرؤوف الرحيم،اللهم اجعل لى فى قلبى نوراوبصراو فهما وعلما انك على كل شىء قدير».[2]
دو) سيدبن طاوس نقل مىكند كه براى احياى قلب اين دعا را سه بار بخواند:
«ياحى ياقيوم يالااله الاانت اسئلك أن تحيى قلبى اللّهم صل على محمدوآل محمد».[3]
سه) دعای در هنگام مطالعه: «اللهم اخرجنى من ظلمات الوهم و اكرمنى بنور الفهم اللّهم افتح علينا ابواب رحمتك و انشر علينا خزائن علومك برحمتك يا ارحم الراحمين».[4]
چهار) هر روز بعد از نماز صبح پيش از آنكه تكلم كند بگويد: «يا حى يا قيّوم فلا يفوت شيئا علمه و لايؤده». [5]
3. خواندن قرآن به خصوص آيهالكرسى.
4. اجتناب از چيزهايى كه باعث فراموشی مىشود مانند؛ معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسایل دنیایی.[6]
5. كاهش اضطراب و كسب آرامش بويژه هنگام مطالعه.
6. كاهش اشتغالات ذهنى.
7.تقويت تمركز و دقت.
نکته: آنچه در مورد تقويت حافظه و هوش از كتب روايى و ادعيه بيان شد، علت تامه محسوب نمى شود. بعضى از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختيار ما نيست و مربوط به عوامل ژنتيكى و وراثتى است.
به عبارت ديگر هوش و حافظه و استعداد هر انسانى برآيندى از عوامل متعدد وراثتى و محيطى است كه بعضى از اين عوامل در اختيار ماست. از قبيل آنچه در بالا گفته شد و بعضى از آنها از حوزه اختيار انسان خارج است مانند نقش عوامل ژنتيكى اجداد گذشته. بنابراين توقع نداشته باشيد كه با انجام كارهاى فوق كه قطعا مؤثر هستند معجزه ايجاد شود كه ناگهان بهره هوشى شما از 90 به 130 ارتقاء پيدا كند و اگر اين چنين نشد اعتقاد به اين توصيه هايى كه معصومين كرده اند كم شود.
بله يك هوش با نمره 100 را مى توان تقويت كرد تا كارآمدتر باشد. البته در يك دوره هايى از رشد مثل دروان جنينى و سال هاى اوليه زندگى كودك، مى توان براساس يك برنامه صحيح تغذيه مادر و همچنين تغذيه كودك و علاوه بر آن غنى كردن محيط رشد كودك با فراهم كردن محرك هاى سالم محيطى، حتى بهره هوشى را افزايش داد ولى در دوران جوانى و ميان سالى بايد بيشتر به اين فكر بود كه موانع كارآيى هوش را حذف كرد و عوامل شكوفايى و قابليت ها را فراهم نمود تا آنچه دست آفرينش در خلقت انسان تعبيه كرده است ظهور یابند و اين روايات و توصيه ها بيشتر ناظر به همين مسائل است.
ب) رعایت امور مادی
1.تأمين نيازهاى طبيعى و فيزيولوژيكى (تغذيه ى مناسب، ورزش، رعايت بهداشت)
2. مسواك كردن
3. استفاده بيشتر از مواد حاوى گلوكز (مثل خرما، عسل و شيرينى جات طبيعى). مواد داراى كلسيم و فسفر و ويتامينها مانند: لبنيات، روغن ماهى، پرتقال، گوجه فرنگى ، سبوس گندم، سبزيجات تازه ، هويج، جگر.
در کتاب مفاتیح الجنان آمده: استمرار خوردن مويز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و بيست و يك دانه باشد، خوردن حلوا ، گوشت نزديك گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است.[7]
4. تمرين و تكرار مطالب (خيلى مهم است).
5. بعد از هر 45 دقيقه مطالعه حدود 10 دقيقه استراحت کردن.
6. تمرينات تنفسى براى انجام اين تمرين كافى است در حالت ايستاده يا درازكش ريه را از هوا پر نموده و با آرامش بازدم را انجام دهيد.
ج) رعایت توصیه های روانشناسان:
روانشناسان گفته اند: با استفاده از راهكارهاى زير می توان به تقويت حافظه پرداخت:
1. تقطيع: يعنى حروف را به قطعه هاى واژه اى و قطعه هاى واژه اى را به قطعه هاى عبارتى دسته بندى كردن از طريق تقطيع مى توان حروف يا ارقام را به قطعه هاى معنادار تبديل كرده و ظرفيت حافظه ى خود را افزايش داد مثلا زنجيره ى عددى 149- 2177- 619- 83 را به زنجيره ى 1983- 1176- 1492 (كه سالهاى ميلادى است) تبديل نموده و حافظه ى خود را افزايش مى دهيم.
