پرسش :
با توجه به صراحت مصحف شریف در سکوت به هنگام قرائت قران خواهشمند است مشخص فرمائید وظیفه دیگران هنگام قرائت قاری، همراهی در خواندن قرآن است یا سکوت لازم و یا افضل است؟ آیا زمانی که برخی از نمازهای مستحب در مساجد توسط فردی به صورت بلند خوانده می شود وظیفه دیگران سکوت است یا خیر مثلاً "در هنگام نماز غفیله پس از حمد ذکر یونسیه بلند خوانده می شود آیا دیگران باید ساکت شوند یا می توانند آیه را بخوانند و یا به اذکار خود مشغول باشند؟ در ضمن خواهشمند است وظیفۀ اسلامی در هنگام پخش غیر زندۀ قرآن توسط رادیو و یا تلویزیون و یا نوار را مشخص فرمائید. با تشکر
پاسخ :
قرآن مجید یکی از آداب قرائت قرآن را چنین بیان فرموده است: " و هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد شايد مشمول رحمت خدا شويد!"[1]
بعضى از مفسران با توجه به جملۀ "ابن عباس" در مورد شأن نزول این آیه گفتهاند: مسلمانان در آغاز كار، گاهى در نماز صحبت مىكردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى كه نماز را شروع مىكرد، از ديگران سؤال مىكرد، چند ركعت نماز خواندهايد؟ آنها هم جواب مىدادند فلان مقدار، آيه بالا نازل شد و آنها را از اين كار نهى كرد.
و نيز از"زهرى" نقل شده: هنگامى كه پيامبر (ص) تلاوت قرآن مىكرد، جوانى از انصار همراه او بلند قرآن مىخواند، آيه نازل شد و از اين كار نهى كرد.
ظاهر آيه اين است كه اين حكم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معينى نيست، ولى روايات متعددى از پيشوايان اسلام به اضافه اتفاق علماء دليل بر اين است كه اين حكم به صورت كلى يك حكم استحبابى است، يعنى شايسته و مستحبّ است كه در هر كجا و در هر حال كسى که قرآن را تلاوت می كند، دیگران به احترام قرآن سكوت كنند و گوش جان فرا دهند و پيام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گيرند، زيرا قرآن تنها كتاب قرائت نيست، بلكه كتاب فهم و درك و سپس عمل است، اين حكم مستحبّ به قدرى تأكيد دارد كه در بعضى از روايات از آن تعبير به واجب شده است.
در حديثى از امام صادق (ع) مىخوانيم كه فرمود: "بر تو واجب است كه در نماز و غير نماز در برابر شنيدن قرآن سكوت و استماع كنى و هنگامى كه نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سكوت كردن و گوش فرا دادن" [2] حتى از بعضى از روايات استفاده مىشود كه اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد ديگرى، آيهاى از قرآن تلاوت كند، مستحبّ است سكوت كند تا او آيه را پايان دهد، سپس امام قرائت را تكميل كند، چنان كه از امام صادق (ع) نقل شده كه على (ع) در نماز صبح بود و "ابن كوا" (همان مرد منافق تيره دل) در پشت سر امام (ع) مشغول نماز بود، ناگاه در نماز اين آيه را تلاوت كرد:"وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ" (و هدفش از خواندن آيه اين بود كه به طور كنايه به على (ع) احتمالا در مورد قبول حكميت در ميدان "صفين" اعتراض كند) اما با اين حال امام (ع) براى احترام قرآن سكوت كرد تا وى آيه را به پايان رسانيد، سپس امام (ع) به ادامه قرائت نماز بازگشت، و" ابن كوا" كار خود را دو مرتبه تكرار كرد، باز امام (ع) سكوت كرد و" ابن كوا" براى سومين بار آيه را تكرار نمود، و على (ع) مجددا به احترام قرآن سكوت كرد، سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ" (اشاره به اين كه مجازات دردناك الاهى در انتظار منافقان و افراد بى ايمان است و در برابر آنها بايد تحمل و حوصله به خرج داد) سرانجام امام سوره را تمام كرده و به ركوع رفت [3].
