پرسش :
چگونه باید صدقه داد (خارج از زکات و خمس)؟ به چه کسی باید صدقه داد؟ با چه چیزی؟ حداقل این صدقه چه میزان است؟
پاسخ :
مقدمه
در شرع مقدس اسلام در مورد ارزش و اهمیت صدقه سفارشات زیادی شده است. آیات قرآن و روایات کیفیت و اهمیت صدقه را بیان کرده است.
در اسلام دو نوع صدقه مطرح است؛ یکی صدقۀ واجب که همان زکات است و درآیات قرآن و روایات مقدار مصرف آن و مستحقین آن بیان شده است.[1] در این جا به جهت اختصار فقط به مورد سوال که صدقۀ مستحبی است می پردازیم.
الف.اهمیت صدقه
اخبار و روایات وارده در فضيلت صدقه بسيار است و فواید زیادی برای آن بیان شده است؛ مانند این که صدقه سبب زیادی رزق و روزی، شفای بیماری ها، دوری آتش جهنم، دفع هفتاد بلا و مصیبت در دنیا، طولا نی شدن عمر و ... می شود.[2]
ب. کیفیت و چگونگی صدقه دادن
خدای متعال صدقه دادن را مدح كرده، ولی دو روش صدقه دادن را نمىپسندد، يكى صدقه ريايى كه از همان اول باطل انجام مىشود، و دیگری صدقه ای كه بعد از انجام آن، به وسيله منت و اذيت ثواب و ارزش آن از بین می رود. بطلان اين دو قسم صدقه از این رو است كه براى رضاى خدا انجام نشده، و يا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نيت خود را خالص نگه دارد، و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.[3]
نکتۀ دیگر در کیفیت صدقه دادن، مخفی بودن آن است.
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح می کند ، يكى صدقه آشكار و ديگرى پنهان، و هر دو را ستوده است؛ براى اين كه هر كدام از آن دو آثار و نتایجی دارند، اما صدقۀ آشكارا كه خود تشويق و دعوت عملى مردم به كار نيك، و نيز مايۀ دلگرمى فقرا و مساكين است؛ چرا كه مىبينند در جامعه مردمى مهرورز هستند كه به حال آنان ترحم مىكنند، و اموالی را در جامعه براى آنان و رفع حوایجشان قرار مىدهند، تا براى روز قيامتشان كه روز گرفتارى است ذخيرهاى باشد. این کار باعث مىشود كه روحيۀ ياس و نااميدى از فقرا زدوده شود، و در كار خود داراى نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمايهدار كسب و تجارتى مىكند، تنها براى منافع شخصی نيست، و اين خود آثار نيك بسيارى دارد.
اما آثار صدقه پنهانى اين است كه انسان از ريا دورتر است، آبروى فقير محفوظ مىماند، و فقیر احساس ذلت و خفت نمىكند؛ پس مىتوان گفت: صدقه علنى نتيجههاى بيشترى دارد، و صدقه پنهانى خالصتر و پاكتر انجام مىشود. از آن جا که بناى دين بر اخلاص است، بنابراين عمل هر قدر خالص تر باشد فضیلت بیشتری دارد، و به همين جهت خداى سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنى ترجيح داده و مىفرمايد: "اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است".[4]
از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمودند: "هر چيزى را كه خدا بر تو واجب ساخته، علنى آوردنش بهتر از آن است كه مخفی و پنهانى بياورى، و آنچه را كه مستحبّ كرده، انجام پنهانیش بهتر از انجام علنى آن است".[5]
البته در صدقه دادن شخص باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[6]
ج. متعلق صدقه
در مورد این که از چه چیزهایی باید صدقه داد، آیات قرآن و روایات فرموده اند: از طیبات صدقه بدهید؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می آورد، علاوه سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود؛ زيرا صدقه دادن براى به دست آوردن رضایت خدا انجام مىگيرد که يك طرف آن بينوايان و فقيران، و طرف ديگرش خدا است و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمايند، هم توهين به خداوند است و هم تحقيرى نسبت به نيازمندان و بينوايان.[7]
د. به چه کسی صدقه بدهیم؟
"عمرو بن جموح" پير مرد بزرگ و ثروت مندی بود. به پيامبر (ص) عرض كرد: از چه چيز صدقه بدهم و به چه كسانى؟ آیه نازل شد که ای پیغمبر بگو: "هر خير و نيكى (و هر گونه سرمايه سودمند مادى و معنوى) كه انفاق مىكنيد، براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان، اگر فقیر باشند و مستمندان و واماندگان در راه بايد باشد".[8]
مسلما ذكر اين موارد به عنوان بيان مصداق هاى روشن است، و گر نه منحصر به آنها نبوده، بلکه در حقيقت هم اشيايى كه از آن می توان انفاق کرد و هم كسانى كه به آنها می شود انفاق کرد، دايرۀ وسيعى دارد.
