پرسش :
اگر یک نفر بخواهد همۀ اعمالش با نیت و قصد اخلاص باشد، باید چه کار کند؟ چطور می تواند همیشه متمرکز و متوجه این هدف (اخلاص در عمل) باشد؟
پاسخ :
پاسخ روشن به پرسش چگونگی دسترسی به اخلاص در بندگی ذات حق تعالی، نیازمند دانستن مطالب زیر است:
تعریف اخلاص، مراتب اخلاص، موانع اخلاص و شیوه های دسترسی به اخلاص
1. اخلاص[1]،یعنی انگیزۀ اصلی در انجام کارها، بندگی، شایستگی و رضای ذات حق تعالی باشد، نه شایستگی و رضایت غیر او.
2. مراتب بندگی و اخلاص[2] به مراتب نیت بستگی دارد؛ چون بندگی می تواند به خاطر ترس از عذاب الاهی، دسترسی به پاداش های الاهی، شرمساری از پروردگار هستی در سرکشی و عدم اطاعت، سپاس گذاری از نعمت های بی شمار خداوند، دسترسی به کمالات معنوی انسانی، شایستگی آفریدگار هستی در بندگی از او و دوستی و عاشقی ذات حق تعالی باشد.
بنابر ترتیب ذکر شده می شود نام های زیر را به هر یک از مراتب داد. عبادت و بندگی خائفانه، تاجرانه ، شرم سارانه، شاکرانه، محبانه و عاشقانه. البته باید گفت که گاه برخی از این انگیزه ها با هم در یک فرد ممکن است جمع گردد.
3. موانع اخلاص در بندگی:
برای شروع و ورود در عالم و مراتب اخلاص موانعی وجود دارد که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می شود:
الف. ریاکاری
ب. دلبستگی به دنیا
ج. شیطان
ریاکاری: بیشترین موارد عدم اخلاص که بیشتر مردم در بندگی ذات حق، به آن گرفتارند، ریاکاری و جلب خوش آیندی دیگران، به منظور، خود ستایی، شهرت طلبی و ریاست طلبی است.
رفع ريا کاری به این است که ريا کار بداند امکان دسترسی به خوش آیندی همیشگی همه مردم نیست، علاوه باید در یک نگرانی روحی و پراکندگی ذهنی همیشگی به سر ببرد و بر فرض دسترسی به خوش آیندی دیگران، خوش آیندی دیگران چه سودی به حال او دارد، نفع و ضرر واقعی دست ذات حق تعالی است.
دلبستگی به دنیا: دلبستگی به دنیا باعث می شود که همه زندگی آدمی و حتی بندگی ذات حق تعالی، وسیله ای برای دسترسی و برخورداری بیشتر از دنیا باشد.
رفع این دلبستگی به این است که دنیا شناسی و انسان شناسی کند، بیشتر بدبختی ها و گرفتاری ها و نا آرامی های بشر برای دست یابی به دنیای زود گذر بوده است، علاوه این که آدمی نیازهای گوناگونی دارد که دست دنیا عاجزتر از آن است که آن نیازهای را بر آورده نماید.
شیطان: این شیطان است که ریا، دنیا و هر امر زشت و بدی را برای آدمی محبوب و زیبا جلوه می دهد.[3]
رفع نفوذ شیطان به این است که بداند شیطان باعث هبوط آدم بوده و به زشتی ها و ضررهای کار شیطان توجه و تمرکز بیشتر داشته باشد.
4. شیوه های دسترسی به اخلاص:[4]
4-1. تقویت ایمان و شناخت نسبت به ذات متعالی خداوند: ایمان به ذات حق تعالی و همۀ صفات نامتناهی او به ویژه صفاتی که شایستگی و دوستی ستایش و پرستش را مختص ذات حق تعالی می کند، جایی برای انگیزۀ شرک، کفر و نفاق، با همۀ اقسام آنها باقی نمی گذارد و شناخت ذات حق تعالی با همه صفات او حالت ترس، فروتنی و خود باختگی در آدمی به وجود می آورد که مبادا دچار عذاب دنیوی و اخروی و یا محرومیت از دیدار ذات حق تعالی شود. در نتیجه بنابر مراتب این شناخت، مراتبی از ترس و اخلاص حاصل می آید.