از مجموع اين بحث روشن مىشود كه استماع و سكوت به هنگام شنيدن آيات قرآن كار بسيار شايستهاى است ولى به طور كلى واجب نيست، و شايد علاوه بر اجماع و روايات، جمله" لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ" (شايد مشمول رحمت خدا بشويد) نيز اشاره به مستحبّ بودن اين حكم باشد.
تنها موردى كه اين حكم الاهى شكل وجوب به خود مىگيرد موقع نماز جماعت است كه ماموم به هنگام شنيدن قرائت امام بايد سكوت كند و گوش فرا دهد، حتى جمعى از فقها اين آيه را دليل بر سقوط قرائت حمد و سوره از ماموم دانستهاند.
امر به سکوت به هنگام قرائت قرآن در چنین مجلسی به خاطر این است که انسان به آیات قرآن توجه پیدا کند.[4]
پس اگر در مجلسی قرآن، قرائت شود و در طرف دیگر چند نفر مشغول صحبت کردن پیرامون کارهای خود باشند و توجهی به قرآن نداشته باشند، این آیه خطاب می کند که (شایسته است) سکوت کنید و به آیات قرآن گوش فرا دهید اما اگر در مجلسی قرائت هم زمان آیات باشد که مجموعا قاری هستند و دیگران وظیفه دارند سکوت کنند و... یا شخصی همزمان با قاری، جهت تعلیم قرآن آن را تکرار می کند، این چنین چیزهایی منافاتی با احترام به قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است.
البته باید گفت که در مطلوبیت سکوت به هنگام قرائت قرآن، فرقی بین پخش زنده و پخش غیر زنده نیست. اما در هنگام شنیدن آیاتی که سجده واجب دارند از پخش غیر زنده، بعضی از مراجع معظم تقلید، سجده را واجب نمی دانند[5] هر چند به جا آوردن آن اشکالی ندارد.
پی نوشتها:
[1] اعراف،204، وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ.
[2] تفسير برهان، ج 2، ص 57، يجب الانصات للقرآن فى الصلاة و فى غيرها و اذا قرء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع.
[3] تفسير برهان، ج 2، ص 56.
[4] تفسير نمونه، ج 7، ص 71.
[5] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 593 مسأله 1096، اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از مثل گرامافون آيه سجده را بشنود لازم نيست سجده نمايد ، ولى اگر از آلتى كه صداى خود انسان را مىرساند بشنود واجب است سجده كند.
http://farsi.islamquest.net
قرآن مجید یکی از آداب قرائت قرآن را چنین بیان فرموده است: " و هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد شايد مشمول رحمت خدا شويد!"[1]
بعضى از مفسران با توجه به جملۀ "ابن عباس" در مورد شأن نزول این آیه گفتهاند: مسلمانان در آغاز كار، گاهى در نماز صحبت مىكردند، و گاهى شخص تازه وارد، به هنگامى كه نماز را شروع مىكرد، از ديگران سؤال مىكرد، چند ركعت نماز خواندهايد؟ آنها هم جواب مىدادند فلان مقدار، آيه بالا نازل شد و آنها را از اين كار نهى كرد.
و نيز از"زهرى" نقل شده: هنگامى كه پيامبر (ص) تلاوت قرآن مىكرد، جوانى از انصار همراه او بلند قرآن مىخواند، آيه نازل شد و از اين كار نهى كرد.
ظاهر آيه اين است كه اين حكم، عمومى و همگانى است و مخصوص به حال معينى نيست، ولى روايات متعددى از پيشوايان اسلام به اضافه اتفاق علماء دليل بر اين است كه اين حكم به صورت كلى يك حكم استحبابى است، يعنى شايسته و مستحبّ است كه در هر كجا و در هر حال كسى که قرآن را تلاوت می كند، دیگران به احترام قرآن سكوت كنند و گوش جان فرا دهند و پيام خدا را بشنوند و در زندگى خود از آن الهام گيرند، زيرا قرآن تنها كتاب قرائت نيست، بلكه كتاب فهم و درك و سپس عمل است، اين حكم مستحبّ به قدرى تأكيد دارد كه در بعضى از روايات از آن تعبير به واجب شده است.