2. معنادار كردن: اين روش بهتر از هر شيوه ديگر به حافظه كمك مى كند و هر چه معنا عميق تر يا با جزئيات بيشترى رمزگردانى شود، مطلب بهتر به ياد مى ماند. بنابراين وقتى مى خواهيد نكته اى را از كتابى به خاطر بسپاريد احتمال يادآورى آن در صورتى بيشتر است كه توجه خود را بيشتر بر معناى آن مطلب متمركز كنيد تا بر واژه ها. هر چه عميق تر و كامل تر به معنا توجه كنيد بهتر آن را به ياد خواهيد آورد.
3. سازماندهى: با سازماندهى مطالب به راحتى مى توان مطالب را ياد گرفت، حفظ كرد و سپس به ياد آورد. يعنى براى يادگيرى و حفظ موضوع و مطلبى كه داراى زير مجموعه و زيرشاخه هاى متعدد و متكثرى است آن را در يك سلسله مراتبى منطقى قرار داده و از كل به جزء و از بالا به پائين به زيرشاخه هاى جزئى تر تقسيم نموده و به خاطر خود بسپاريد.
4. بافت: ما معمولا مطالبى را كه مى آموزيم در يك شرايط زمانى، مكانى و خاصى ياد مى گيريم اين مجموعه شرايط حاكم بر فضاى يادگيرى را بافت مى گويند ما وقتى مى توانيم به آسانى مطالب را بازيابى كنيم كه بافت حاكم بر بازيابى را همان بافتى قرار دهيم كه در زمان يادگيرى و وقوع آن وجود داشته است مثلا اگر قرار باشد شما نام همكلاسيهاى دوران راهنمايى خود را بياد آوريد، با گردشى در راهروهاى مدرسه اى كه دوره ى راهنمايى را در آن گذرانيده ايد بازيابى اسامى دوستان همكلاسى را آسان تر مى توانيد انجام دهيد.
5. روش پس ختام: اين روش كه توانايى دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب كتابهاى درسى كمك مى كند به روش پس ختام معروف است كه نام اين روش متشكل از حروف اول شش مرحله ى آن است. 1. پيش خوانى 2. سؤال كردن 3. خواندن 4. تفكر 5. از حفظ كردن 6. مرور كردن.
توضيح: فرض كنيد مى خواهيد مطلبى از يك كتاب را به خاطر بسپاريد و سپس بازيابى كنيد ابتدا با پيش خوانى يك برداشت كلى از موضوعات مهم انجام مى دهيد. اين نوع پيش خوانى باعث مى شود كه مطالب مهم فصل را شما سازمان دهى كنيد (همان طور كه قبلا گذشت) در مرحله ى دوم و سوم: دانشجو بايد درباره ى هر بخشى سؤالهايى طرح كند و در مرحله ى خواندن (سوم) بايد هر بخش را به قصد پاسخ دادن به سئوالهاى طرح شده بخواند. در مرحله ى چهارم به دانشجو گفته مى شود كه هنگام خواندن، ساختن سؤال ها و ايجاد ارتباط بين دانسته هاى خود، درباره ى مطلب فكر كن كه در واقع دانشجو به مطالب خوانده شده معنا دهى مى كند. سپس در مرحله پنجم و ششم يعنى در مراحل از حفظ گفتن و مرور كردن دانشجو بايد سعى كند واقعيتهاى اصلى مطالب را كه خوانده بياد آورد و به سئوالهايى كه خود طرح كرده، پاسخ دهد.[8]
برای اطلاع بیشتر به سؤال 808، نمایه «شرایط و دعای مطالعه» مراجعه بفرمایید.
پی نوشتها:
[1] بحارالانوار، ج 1، ص 224 روايت 17 روايت عنوان بصرى.
[2] مفاتيحالجنان، فصل اول از باب اول، تعقيبات نماز.
[3] همان، كتاب باقيات صالحات .
[4] همان.
[5] همان.
[6] همان.
[7] همان.
[8] اقتباس از سی دی پرسمان با انجام تغییرات و بازنویسی مجدد.
www. islamquest.net
اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند می توان به چند دسته تقسیم بندی نمود:
الف) امور معنوی:
1. ياد خدا (انجام امور عبادى و تکالیف شرعی بويژه نماز اول وقت).
