پرسش :
فرق بین اعمال "خیر"، "حسنه" و "صالح" را لطفاً به طور مبسوط بیان نمایید.
پاسخ :
واژه "خیر" از ریشه لغوی «خ ی ر» به معنای آنچه که در او نفع وخوبی و صلاح است، می باشد و دارای مصادیق متعددی است ،مثل، مال ،علم نافع و.... [1] و گفته اند خیر، مقابل شر است، و در او نوعی تفضیل و برتری دادن، نیز وجود دارد.[2]
و واژه "حسنه" از ریشه لغوی «ح س ن» به این معناست که چیزی به گونه ای باشد که نفس و طبع انسان آن را بپذیرد[3] و حسنه به معنای جمال و زیبایی می آید و گفته اند حسن مقابل زشت است و حسنه مقابل سیئه.[4]
و واژه "صالح" از ریشه «ص ل ح» به معنای درست و صحیح، است و در مقابل فساد می آید.[5]
ولی این سه واژه از نظر موارد استعمال تفاوتی با هم ندارند و بر حسب موارد می توان هر یک را به جای دیگری معنی کرد چنانکه در کتب لغت گاهی یکی از آنها در توضیح دیگری آورده می شود، مثلاً در توضیح معنای اصلاح گفته اند: هرگاه نسبت به حیوانی خوبی(حسن) کردی، می گویی او را اصلاح و درست نمودم. [6]
و به همین جهت مفسرین و لغویین به حسب قرائن موجود در کلام، مصادیق و معانی متعددی را برای آنها بیان می نمایند.
مثلاً؛ «صالح» را به : صحیح و سالم از نظر جسمی و بدنی[7] ،توبه کننده[8]، کسی که واجبات الهی و حقوق مردم را ادا می کند[9]، معنا می نمایند. (یعنی مصداق آن را بیان می کنند).
و یا «حسنه»؛ را به :صدق[10]، گسترش روزی[11]، رضایت و خشنودی خداوند[12]، غنیمت[13]، نعمت[14]، محبت اهل بیت(ع)[15]، نماز[16]، معنا نمودند ،یعنی بحسب قرائنی مصادیق مختلف آن را بیان می کنند.
و نیز واژه «خیر» را به صله رحم[17]، اعمال صالحه[18]، مال[19]، معنا می نمایند.
به هر حال اعمال خیر، حسنه و صالحه تفاوت ماهوی با هم ندارند بلکه یک عمل از آن جهت که برتری دارد خیر است و از آن جهت که زیبا و نیکوست حسنه می باشد و از آن جهت که صحیح و درست می باشد به او عمل صالح می گویند.
بعضی از مفسرین در بیان مقصود از عمل صالح فرموده اند: "ظاهرا عمل صالح اعمالى است كه روى ميزان عقل و منطق و قانون شرع نيكو نمايد و از شائبه ريا و عجب و پيروى هوى و هوس و از هر گونه منقصتى خالى و نزد عقلا پسنديده و لايق مقام عبوديت و پيشگاه حضرت احديت باشد . "[20]
پی نوشتها:
[1] معجم المصطلحات، ج2، ص 66، الخير : ما فيه نفع و صلاح، و هو ضد الشر، فالمال خير، و الخيل خير، و العلم النافع خير، و في التنزيل العزيز:. بيدك الخير إنك على كل شيء قدير[ سورة آل عمران، الآية 26]. و قوله تعالى: فقال إني أحببت حب الخير عن ذكر ربي.[ سورة ص، الآية 32].
قيل: الخير هنا: الخيل لأنها أداة نفع. و قيل: هو المال و متاع الدنيا. و قوله تعالى:. فمن تطوع خيرا فهو خير له.[ سورة البقرة، الآية 184] أي: من زاد على مقدار الفدية تطوعا، فهو خير له عند اللّه. « التسهيل لعلوم التنزيل 1 26، و القاموس القويم للقرآن الكريم ص 216، و التوقيف ص 230، و الكليات ص 423».
[2] لسان العرب، ج 4، ص 264؛ کتاب العین، ج 4، ص 264.
[3] معجم المصطلحات، ج1، ص 570، الحسن : في اللغة: هو كون الشيء على وجه تقبله النفس و يميل إليه الطبع من حيث الاستمتاع به.
[4] کتاب العین، ج 3، ص 143؛ لسان العرب، ج 13، ص 114. حسن: الحُسْنُ: ضدُّ القُبْح و نقيضه. و الحَسَنةُ: ضدُّ السيِّئة.
[5] کتاب العین، ج 3، ص 117؛ لسان العرب، ج 3، ص 516.
[6] لسان العرب، ج 2، ص 516. :فی التهذیب تقول اصلحت الدابة اذا احسنت الیها.
[7] همان.
[8] همان.
[9] همان.
[10] مجمع البحرین، ج 6، ص 233.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان.
[14] همان.
[15] همان. الكافي ج : 1 ص : 185، "الْحَسَنَةُ مَعْرِفَةُ الْوَلَايَةِ وَ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَيْت".
[16] همان.
[17] همان، ج 3، ص 294.
[18] همان.
[19] همان.