بنابراین، در عين گسترده بودن مورد انفاق، اولويت ها نيز بيان شده است. مسلما پدر و مادر و سپس نزديكان نيازمند در اين مسئله اولويت دارند و بعد از آنها يتيمان و سپس نيازمندان و حتى كسانى را كه ذاتا فقير نيستند،- ولى بر اثر حادثهاى؛ مثل تمام شدن مخارج در سفر نيازمند شدهاند - شامل مىشود.[9] بنابراین، مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.[10]
نتیجه:
طبق آیات و روایات صدقه دادن یک امر بسیار با ارزشی است، ولی شخص صدقه دهنده باید این کار را برای رضای خدا انجام دهد و مواظب باشد که با منت گذاشتن و اذیت فقیر ارزش آن را از بین نبرد. مقدار آن هم هر مقداری که در توان شخص باشد کافی است. در پرداخت آنهم باید نزدیکان خود را در اولویت قرار دهد.
پی نوشتها:
[1] التوبه،60.
[2] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 6، ص 257، موسسة آل البیت، قم، 1409ق.
[3] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، ج 2، ص 601، جامعه مدرسین، قم، 1374.
[4] همان، ج 2، ص 610.
[5] کلینی، فروع کافی، ج 1، ص 7، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 130، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1374.
[7] داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 500،انتشارات صدر، تهران، 1375.
[8] بقره، 215.
[9] تفسیر نمونه، ج 2، ص 104.
[10] طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان، ج 1، ص 230،انتشارات اسلام، تهران، 1378.
http://farsi.islamquest.net
مقدمه
در شرع مقدس اسلام در مورد ارزش و اهمیت صدقه سفارشات زیادی شده است. آیات قرآن و روایات کیفیت و اهمیت صدقه را بیان کرده است.
در اسلام دو نوع صدقه مطرح است؛ یکی صدقۀ واجب که همان زکات است و درآیات قرآن و روایات مقدار مصرف آن و مستحقین آن بیان شده است.[1] در این جا به جهت اختصار فقط به مورد سوال که صدقۀ مستحبی است می پردازیم.
الف.اهمیت صدقه
اخبار و روایات وارده در فضيلت صدقه بسيار است و فواید زیادی برای آن بیان شده است؛ مانند این که صدقه سبب زیادی رزق و روزی، شفای بیماری ها، دوری آتش جهنم، دفع هفتاد بلا و مصیبت در دنیا، طولا نی شدن عمر و ... می شود.[2]
ب. کیفیت و چگونگی صدقه دادن
خدای متعال صدقه دادن را مدح كرده، ولی دو روش صدقه دادن را نمىپسندد، يكى صدقه ريايى كه از همان اول باطل انجام مىشود، و دیگری صدقه ای كه بعد از انجام آن، به وسيله منت و اذيت ثواب و ارزش آن از بین می رود. بطلان اين دو قسم صدقه از این رو است كه براى رضاى خدا انجام نشده، و يا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نيت خود را خالص نگه دارد، و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.[3]
نکتۀ دیگر در کیفیت صدقه دادن، مخفی بودن آن است.
خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح می کند ، يكى صدقه آشكار و ديگرى پنهان، و هر دو را ستوده است؛ براى اين كه هر كدام از آن دو آثار و نتایجی دارند، اما صدقۀ آشكارا كه خود تشويق و دعوت عملى مردم به كار نيك، و نيز مايۀ دلگرمى فقرا و مساكين است؛ چرا كه مىبينند در جامعه مردمى مهرورز هستند كه به حال آنان ترحم مىكنند، و اموالی را در جامعه براى آنان و رفع حوایجشان قرار مىدهند، تا براى روز قيامتشان كه روز گرفتارى است ذخيرهاى باشد. این کار باعث مىشود كه روحيۀ ياس و نااميدى از فقرا زدوده شود، و در كار خود داراى نشاط گردند، و احساس کنند اگر سرمايهدار كسب و تجارتى مىكند، تنها براى منافع شخصی نيست، و اين خود آثار نيك بسيارى دارد.