4-2. فکر کردن دربارۀ ارزش اخلاص:
اخلاص، فرمان الاهی به ادیان الاهی،[5] نعمت پنهانی خداوند به بنده محبوب خود،[6] باعث دیدار پروردگار هستی،[7] مایه رهایی از حساب روز قیامت،[8] موجب بر خورداری از پاداش های بی پایان اخروی[9] و باعث عدم تصرف شيطان در آدمی است.[10]
4-3. فکر کردن درباره ضررهای اخلاص نداشتن:
از مجموع روایات[11] درباره آثار ریا و عدم اخلاص بر می آید که ریا و عدم اخلاص نوعی کفر، شرک، نفاق، نیرنگ با ذات حق تعالی، مایۀ خشم خداوند و باعث عدم قبولی اعمال، شفاعت، اجابت دعا می باشد.
4-4. هماهنگی و همانندی بندگی در ظاهر و پنهان: این هماهنگی باید به گونه ای باشد که حضور دیگران تأثیری در چگونگی بندگی او نگذارد.
4-5. بندگی همه جانبه:
پیروی فرمان ذات حق تعالی در همۀ واجبات، ترک محرمات، انجام مستحبات، ترک مکروهات و حتی در انجام مباحات. نه این که مثلاً نماز بگذارد در عین حال حسادت و غیبت هم داشته باشد و همین طور در سایر موارد اعتقادی و عملی دین.
4-6. احساس عجز و کوتاهی در بندگی:
بنده در عین بندگی و اخلاص، خود را عاجزتر از آن بداند که بتواند حق بندگی و اخلاص در بندگی را به جا آورد، لذا انبیا و اولیا با این که از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند، در راز و نیاز، خود را عاجزتر از این می دانستند بندگی شایستۀ ذات حق تعالی به جا آورند. لذا نبی خاتم می فرماید: "بندگی شایسته تو را به جا نیاوردیم".[12]
4-7. دعا:
دعا وسیله ای است برای حل گره ها و دردهای دنیوی و معنوی. بعضی از نیازهای اساسی و ابدی آدمی، جز از راه بندگی و دعا در کنار آن به دست نمی آید. چه نیازی بالاتر از اخلاص در بندگی است، لذا امام سجاد (ع) از خداوند عاجزانه خواستار اخلاص در بندگی هستند: "خدایا همۀ اینها (اعمال) را از ریای ریاکنندگان خالص بگردان تا احدی را شریک تو قرار ندهیم و جز تو مرادی برنگزینیم".[13]
پی نوشتها:
[1] در کتاب های اخلاقی، عرفانی و تفسیری، برای اخلاص بنابر دیدگاه های گوناگون و مراتب آن تعاریفی بیان کردند؛ مثل کتاب معراج السعاده، ص 486؛ کیمیای سعادت، ج 2، ص 453؛ چهل حدیث، امام خمینی، ص 238؛ عروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی، ج 1، ص 472 و المیزان مرحوم طباطبایی، ذیل آیات، بقره، 264، نساء، 38 و 142، انفال، 47، و ماعون، 6.
[2] برای پی گیری بیشتر بحث مراتب اخلاص به کتب ذکر شده، ترجمه و شرح اصول کافی مرحوم مصطفوی و سیر و سلوک علامه سید مهدی طباطبایی با مقدمه و شرح مرحوم سید محمد حسینی تهرانی، رجوع شود.
[3] "لا زینن لهم فی الارض ..."، حجر، 39 و آیات و روایات دیگر مربوط به کارهای شیطان.
[4] شیوه های دسترسی به اخلاص در کتاب های یاد شده و دیگر کتب اخلاقی مطرح شده است.
[5] بینه، 5.
[6] معراج السعادة، حدیث قدسی، ص 489.
[7] همان.
[8] صافات، 128.
[9].صافات، 39-40.
[10] حجر، 40 .
[11] مجموع این روایات در کتب اخلاقی ذکر شده، آمده اند.
[12] "ما عبدناک حق عبادتک". بحار الانوار، ج 68، ص 23.
