پرسش :
می گویند: در آخرین لحظه عمر توبه ی انسان پذیرفته می شود آیا این توبه برای مسلمانان است یا دیگران را نیز شامل می شود؟
پاسخ :
توبه بازگشت بسوى خدا كه توأم با پشيمانى از گناهان گذشته و تصميم بر اجتناب از گناه در آينده و جبران عملى اعمال بد، بوسيله اعمال نيك می باشد. آياتى كه بر اين معنى دلالت دارد فراوان اند اما ما به جهت اختصار تنها به آیه ای اشاره می کنیم:« اوست كه توبه را از بندگان خود مىپذيرد و گناهان را مىبخشد"»[1]
حقيقت" توبه" ندامت و پشيمانى از گناه است كه لازمه آن تصميم جدی بر ترك گناه در آينده است، و جبران كارهایى كه قابل جبران است. گفتن استغفار نيز بيانگر همين معنى است. به اين ترتيب اركان توبه را مىتوان در پنج چيز خلاصه كرد:" ترك گناه- ندامت-تصميم بر ترك در آينده- جبران گذشته- استغفار.[2]
توبه انقلاب در روح و جان آدمى است كه او را وادار به تجديد نظر در برنامه هاى خود مى كند.
«توبه» اختصاص به گناه و شخص خاص ندارد، بلکه کافر و غیر مسلمان نیز اگر در لحظات آخر توبه کنند و دین اسلام را بپذیرند، توبه آنها پذیرفته می شود.
همه ی انبياى الهى هنگامى كه براى هدايت امّتهاى منحرف مأموريت مى يافتند، يكى از نخستين گامهايشان دعوت به توبه بود؛ چرا كه بدون توبه و شستن لوح دل از نقش گناه، جايى براى نقش توحيد و فضائل نيست. پيغمبر بزرگ خداوند هود (عليه السلام) از نخستين سخنانش اين بود: «اى قوم من، از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او باز گرديد و توبه نماييد!»[3]
در حديث معروفى از پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: هر كس يكسال قبل از مرگش توبه كند خدا توبه او را مى پذيرد، سپس فرمود يك سال زياد است، كسى كه يك ماه قبل از مرگش توبه كند خدا توبه او را مى پذيرد سپس افزود يك ماه نيز زياد است، كسى كه يك جمعه (يك هفته) قبل از مرگش توبه كند توبه او مورد قبول خداوند واقع مى شود، باز افزود يك جمعه زياد است كسى كه يك روز قبل از مرگش توبه كند خداوند توبه اش را پذيرا مى شود، باز فرمود يك روز نيز زياد است! كسى كه يك ساعت قبل از مرگش توبه كند خداوند توبه او را مى پذيرد، سپس افزود يك ساعت هم زياد است! كسى كه قبل از آن كه جانش به گلو رسد (در آخرين لحظه حيات و در حال اختيار) توبه كند، خداوند توبه او را مى پذيرد!» [4]
اما در مورد غیر مسلمانان باید توجه داشت که آنها چند دسته هستند:
دسته اول: کسانی که حقانیت دین اسلام را فهمیدند ولی از روی لجاجت و تعصب آن را انکار می کنند؛ این دسته هیچ عملی از آنها در درگاه خداوند قبول نمی شود چون با انکار خود، رابطه ی بین عمل و حضرت حق را بریدند و اعتقادی به جزا و پاداش الاهی ندارند.
قرآن در این باره مى فرماید: « توبه كسانى كه كارهاى بدى انجام مى دهند و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا رسد مى گويند: الآن توبه كردم، پذيرفته نيست و نه توبه كسانى كه در حال كفر از دنيا مى روند (و در عالم برزخ توبه مى كنند) اينها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برايشان فراهم شده است!»[5]
ظاهر اين است كه آيه مىگويد:" كسانى كه از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ايمان توبه كردهاند ولى در حال مرگ با ايمان از دنيا نرفتند، توبههاى گذشته آنها نيز بى اثر است".
توضيح اين كه مىدانيم يكى از شرائط قبولى اعمال نيك انسان "موافات برايمان" است يعنى با ايمان از دنيا رفتن، و كسانى كه در لحظه پايان زندگى كافر باشند، اعمال گذشته آنها (حتى اعمال نيكى كه در حال ايمان انجام دادهاند) طبق صريح آيات قرآن حبط و نابود مىگردد، توبههاى آنان از گناه اگر چه در حال ايمان انجام شده نيز در چنين صورتى نابود خواهد شد[6].
و همچنین قرآن می فرماید: بطور قطع خدا، شرك به او را هرگز نخواهد بخشيد ولى جرم پائينتر از آن را براى هر كس بخواهد مىبخشد و هر كه براى خدا، شريكى قائل شود در گمراهى بسيار دورى افتاده است.[7]
دسته دوم: کسانی که حقانیت اسلام را نفهمیدند؛ اما به دین و آیین شرعی یا عقلی خود عمل می نمایند و در موردی هم که از دین و آیین خود سرپیچی کردند با توبه آن را تدارک و جبران می نمایند.