2. خواندن دعاهایی که برای تقویت حافظه مؤثر است، از امام معصوم نقل شده است كه از خدا بخواه كه عقل تو را قوى بگرداند و از خدا طلب فهم و درك نما[1] به عنوان نمونه چند دعا که برای تقویت حافظه مؤثر است بیان می کنیم:
یک) دعایی که پيغمبر (ص) به اميرالمؤمنين (ع) براى حافظه تعليم نمود: «سبحان من لايعتدى على اهل مملكته، سبحان من لايأخذ اهل الارض بالوان العذاب،سبحان الرؤوف الرحيم،اللهم اجعل لى فى قلبى نوراوبصراو فهما وعلما انك على كل شىء قدير».[2]
دو) سيدبن طاوس نقل مىكند كه براى احياى قلب اين دعا را سه بار بخواند:
«ياحى ياقيوم يالااله الاانت اسئلك أن تحيى قلبى اللّهم صل على محمدوآل محمد».[3]
سه) دعای در هنگام مطالعه: «اللهم اخرجنى من ظلمات الوهم و اكرمنى بنور الفهم اللّهم افتح علينا ابواب رحمتك و انشر علينا خزائن علومك برحمتك يا ارحم الراحمين».[4]
چهار) هر روز بعد از نماز صبح پيش از آنكه تكلم كند بگويد: «يا حى يا قيّوم فلا يفوت شيئا علمه و لايؤده». [5]
3. خواندن قرآن به خصوص آيهالكرسى.
4. اجتناب از چيزهايى كه باعث فراموشی مىشود مانند؛ معصیت و گناه، علاقه و وابستگی زیاد به دنیا، سرگرمی و اشتغال بیش از حد به آن و غمگین و محزون بودن برای مسایل دنیایی.[6]
5. كاهش اضطراب و كسب آرامش بويژه هنگام مطالعه.
6. كاهش اشتغالات ذهنى.
7.تقويت تمركز و دقت.
نکته: آنچه در مورد تقويت حافظه و هوش از كتب روايى و ادعيه بيان شد، علت تامه محسوب نمى شود. بعضى از عوامل مربوط به هوش و حافظه در اختيار ما نيست و مربوط به عوامل ژنتيكى و وراثتى است.
به عبارت ديگر هوش و حافظه و استعداد هر انسانى برآيندى از عوامل متعدد وراثتى و محيطى است كه بعضى از اين عوامل در اختيار ماست. از قبيل آنچه در بالا گفته شد و بعضى از آنها از حوزه اختيار انسان خارج است مانند نقش عوامل ژنتيكى اجداد گذشته. بنابراين توقع نداشته باشيد كه با انجام كارهاى فوق كه قطعا مؤثر هستند معجزه ايجاد شود كه ناگهان بهره هوشى شما از 90 به 130 ارتقاء پيدا كند و اگر اين چنين نشد اعتقاد به اين توصيه هايى كه معصومين كرده اند كم شود.
بله يك هوش با نمره 100 را مى توان تقويت كرد تا كارآمدتر باشد. البته در يك دوره هايى از رشد مثل دروان جنينى و سال هاى اوليه زندگى كودك، مى توان براساس يك برنامه صحيح تغذيه مادر و همچنين تغذيه كودك و علاوه بر آن غنى كردن محيط رشد كودك با فراهم كردن محرك هاى سالم محيطى، حتى بهره هوشى را افزايش داد ولى در دوران جوانى و ميان سالى بايد بيشتر به اين فكر بود كه موانع كارآيى هوش را حذف كرد و عوامل شكوفايى و قابليت ها را فراهم نمود تا آنچه دست آفرينش در خلقت انسان تعبيه كرده است ظهور یابند و اين روايات و توصيه ها بيشتر ناظر به همين مسائل است.
ب) رعایت امور مادی
1.تأمين نيازهاى طبيعى و فيزيولوژيكى (تغذيه ى مناسب، ورزش، رعايت بهداشت)
2. مسواك كردن
3. استفاده بيشتر از مواد حاوى گلوكز (مثل خرما، عسل و شيرينى جات طبيعى). مواد داراى كلسيم و فسفر و ويتامينها مانند: لبنيات، روغن ماهى، پرتقال، گوجه فرنگى ، سبوس گندم، سبزيجات تازه ، هويج، جگر.
در کتاب مفاتیح الجنان آمده: استمرار خوردن مويز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و بيست و يك دانه باشد، خوردن حلوا ، گوشت نزديك گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است.[7]
4. تمرين و تكرار مطالب (خيلى مهم است).
5. بعد از هر 45 دقيقه مطالعه حدود 10 دقيقه استراحت کردن.
6. تمرينات تنفسى براى انجام اين تمرين كافى است در حالت ايستاده يا درازكش ريه را از هوا پر نموده و با آرامش بازدم را انجام دهيد.