[13] "خلص ذالک کله من رئاء المرائین و سمعة المسمعین لا نشرک فیه احدا دونک و لا نبغی فیه مرادا سواک"، صحیفه سجادیه، دعای شماره 44.
http://farsi.islamquest.net
پاسخ روشن به پرسش چگونگی دسترسی به اخلاص در بندگی ذات حق تعالی، نیازمند دانستن مطالب زیر است:
تعریف اخلاص، مراتب اخلاص، موانع اخلاص و شیوه های دسترسی به اخلاص
1. اخلاص[1]،یعنی انگیزۀ اصلی در انجام کارها، بندگی، شایستگی و رضای ذات حق تعالی باشد، نه شایستگی و رضایت غیر او.
2. مراتب بندگی و اخلاص[2] به مراتب نیت بستگی دارد؛ چون بندگی می تواند به خاطر ترس از عذاب الاهی، دسترسی به پاداش های الاهی، شرمساری از پروردگار هستی در سرکشی و عدم اطاعت، سپاس گذاری از نعمت های بی شمار خداوند، دسترسی به کمالات معنوی انسانی، شایستگی آفریدگار هستی در بندگی از او و دوستی و عاشقی ذات حق تعالی باشد.
بنابر ترتیب ذکر شده می شود نام های زیر را به هر یک از مراتب داد. عبادت و بندگی خائفانه، تاجرانه ، شرم سارانه، شاکرانه، محبانه و عاشقانه. البته باید گفت که گاه برخی از این انگیزه ها با هم در یک فرد ممکن است جمع گردد.
3. موانع اخلاص در بندگی:
برای شروع و ورود در عالم و مراتب اخلاص موانعی وجود دارد که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می شود:
الف. ریاکاری
ب. دلبستگی به دنیا
ج. شیطان
ریاکاری: بیشترین موارد عدم اخلاص که بیشتر مردم در بندگی ذات حق، به آن گرفتارند، ریاکاری و جلب خوش آیندی دیگران، به منظور، خود ستایی، شهرت طلبی و ریاست طلبی است.
رفع ريا کاری به این است که ريا کار بداند امکان دسترسی به خوش آیندی همیشگی همه مردم نیست، علاوه باید در یک نگرانی روحی و پراکندگی ذهنی همیشگی به سر ببرد و بر فرض دسترسی به خوش آیندی دیگران، خوش آیندی دیگران چه سودی به حال او دارد، نفع و ضرر واقعی دست ذات حق تعالی است.
دلبستگی به دنیا: دلبستگی به دنیا باعث می شود که همه زندگی آدمی و حتی بندگی ذات حق تعالی، وسیله ای برای دسترسی و برخورداری بیشتر از دنیا باشد.
رفع این دلبستگی به این است که دنیا شناسی و انسان شناسی کند، بیشتر بدبختی ها و گرفتاری ها و نا آرامی های بشر برای دست یابی به دنیای زود گذر بوده است، علاوه این که آدمی نیازهای گوناگونی دارد که دست دنیا عاجزتر از آن است که آن نیازهای را بر آورده نماید.
شیطان: این شیطان است که ریا، دنیا و هر امر زشت و بدی را برای آدمی محبوب و زیبا جلوه می دهد.[3]
رفع نفوذ شیطان به این است که بداند شیطان باعث هبوط آدم بوده و به زشتی ها و ضررهای کار شیطان توجه و تمرکز بیشتر داشته باشد.
4. شیوه های دسترسی به اخلاص:[4]
4-1. تقویت ایمان و شناخت نسبت به ذات متعالی خداوند: ایمان به ذات حق تعالی و همۀ صفات نامتناهی او به ویژه صفاتی که شایستگی و دوستی ستایش و پرستش را مختص ذات حق تعالی می کند، جایی برای انگیزۀ شرک، کفر و نفاق، با همۀ اقسام آنها باقی نمی گذارد و شناخت ذات حق تعالی با همه صفات او حالت ترس، فروتنی و خود باختگی در آدمی به وجود می آورد که مبادا دچار عذاب دنیوی و اخروی و یا محرومیت از دیدار ذات حق تعالی شود. در نتیجه بنابر مراتب این شناخت، مراتبی از ترس و اخلاص حاصل می آید.