در مورد این عده می توان گفت که عمل خیر و توبه ی آنها نیز مورد پذیرش قرار می گیرد، و برخی از آیات قرآن[8] که به صورت عمومی فرموده: خداوند از بندگانش توبه را می پذیرد شامل این دسته نیز می گردد. اما باید توجه داشت که پذیرش توبه در اینجا به این معناست که آنان با این توبه به عبودیت و اطاعت الهی نزدیکتر می شوند و یقینا این عده با آنانی که تقیدی به دین خود ندارند، فرق می کنند و بدیهی است که از این جهت شامل رحمت الهی می شوند.
نتیجه آن که خداوند متعال که آفریننده انسان و به تمام ویژگی های او آگاه است پاک شدن از همه گناهان (هر چند گناهان بزرگ باشند) را ممکن دانسته و همگان را به سوی رسیدن به آن دعوت فرموده و وعده آمرزش و عفو داده است، تا جایی که نا امیدی از عفو و بخشش الهی را بالاترین گناه شمرده است. همه پیامبران الهی برای رسانیدن مردم به دریای بی کران رحمت الهی مبعوث شده اند تا جایی که پیامبر گرامی اسلام (ص)، پیامبر رحمت خوانده شده است.و این دعوت، یعنی دعوت به توبه و بازگشت به حقیقت بندگی و اطاعت خداوند و اجتناب از طاغوت ها، دعوتی همگانی و عمومی است.
پی نوشتها:
[1] هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ، شورى: 25.
[2] تفسير نمونه، ج24، ص: 290
[3] وَ يا قَومِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيْهِ، (سوره هود، آيه 52).
[4] مستدرك الوسائل، جلد 12، صفحه 145 (باب صحّة التّوبه فى آخر العمر، حديث 5).
[5] وَ لَيْسَتِ التَّوبَةُ لِلَّذِيْنَ يَعْمَلُونَ السَيِّئاتِ حَتّى اِذا حَضَر اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ اِنّى تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ اُولـئِكَ اَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اَليماً; سوره نساء، آيه 18.
[6] تفسير نمونه، ج3، ص: 317
[7] إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيداً نساء، 116.
[8] مانند: آیه ی هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ، شورى: 25. ویا آیه ی إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيماً. نساء، آیه 17.
http://farsi.islamquest.net
توبه بازگشت بسوى خدا كه توأم با پشيمانى از گناهان گذشته و تصميم بر اجتناب از گناه در آينده و جبران عملى اعمال بد، بوسيله اعمال نيك می باشد. آياتى كه بر اين معنى دلالت دارد فراوان اند اما ما به جهت اختصار تنها به آیه ای اشاره می کنیم:« اوست كه توبه را از بندگان خود مىپذيرد و گناهان را مىبخشد"»[1]
حقيقت" توبه" ندامت و پشيمانى از گناه است كه لازمه آن تصميم جدی بر ترك گناه در آينده است، و جبران كارهایى كه قابل جبران است. گفتن استغفار نيز بيانگر همين معنى است. به اين ترتيب اركان توبه را مىتوان در پنج چيز خلاصه كرد:" ترك گناه- ندامت-تصميم بر ترك در آينده- جبران گذشته- استغفار.[2]
توبه انقلاب در روح و جان آدمى است كه او را وادار به تجديد نظر در برنامه هاى خود مى كند.
«توبه» اختصاص به گناه و شخص خاص ندارد، بلکه کافر و غیر مسلمان نیز اگر در لحظات آخر توبه کنند و دین اسلام را بپذیرند، توبه آنها پذیرفته می شود.
همه ی انبياى الهى هنگامى كه براى هدايت امّتهاى منحرف مأموريت مى يافتند، يكى از نخستين گامهايشان دعوت به توبه بود؛ چرا كه بدون توبه و شستن لوح دل از نقش گناه، جايى براى نقش توحيد و فضائل نيست. پيغمبر بزرگ خداوند هود (عليه السلام) از نخستين سخنانش اين بود: «اى قوم من، از پروردگارتان طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او باز گرديد و توبه نماييد!»[3]
در حديث معروفى از پيامبر خدا (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم كه فرمود: هر كس يكسال قبل از مرگش توبه كند خدا توبه او را مى پذيرد، سپس فرمود يك سال زياد است، كسى كه يك ماه قبل از مرگش توبه كند خدا توبه او را مى پذيرد سپس افزود يك ماه نيز زياد است، كسى كه يك جمعه (يك هفته) قبل از مرگش توبه كند توبه او مورد قبول خداوند واقع مى شود، باز افزود يك جمعه زياد است كسى كه يك روز قبل از مرگش توبه كند خداوند توبه اش را پذيرا مى شود، باز فرمود يك روز نيز زياد است! كسى كه يك ساعت قبل از مرگش توبه كند خداوند توبه او را مى پذيرد، سپس افزود يك ساعت هم زياد است! كسى كه قبل از آن كه جانش به گلو رسد (در آخرين لحظه حيات و در حال اختيار) توبه كند، خداوند توبه او را مى پذيرد!» [4]
اما در مورد غیر مسلمانان باید توجه داشت که آنها چند دسته هستند:
دسته اول: کسانی که حقانیت دین اسلام را فهمیدند ولی از روی لجاجت و تعصب آن را انکار می کنند؛ این دسته هیچ عملی از آنها در درگاه خداوند قبول نمی شود چون با انکار خود، رابطه ی بین عمل و حضرت حق را بریدند و اعتقادی به جزا و پاداش الاهی ندارند.