[20]-مخزن العرفان في تفسير القرآن، ج15، ص: 273
http://farsi.islamquest.net
واژه "خیر" از ریشه لغوی «خ ی ر» به معنای آنچه که در او نفع وخوبی و صلاح است، می باشد و دارای مصادیق متعددی است ،مثل، مال ،علم نافع و.... [1] و گفته اند خیر، مقابل شر است، و در او نوعی تفضیل و برتری دادن، نیز وجود دارد.[2]
و واژه "حسنه" از ریشه لغوی «ح س ن» به این معناست که چیزی به گونه ای باشد که نفس و طبع انسان آن را بپذیرد[3] و حسنه به معنای جمال و زیبایی می آید و گفته اند حسن مقابل زشت است و حسنه مقابل سیئه.[4]
و واژه "صالح" از ریشه «ص ل ح» به معنای درست و صحیح، است و در مقابل فساد می آید.[5]
ولی این سه واژه از نظر موارد استعمال تفاوتی با هم ندارند و بر حسب موارد می توان هر یک را به جای دیگری معنی کرد چنانکه در کتب لغت گاهی یکی از آنها در توضیح دیگری آورده می شود، مثلاً در توضیح معنای اصلاح گفته اند: هرگاه نسبت به حیوانی خوبی(حسن) کردی، می گویی او را اصلاح و درست نمودم. [6]
و به همین جهت مفسرین و لغویین به حسب قرائن موجود در کلام، مصادیق و معانی متعددی را برای آنها بیان می نمایند.
مثلاً؛ «صالح» را به : صحیح و سالم از نظر جسمی و بدنی[7] ،توبه کننده[8]، کسی که واجبات الهی و حقوق مردم را ادا می کند[9]، معنا می نمایند. (یعنی مصداق آن را بیان می کنند).
و یا «حسنه»؛ را به :صدق[10]، گسترش روزی[11]، رضایت و خشنودی خداوند[12]، غنیمت[13]، نعمت[14]، محبت اهل بیت(ع)[15]، نماز[16]، معنا نمودند ،یعنی بحسب قرائنی مصادیق مختلف آن را بیان می کنند.
و نیز واژه «خیر» را به صله رحم[17]، اعمال صالحه[18]، مال[19]، معنا می نمایند.
به هر حال اعمال خیر، حسنه و صالحه تفاوت ماهوی با هم ندارند بلکه یک عمل از آن جهت که برتری دارد خیر است و از آن جهت که زیبا و نیکوست حسنه می باشد و از آن جهت که صحیح و درست می باشد به او عمل صالح می گویند.
بعضی از مفسرین در بیان مقصود از عمل صالح فرموده اند: "ظاهرا عمل صالح اعمالى است كه روى ميزان عقل و منطق و قانون شرع نيكو نمايد و از شائبه ريا و عجب و پيروى هوى و هوس و از هر گونه منقصتى خالى و نزد عقلا پسنديده و لايق مقام عبوديت و پيشگاه حضرت احديت باشد . "[20]
پی نوشتها:
[1] معجم المصطلحات، ج2، ص 66، الخير : ما فيه نفع و صلاح، و هو ضد الشر، فالمال خير، و الخيل خير، و العلم النافع خير، و في التنزيل العزيز:. بيدك الخير إنك على كل شيء قدير[ سورة آل عمران، الآية 26]. و قوله تعالى: فقال إني أحببت حب الخير عن ذكر ربي.[ سورة ص، الآية 32].
قيل: الخير هنا: الخيل لأنها أداة نفع. و قيل: هو المال و متاع الدنيا. و قوله تعالى:. فمن تطوع خيرا فهو خير له.[ سورة البقرة، الآية 184] أي: من زاد على مقدار الفدية تطوعا، فهو خير له عند اللّه. « التسهيل لعلوم التنزيل 1 26، و القاموس القويم للقرآن الكريم ص 216، و التوقيف ص 230، و الكليات ص 423».
[2] لسان العرب، ج 4، ص 264؛ کتاب العین، ج 4، ص 264.
[3] معجم المصطلحات، ج1، ص 570، الحسن : في اللغة: هو كون الشيء على وجه تقبله النفس و يميل إليه الطبع من حيث الاستمتاع به.
[4] کتاب العین، ج 3، ص 143؛ لسان العرب، ج 13، ص 114. حسن: الحُسْنُ: ضدُّ القُبْح و نقيضه. و الحَسَنةُ: ضدُّ السيِّئة.
[5] کتاب العین، ج 3، ص 117؛ لسان العرب، ج 3، ص 516.
[6] لسان العرب، ج 2، ص 516. :فی التهذیب تقول اصلحت الدابة اذا احسنت الیها.
[7] همان.
[8] همان.
[9] همان.
[10] مجمع البحرین، ج 6، ص 233.
[11] همان.
[12] همان.
[13] همان.
[14] همان.
[15] همان. الكافي ج : 1 ص : 185، "الْحَسَنَةُ مَعْرِفَةُ الْوَلَايَةِ وَ حُبُّنَا أَهْلَ الْبَيْت".
[16] همان.
[17] همان، ج 3، ص 294.
[18] همان.
[19] همان.
[20]-مخزن العرفان في تفسير القرآن، ج15، ص: 273
http://farsi.islamquest.net