4-2. فکر کردن دربارۀ ارزش اخلاص:
اخلاص، فرمان الاهی به ادیان الاهی،[5] نعمت پنهانی خداوند به بنده محبوب خود،[6] باعث دیدار پروردگار هستی،[7] مایه رهایی از حساب روز قیامت،[8] موجب بر خورداری از پاداش های بی پایان اخروی[9] و باعث عدم تصرف شيطان در آدمی است.[10]
4-3. فکر کردن درباره ضررهای اخلاص نداشتن:
از مجموع روایات[11] درباره آثار ریا و عدم اخلاص بر می آید که ریا و عدم اخلاص نوعی کفر، شرک، نفاق، نیرنگ با ذات حق تعالی، مایۀ خشم خداوند و باعث عدم قبولی اعمال، شفاعت، اجابت دعا می باشد.
4-4. هماهنگی و همانندی بندگی در ظاهر و پنهان: این هماهنگی باید به گونه ای باشد که حضور دیگران تأثیری در چگونگی بندگی او نگذارد.
4-5. بندگی همه جانبه:
پیروی فرمان ذات حق تعالی در همۀ واجبات، ترک محرمات، انجام مستحبات، ترک مکروهات و حتی در انجام مباحات. نه این که مثلاً نماز بگذارد در عین حال حسادت و غیبت هم داشته باشد و همین طور در سایر موارد اعتقادی و عملی دین.
4-6. احساس عجز و کوتاهی در بندگی:
بنده در عین بندگی و اخلاص، خود را عاجزتر از آن بداند که بتواند حق بندگی و اخلاص در بندگی را به جا آورد، لذا انبیا و اولیا با این که از بالاترین مراتب اخلاص برخوردار بودند، در راز و نیاز، خود را عاجزتر از این می دانستند بندگی شایستۀ ذات حق تعالی به جا آورند. لذا نبی خاتم می فرماید: "بندگی شایسته تو را به جا نیاوردیم".[12]
4-7. دعا:
دعا وسیله ای است برای حل گره ها و دردهای دنیوی و معنوی. بعضی از نیازهای اساسی و ابدی آدمی، جز از راه بندگی و دعا در کنار آن به دست نمی آید. چه نیازی بالاتر از اخلاص در بندگی است، لذا امام سجاد (ع) از خداوند عاجزانه خواستار اخلاص در بندگی هستند: "خدایا همۀ اینها (اعمال) را از ریای ریاکنندگان خالص بگردان تا احدی را شریک تو قرار ندهیم و جز تو مرادی برنگزینیم".[13]
پی نوشتها:
[1] در کتاب های اخلاقی، عرفانی و تفسیری، برای اخلاص بنابر دیدگاه های گوناگون و مراتب آن تعاریفی بیان کردند؛ مثل کتاب معراج السعاده، ص 486؛ کیمیای سعادت، ج 2، ص 453؛ چهل حدیث، امام خمینی، ص 238؛ عروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی، ج 1، ص 472 و المیزان مرحوم طباطبایی، ذیل آیات، بقره، 264، نساء، 38 و 142، انفال، 47، و ماعون، 6.
[2] برای پی گیری بیشتر بحث مراتب اخلاص به کتب ذکر شده، ترجمه و شرح اصول کافی مرحوم مصطفوی و سیر و سلوک علامه سید مهدی طباطبایی با مقدمه و شرح مرحوم سید محمد حسینی تهرانی، رجوع شود.
[3] "لا زینن لهم فی الارض ..."، حجر، 39 و آیات و روایات دیگر مربوط به کارهای شیطان.
[4] شیوه های دسترسی به اخلاص در کتاب های یاد شده و دیگر کتب اخلاقی مطرح شده است.
[5] بینه، 5.
[6] معراج السعادة، حدیث قدسی، ص 489.
[7] همان.
[8] صافات، 128.
[9].صافات، 39-40.
[10] حجر، 40 .
[11] مجموع این روایات در کتب اخلاقی ذکر شده، آمده اند.
[12] "ما عبدناک حق عبادتک". بحار الانوار، ج 68، ص 23.
[13] "خلص ذالک کله من رئاء المرائین و سمعة المسمعین لا نشرک فیه احدا دونک و لا نبغی فیه مرادا سواک"، صحیفه سجادیه، دعای شماره 44.
http://farsi.islamquest.net