قرآن در این باره مى فرماید: « توبه كسانى كه كارهاى بدى انجام مى دهند و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا رسد مى گويند: الآن توبه كردم، پذيرفته نيست و نه توبه كسانى كه در حال كفر از دنيا مى روند (و در عالم برزخ توبه مى كنند) اينها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برايشان فراهم شده است!»[5]
ظاهر اين است كه آيه مىگويد:" كسانى كه از گناهان خود در حال صحت و سلامت و ايمان توبه كردهاند ولى در حال مرگ با ايمان از دنيا نرفتند، توبههاى گذشته آنها نيز بى اثر است".
توضيح اين كه مىدانيم يكى از شرائط قبولى اعمال نيك انسان "موافات برايمان" است يعنى با ايمان از دنيا رفتن، و كسانى كه در لحظه پايان زندگى كافر باشند، اعمال گذشته آنها (حتى اعمال نيكى كه در حال ايمان انجام دادهاند) طبق صريح آيات قرآن حبط و نابود مىگردد، توبههاى آنان از گناه اگر چه در حال ايمان انجام شده نيز در چنين صورتى نابود خواهد شد[6].
و همچنین قرآن می فرماید: بطور قطع خدا، شرك به او را هرگز نخواهد بخشيد ولى جرم پائينتر از آن را براى هر كس بخواهد مىبخشد و هر كه براى خدا، شريكى قائل شود در گمراهى بسيار دورى افتاده است.[7]
دسته دوم: کسانی که حقانیت اسلام را نفهمیدند؛ اما به دین و آیین شرعی یا عقلی خود عمل می نمایند و در موردی هم که از دین و آیین خود سرپیچی کردند با توبه آن را تدارک و جبران می نمایند.
در مورد این عده می توان گفت که عمل خیر و توبه ی آنها نیز مورد پذیرش قرار می گیرد، و برخی از آیات قرآن[8] که به صورت عمومی فرموده: خداوند از بندگانش توبه را می پذیرد شامل این دسته نیز می گردد. اما باید توجه داشت که پذیرش توبه در اینجا به این معناست که آنان با این توبه به عبودیت و اطاعت الهی نزدیکتر می شوند و یقینا این عده با آنانی که تقیدی به دین خود ندارند، فرق می کنند و بدیهی است که از این جهت شامل رحمت الهی می شوند.
نتیجه آن که خداوند متعال که آفریننده انسان و به تمام ویژگی های او آگاه است پاک شدن از همه گناهان (هر چند گناهان بزرگ باشند) را ممکن دانسته و همگان را به سوی رسیدن به آن دعوت فرموده و وعده آمرزش و عفو داده است، تا جایی که نا امیدی از عفو و بخشش الهی را بالاترین گناه شمرده است. همه پیامبران الهی برای رسانیدن مردم به دریای بی کران رحمت الهی مبعوث شده اند تا جایی که پیامبر گرامی اسلام (ص)، پیامبر رحمت خوانده شده است.و این دعوت، یعنی دعوت به توبه و بازگشت به حقیقت بندگی و اطاعت خداوند و اجتناب از طاغوت ها، دعوتی همگانی و عمومی است.
پی نوشتها:
[1] هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ، شورى: 25.
[2] تفسير نمونه، ج24، ص: 290
[3] وَ يا قَومِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَيْهِ، (سوره هود، آيه 52).
[4] مستدرك الوسائل، جلد 12، صفحه 145 (باب صحّة التّوبه فى آخر العمر، حديث 5).
[5] وَ لَيْسَتِ التَّوبَةُ لِلَّذِيْنَ يَعْمَلُونَ السَيِّئاتِ حَتّى اِذا حَضَر اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ اِنّى تُبْتُ الآنَ وَ لاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّارٌ اُولـئِكَ اَعْتَدْنا لَهُمْ عَذاباً اَليماً; سوره نساء، آيه 18.
[6] تفسير نمونه، ج3، ص: 317
[7] إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيداً نساء، 116.
[8] مانند: آیه ی هُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّئاتِ، شورى: 25. ویا آیه ی إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَأُولئِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللَّهُ عَليماً حَكيماً. نساء، آیه 17.
http://farsi.islamquest.net