پرسش :
آیا انسان می تواند امید وار باشد که از عذاب قبر و قیامت در امان باشد؟
پاسخ :
علمای علم اخلاق و عرفان مانند حضرت امام (ره) در مورد خوف و رجا با استفاده از آموزه های دینی این دو ویژگی را در انسان همواره مکمل همدیگر می دانند و می فرمایند که امید مستحسن آن است که انسان تمام اسبابی که در تصرف او است در طریق نیل به سعادت خود صرف کند و پس از آن امید وار باشد که خداوند متعال با عنایات خود اسبابی که در تحت اختیار او نیست را برای او فراهم کند و موانع را رفع کند تا به سعادت اخروی نائل گردد؛ یعنی اگر کسی زمین دل را از خارهای اخلاق فاسد و سنگ و شوره های معاصی پاک نمود و بذر اعمال و اطاعت و بندگی را در آن کاشت و به آب صافی ایمان خالص آبیاری کرد، پس از آن به امید فضل و رحمت خدا دل ببندد که عاقبت او به خیر و سعادت ختم گردد، امید و رجای چنین شخصی مستحسن است.(1) کما این که قرآن بر این مطلب دلالت می کند: « كسانى كه ايمان آوردهاند و آنان كه مهاجرت كردهاند و در راه خدا جهاد نمودهاند، به رحمت خدا اميد مىدارند و خدا آمرزنده و مهربان است».(2)
خداوند متعال در این آیه امید به رحمت خودش را پس از ایمان و جهاد و تلاش کردن در راه خداوند متعال قرار داده است و این ترتیب، یعنی انسان مؤمن باید در انجام فرائض و ترک محرمات تلاش و کوشش خود را به کار ببرد سپس امید به رحمت پروردگار را نیز داشته باشد.
خوف مستحسن آن است که انسان بداند در مقابل خداوند متعال فقیر محض است و چیزی از خود ندارد و همۀ ممکنات محتاج و فقیر کسی هستند که او فیاض علی الا طلاق است. لذا انسان هر چه می خواهد باید از کسی بخواهد که او قدرت مطلق است و عاقبت همه به دست او ختم می شود و او سر چشمه همه خوبی ها است. (3)
چنان که قرآن گواه این مطلب است: « ... بگو همه از جانب خداوند است...». (4)
خوف و رجا باید در حد مساوی در بنده مؤمن وجود داشته باشد؛ یعنی انسان باید به اندازه ای از خدا و عذاب قبر و قیامت هراس داشته باشد که این ترس موجب ناامیدی او از رحمت پروردگار نشود. همچنین به اندازه ای به رحمت خدا امیدوار باشد که این امید باعث گستاخی او نشود، روایات معصومین (ع) نیز مؤید این مطلب اند:
1. امام صادق (ع) فرمودند: «از خداى عزوجل چنان بترس كه اگر نيكى جن و انس را بياورى ترا عذاب كند، و به خدا چنان اميدوار باش كه اگر گناه جن و انس را بياورى به تو ترحم كند».(5)
2. امام على (ع) می فرماید: «بهترين اعمال، اعتدال بيم و اميد است؛ يعنى ميان خوف خود از عقوبت خدا و اميد خود به رحمت خدا حالت اعتدال پديد آورى، از خدا به اندازه بترسى، و به رحمت و عفو او به اندازه اميد بندى؛ نه بيش از حد بترسى كه يأس از رحمت آورد، و نه بيش از اندازه اميدوار گردى كه غرور و غفلت زايد»(6)
3. امام صادق (ع) فرمودند: «خوف (از عقوبت خدا) مراقب و نگهبان دل است (تا به غفلت و گناه نيفتد)، و رجا و اميد (به رحمت خدا) واسطه و شفيع آدمى است، (تا مأيوس نگردد و از خدا نگریزد). هر كس خدا را بشناسد، هم از او ترس دارد هم به او اميد. و اين دو (خوف و رجا) دو بال ايمان است، كه بنده واقع گرا با آنها به سوى رضوان خدايى پر مىگشايد؛ و دو چشم خرد او با آنها وعد و وعيد خدايى را مىنگرد. ترس نشان نمايان دادگرى خدا و بازدارنده از كيفر او است. و اميد فرياد بلند فضل و رحمت خدا است. رجا (اميد به رحمت بىپايان الاهى) دل را زنده مىكند. و خوف (ترس از عقوبت خدايى) نفس (و اميال نفس) را مىميراند».(7)
از مجموع مطالب فوق این گونه استفاده می شود که امید به رهایی از عذاب قیامت در پرتو انجام واجبات و ترک محرمات یکی از دو بال ایمان برای پرواز به سوی کمال مطلق است و این ویژگی (امید به رحمت خدا) در کنار خوف از عذاب الاهی بایستی به یک اندازه در انسان وجود داشته باشد؛ یعنی انسان باید به اندازه ای به رحمت الاهی امیدوار باشد که آن امید او را به معصیت پروردگار منتهی نکند و نور ترس نیز در وجود انسان به اندازه ای باشد که موجب ناامیدی او از رحمت حق تعالی نگردد.
1. امام خمینی، چهل حدیث، ص 229، چاپ شانزدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1376 ش.
2. بقره، 218.
3. امام خمینی، چهل حدیث، ص222.
4. نساء، 78.
5. کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، ج 3، ص 109، چاپ اول، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران.
6. غررالحکم، ترجمه انصاری قمی، ج 1، ص 395، چاپ هشتم، تهران.