ج) رعایت توصیه های روانشناسان:
روانشناسان گفته اند: با استفاده از راهكارهاى زير می توان به تقويت حافظه پرداخت:
1. تقطيع: يعنى حروف را به قطعه هاى واژه اى و قطعه هاى واژه اى را به قطعه هاى عبارتى دسته بندى كردن از طريق تقطيع مى توان حروف يا ارقام را به قطعه هاى معنادار تبديل كرده و ظرفيت حافظه ى خود را افزايش داد مثلا زنجيره ى عددى 149- 2177- 619- 83 را به زنجيره ى 1983- 1176- 1492 (كه سالهاى ميلادى است) تبديل نموده و حافظه ى خود را افزايش مى دهيم.
2. معنادار كردن: اين روش بهتر از هر شيوه ديگر به حافظه كمك مى كند و هر چه معنا عميق تر يا با جزئيات بيشترى رمزگردانى شود، مطلب بهتر به ياد مى ماند. بنابراين وقتى مى خواهيد نكته اى را از كتابى به خاطر بسپاريد احتمال يادآورى آن در صورتى بيشتر است كه توجه خود را بيشتر بر معناى آن مطلب متمركز كنيد تا بر واژه ها. هر چه عميق تر و كامل تر به معنا توجه كنيد بهتر آن را به ياد خواهيد آورد.
3. سازماندهى: با سازماندهى مطالب به راحتى مى توان مطالب را ياد گرفت، حفظ كرد و سپس به ياد آورد. يعنى براى يادگيرى و حفظ موضوع و مطلبى كه داراى زير مجموعه و زيرشاخه هاى متعدد و متكثرى است آن را در يك سلسله مراتبى منطقى قرار داده و از كل به جزء و از بالا به پائين به زيرشاخه هاى جزئى تر تقسيم نموده و به خاطر خود بسپاريد.
4. بافت: ما معمولا مطالبى را كه مى آموزيم در يك شرايط زمانى، مكانى و خاصى ياد مى گيريم اين مجموعه شرايط حاكم بر فضاى يادگيرى را بافت مى گويند ما وقتى مى توانيم به آسانى مطالب را بازيابى كنيم كه بافت حاكم بر بازيابى را همان بافتى قرار دهيم كه در زمان يادگيرى و وقوع آن وجود داشته است مثلا اگر قرار باشد شما نام همكلاسيهاى دوران راهنمايى خود را بياد آوريد، با گردشى در راهروهاى مدرسه اى كه دوره ى راهنمايى را در آن گذرانيده ايد بازيابى اسامى دوستان همكلاسى را آسان تر مى توانيد انجام دهيد.
5. روش پس ختام: اين روش كه توانايى دانشجو را در به خاطر سپردن مطالب كتابهاى درسى كمك مى كند به روش پس ختام معروف است كه نام اين روش متشكل از حروف اول شش مرحله ى آن است. 1. پيش خوانى 2. سؤال كردن 3. خواندن 4. تفكر 5. از حفظ كردن 6. مرور كردن.
توضيح: فرض كنيد مى خواهيد مطلبى از يك كتاب را به خاطر بسپاريد و سپس بازيابى كنيد ابتدا با پيش خوانى يك برداشت كلى از موضوعات مهم انجام مى دهيد. اين نوع پيش خوانى باعث مى شود كه مطالب مهم فصل را شما سازمان دهى كنيد (همان طور كه قبلا گذشت) در مرحله ى دوم و سوم: دانشجو بايد درباره ى هر بخشى سؤالهايى طرح كند و در مرحله ى خواندن (سوم) بايد هر بخش را به قصد پاسخ دادن به سئوالهاى طرح شده بخواند. در مرحله ى چهارم به دانشجو گفته مى شود كه هنگام خواندن، ساختن سؤال ها و ايجاد ارتباط بين دانسته هاى خود، درباره ى مطلب فكر كن كه در واقع دانشجو به مطالب خوانده شده معنا دهى مى كند. سپس در مرحله پنجم و ششم يعنى در مراحل از حفظ گفتن و مرور كردن دانشجو بايد سعى كند واقعيتهاى اصلى مطالب را كه خوانده بياد آورد و به سئوالهايى كه خود طرح كرده، پاسخ دهد.[8]
برای اطلاع بیشتر به سؤال 808، نمایه «شرایط و دعای مطالعه» مراجعه بفرمایید.
پی نوشتها:
[1] بحارالانوار، ج 1، ص 224 روايت 17 روايت عنوان بصرى.
[2] مفاتيحالجنان، فصل اول از باب اول، تعقيبات نماز.
[3] همان، كتاب باقيات صالحات .
[4] همان.
[5] همان.
[6] همان.
[7] همان.
[8] اقتباس از سی دی پرسمان با انجام تغییرات و بازنویسی مجدد.
www. islamquest.net