اما آثار صدقه پنهانى اين است كه انسان از ريا دورتر است، آبروى فقير محفوظ مىماند، و فقیر احساس ذلت و خفت نمىكند؛ پس مىتوان گفت: صدقه علنى نتيجههاى بيشترى دارد، و صدقه پنهانى خالصتر و پاكتر انجام مىشود. از آن جا که بناى دين بر اخلاص است، بنابراين عمل هر قدر خالص تر باشد فضیلت بیشتری دارد، و به همين جهت خداى سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنى ترجيح داده و مىفرمايد: "اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است".[4]
از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمودند: "هر چيزى را كه خدا بر تو واجب ساخته، علنى آوردنش بهتر از آن است كه مخفی و پنهانى بياورى، و آنچه را كه مستحبّ كرده، انجام پنهانیش بهتر از انجام علنى آن است".[5]
البته در صدقه دادن شخص باید اعتدال را رعایت کند؛ یعنی نه به گونه ای باشد که در صدقه دادن بخیل باشد و نه آن گونه صدقه دهد که برای خود مشکل ایجاد کند.[6]
ج. متعلق صدقه
در مورد این که از چه چیزهایی باید صدقه داد، آیات قرآن و روایات فرموده اند: از طیبات صدقه بدهید؛ یعنی اموال پاک و حلالی که شخص از راه حلال آنها را به دست می آورد، علاوه سعی شود از اموال پست و ناقابل در صدقه استفاده نشود؛ زيرا صدقه دادن براى به دست آوردن رضایت خدا انجام مىگيرد که يك طرف آن بينوايان و فقيران، و طرف ديگرش خدا است و اگر مؤمنان این مسائل را رعایت ننمايند، هم توهين به خداوند است و هم تحقيرى نسبت به نيازمندان و بينوايان.[7]
د. به چه کسی صدقه بدهیم؟
"عمرو بن جموح" پير مرد بزرگ و ثروت مندی بود. به پيامبر (ص) عرض كرد: از چه چيز صدقه بدهم و به چه كسانى؟ آیه نازل شد که ای پیغمبر بگو: "هر خير و نيكى (و هر گونه سرمايه سودمند مادى و معنوى) كه انفاق مىكنيد، براى پدر و مادر و نزديكان و يتيمان، اگر فقیر باشند و مستمندان و واماندگان در راه بايد باشد".[8]
مسلما ذكر اين موارد به عنوان بيان مصداق هاى روشن است، و گر نه منحصر به آنها نبوده، بلکه در حقيقت هم اشيايى كه از آن می توان انفاق کرد و هم كسانى كه به آنها می شود انفاق کرد، دايرۀ وسيعى دارد.
بنابراین، در عين گسترده بودن مورد انفاق، اولويت ها نيز بيان شده است. مسلما پدر و مادر و سپس نزديكان نيازمند در اين مسئله اولويت دارند و بعد از آنها يتيمان و سپس نيازمندان و حتى كسانى را كه ذاتا فقير نيستند،- ولى بر اثر حادثهاى؛ مثل تمام شدن مخارج در سفر نيازمند شدهاند - شامل مىشود.[9] بنابراین، مقدار حداقل صدقه به توان شخص بستگی دارد، حتی در برخی روایات یک جرعه آب هم به عنوان صدقه بیان شده است.[10]
نتیجه:
طبق آیات و روایات صدقه دادن یک امر بسیار با ارزشی است، ولی شخص صدقه دهنده باید این کار را برای رضای خدا انجام دهد و مواظب باشد که با منت گذاشتن و اذیت فقیر ارزش آن را از بین نبرد. مقدار آن هم هر مقداری که در توان شخص باشد کافی است. در پرداخت آنهم باید نزدیکان خود را در اولویت قرار دهد.
پی نوشتها:
[1] التوبه،60.
[2] شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 6، ص 257، موسسة آل البیت، قم، 1409ق.
[3] طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ترجمه، موسوی همدانی، ج 2، ص 601، جامعه مدرسین، قم، 1374.
[4] همان، ج 2، ص 610.
[5] کلینی، فروع کافی، ج 1، ص 7، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 130، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1374.
[7] داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص 500،انتشارات صدر، تهران، 1375.
[8] بقره، 215.
[9] تفسیر نمونه، ج 2، ص 104.
[10] طیب، سید عبد الحسین، تفسیر اطیب البیان، ج 1، ص 230،انتشارات اسلام، تهران، 1378.
http://farsi.islamquest.net