در حديثى از امام صادق (ع) مىخوانيم كه فرمود: "بر تو واجب است كه در نماز و غير نماز در برابر شنيدن قرآن سكوت و استماع كنى و هنگامى كه نزد تو قرآن خوانده شود، لازم است سكوت كردن و گوش فرا دادن" [2] حتى از بعضى از روايات استفاده مىشود كه اگر امام جماعت مشغول قرائت باشد فرد ديگرى، آيهاى از قرآن تلاوت كند، مستحبّ است سكوت كند تا او آيه را پايان دهد، سپس امام قرائت را تكميل كند، چنان كه از امام صادق (ع) نقل شده كه على (ع) در نماز صبح بود و "ابن كوا" (همان مرد منافق تيره دل) در پشت سر امام (ع) مشغول نماز بود، ناگاه در نماز اين آيه را تلاوت كرد:"وَ لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَ إِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ" (و هدفش از خواندن آيه اين بود كه به طور كنايه به على (ع) احتمالا در مورد قبول حكميت در ميدان "صفين" اعتراض كند) اما با اين حال امام (ع) براى احترام قرآن سكوت كرد تا وى آيه را به پايان رسانيد، سپس امام (ع) به ادامه قرائت نماز بازگشت، و" ابن كوا" كار خود را دو مرتبه تكرار كرد، باز امام (ع) سكوت كرد و" ابن كوا" براى سومين بار آيه را تكرار نمود، و على (ع) مجددا به احترام قرآن سكوت كرد، سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود:" فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لا يُوقِنُونَ" (اشاره به اين كه مجازات دردناك الاهى در انتظار منافقان و افراد بى ايمان است و در برابر آنها بايد تحمل و حوصله به خرج داد) سرانجام امام سوره را تمام كرده و به ركوع رفت [3].
از مجموع اين بحث روشن مىشود كه استماع و سكوت به هنگام شنيدن آيات قرآن كار بسيار شايستهاى است ولى به طور كلى واجب نيست، و شايد علاوه بر اجماع و روايات، جمله" لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ" (شايد مشمول رحمت خدا بشويد) نيز اشاره به مستحبّ بودن اين حكم باشد.
تنها موردى كه اين حكم الاهى شكل وجوب به خود مىگيرد موقع نماز جماعت است كه ماموم به هنگام شنيدن قرائت امام بايد سكوت كند و گوش فرا دهد، حتى جمعى از فقها اين آيه را دليل بر سقوط قرائت حمد و سوره از ماموم دانستهاند.
امر به سکوت به هنگام قرائت قرآن در چنین مجلسی به خاطر این است که انسان به آیات قرآن توجه پیدا کند.[4]
پس اگر در مجلسی قرآن، قرائت شود و در طرف دیگر چند نفر مشغول صحبت کردن پیرامون کارهای خود باشند و توجهی به قرآن نداشته باشند، این آیه خطاب می کند که (شایسته است) سکوت کنید و به آیات قرآن گوش فرا دهید اما اگر در مجلسی قرائت هم زمان آیات باشد که مجموعا قاری هستند و دیگران وظیفه دارند سکوت کنند و... یا شخصی همزمان با قاری، جهت تعلیم قرآن آن را تکرار می کند، این چنین چیزهایی منافاتی با احترام به قرآن ندارد بلکه نمونه کامل احترام به قرآن است.
البته باید گفت که در مطلوبیت سکوت به هنگام قرائت قرآن، فرقی بین پخش زنده و پخش غیر زنده نیست. اما در هنگام شنیدن آیاتی که سجده واجب دارند از پخش غیر زنده، بعضی از مراجع معظم تقلید، سجده را واجب نمی دانند[5] هر چند به جا آوردن آن اشکالی ندارد.
پی نوشتها:
[1] اعراف،204، وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ.
[2] تفسير برهان، ج 2، ص 57، يجب الانصات للقرآن فى الصلاة و فى غيرها و اذا قرء عندك القرآن وجب عليك الانصات و الاستماع.
[3] تفسير برهان، ج 2، ص 56.
[4] تفسير نمونه، ج 7، ص 71.
[5] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 593 مسأله 1096، اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از مثل گرامافون آيه سجده را بشنود لازم نيست سجده نمايد ، ولى اگر از آلتى كه صداى خود انسان را مىرساند بشنود واجب است سجده كند.
http://farsi.islamquest.net