7. مصباح الشریعة، ترجمه مصطفوی، ص 398، چاپ اول، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران،1360 ش.
http://farsi.islamquest.net
علمای علم اخلاق و عرفان مانند حضرت امام (ره) در مورد خوف و رجا با استفاده از آموزه های دینی این دو ویژگی را در انسان همواره مکمل همدیگر می دانند و می فرمایند که امید مستحسن آن است که انسان تمام اسبابی که در تصرف او است در طریق نیل به سعادت خود صرف کند و پس از آن امید وار باشد که خداوند متعال با عنایات خود اسبابی که در تحت اختیار او نیست را برای او فراهم کند و موانع را رفع کند تا به سعادت اخروی نائل گردد؛ یعنی اگر کسی زمین دل را از خارهای اخلاق فاسد و سنگ و شوره های معاصی پاک نمود و بذر اعمال و اطاعت و بندگی را در آن کاشت و به آب صافی ایمان خالص آبیاری کرد، پس از آن به امید فضل و رحمت خدا دل ببندد که عاقبت او به خیر و سعادت ختم گردد، امید و رجای چنین شخصی مستحسن است.(1) کما این که قرآن بر این مطلب دلالت می کند: « كسانى كه ايمان آوردهاند و آنان كه مهاجرت كردهاند و در راه خدا جهاد نمودهاند، به رحمت خدا اميد مىدارند و خدا آمرزنده و مهربان است».(2)
خداوند متعال در این آیه امید به رحمت خودش را پس از ایمان و جهاد و تلاش کردن در راه خداوند متعال قرار داده است و این ترتیب، یعنی انسان مؤمن باید در انجام فرائض و ترک محرمات تلاش و کوشش خود را به کار ببرد سپس امید به رحمت پروردگار را نیز داشته باشد.
خوف مستحسن آن است که انسان بداند در مقابل خداوند متعال فقیر محض است و چیزی از خود ندارد و همۀ ممکنات محتاج و فقیر کسی هستند که او فیاض علی الا طلاق است. لذا انسان هر چه می خواهد باید از کسی بخواهد که او قدرت مطلق است و عاقبت همه به دست او ختم می شود و او سر چشمه همه خوبی ها است. (3)
چنان که قرآن گواه این مطلب است: « ... بگو همه از جانب خداوند است...». (4)
خوف و رجا باید در حد مساوی در بنده مؤمن وجود داشته باشد؛ یعنی انسان باید به اندازه ای از خدا و عذاب قبر و قیامت هراس داشته باشد که این ترس موجب ناامیدی او از رحمت پروردگار نشود. همچنین به اندازه ای به رحمت خدا امیدوار باشد که این امید باعث گستاخی او نشود، روایات معصومین (ع) نیز مؤید این مطلب اند:
1. امام صادق (ع) فرمودند: «از خداى عزوجل چنان بترس كه اگر نيكى جن و انس را بياورى ترا عذاب كند، و به خدا چنان اميدوار باش كه اگر گناه جن و انس را بياورى به تو ترحم كند».(5)
2. امام على (ع) می فرماید: «بهترين اعمال، اعتدال بيم و اميد است؛ يعنى ميان خوف خود از عقوبت خدا و اميد خود به رحمت خدا حالت اعتدال پديد آورى، از خدا به اندازه بترسى، و به رحمت و عفو او به اندازه اميد بندى؛ نه بيش از حد بترسى كه يأس از رحمت آورد، و نه بيش از اندازه اميدوار گردى كه غرور و غفلت زايد»(6)
3. امام صادق (ع) فرمودند: «خوف (از عقوبت خدا) مراقب و نگهبان دل است (تا به غفلت و گناه نيفتد)، و رجا و اميد (به رحمت خدا) واسطه و شفيع آدمى است، (تا مأيوس نگردد و از خدا نگریزد). هر كس خدا را بشناسد، هم از او ترس دارد هم به او اميد. و اين دو (خوف و رجا) دو بال ايمان است، كه بنده واقع گرا با آنها به سوى رضوان خدايى پر مىگشايد؛ و دو چشم خرد او با آنها وعد و وعيد خدايى را مىنگرد. ترس نشان نمايان دادگرى خدا و بازدارنده از كيفر او است. و اميد فرياد بلند فضل و رحمت خدا است. رجا (اميد به رحمت بىپايان الاهى) دل را زنده مىكند. و خوف (ترس از عقوبت خدايى) نفس (و اميال نفس) را مىميراند».(7)
از مجموع مطالب فوق این گونه استفاده می شود که امید به رهایی از عذاب قیامت در پرتو انجام واجبات و ترک محرمات یکی از دو بال ایمان برای پرواز به سوی کمال مطلق است و این ویژگی (امید به رحمت خدا) در کنار خوف از عذاب الاهی بایستی به یک اندازه در انسان وجود داشته باشد؛ یعنی انسان باید به اندازه ای به رحمت الاهی امیدوار باشد که آن امید او را به معصیت پروردگار منتهی نکند و نور ترس نیز در وجود انسان به اندازه ای باشد که موجب ناامیدی او از رحمت حق تعالی نگردد.
1. امام خمینی، چهل حدیث، ص 229، چاپ شانزدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1376 ش.
2. بقره، 218.
3. امام خمینی، چهل حدیث، ص222.
4. نساء، 78.
5. کلینی، اصول کافی، ترجمه مصطفوی، ج 3، ص 109، چاپ اول، کتابفروشی علمیه اسلامیه، تهران.
6. غررالحکم، ترجمه انصاری قمی، ج 1، ص 395، چاپ هشتم، تهران.
7. مصباح الشریعة، ترجمه مصطفوی، ص 398، چاپ اول، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران،1360 ش.
http://farsi.islamquest.net