پرسش :

چرا در بند 85 دعاي جوشن كبير گفته شده انسان از آب آفريده شده است؟


پاسخ :
از نظر اسلام انسان موجودی والا و ارجمند و دارای کرامتی عظیم است و این کرامت و ارزش الاهی انسان به خاطر تن مادی او نیست، بلکه به خاطر ارزش و جایگاهی است که در نظام هستی بر اساس روح الاهی خویش دارا ست. انسان از دو جنبۀ روح و جسم برخوردار است. روحی که کیفیّت و چگونگی آن بر انسان نامعلوم و کاملا مخفی است، چنان که خدا می فرماید: "وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلا".[1] قرآن با این بیان عجز انسان را در شناخت روح به وضوح بیان می دارد، ولی در مورد ماده اولیه جسم انسان این گونه نبوده. خدا در قرآن و معصومین در احادیث رسیده و یا ادعیه منقوله با بیانات متفاوت، ماده اولیه آن را به روشنی بیان داشته اند . البته این بحث دامنه زیادی دارد. توضیح کامل آن در حد کتاب مفصلی می تواند باشد که ما ذیلا به اجمالی از آن تفصیل بسنده خواهیم نمود.
قرآن و ماده خلقت تمام موجوادات
در این که ماده خلقت تمام موجودات هستی از چیست، قرآن به صراحت اعلام می دارد که همه از آب آفریده شده اند. چنان که می فرماید: "و هر موجود زنده‏اى را از آب آفريديم".[2] نیز فرمود: "و خداوند هر جنبنده‏اى را از آبى آفريد".[3] البته منظور از تمام موجودات تنها موجودات مادی و محسوس اند نه موجوداتی؛ مانند ملائکه و ... .[4] و چون انسان نیز جزو موجودات زندۀ هستی است، پس او نیز از آب آفریده شده است.
قرآن و ماده خلقت انسان
از آن جهت که انسان گل سرسبد خلقت است، در مادۀ حیاتی او بالخصوص آیاتی وارد شده است:
الف. ماده خلقت انسان اولیه
در مورد مادۀ خلقت اولین انسان (حضرت آدم و حوّاء)، در ظاهر تعبیرات قرآن اختلاف هایی وجود دارد و قرآن تعبیر واحدی در مورد آن به کار نبرده است که ذیلا به آنها می پردازیم.
1. خاک
قرآن می فرماید ما آدم و حوّاء را از خاک آفریدیم . "اى مردم! اگر نسبت به رستاخيز شك داريد، (به اين نكته توجّه كنيد كه:) ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه، و بعد از خون بسته شده، سپس از "مضغه" [چيزى شبيه گوشت جويده شده‏]، كه بعضى داراى شكل و خلقت است و بعضى بدون شكل تا براى شما روشن سازيم (كه بر هر چيز قادريم)"!.[5] این آیه با اشاره به امکان معاد این گونه استدلال نموده است که: "ما همانیم که شما را (در ابتدای خلقت) از خاک آفریدیم". هر چند در این آیه فرموده: "شما" و نفرمود: "آنها یعنی آدم و حواء را"، ولی از آن جا که خلقت همه انسان ها نیز از آن دو بزرگ وار بوده است، این تعبیر قرآن صحیح خواهد بود.[6]
2. گِل
خدا در رابطه با این که انسان از گل آفریده شده است، می فرماید: "از آنان بپرس: آيا آفرينش (و معاد) آنان سخت‏تر است يا آفرينش فرشتگان (و آسمانها و زمين)؟! ما آنان را از گل چسبنده‏اى آفريديم!".[7]‏ باز در جای دیگر می فرماید: "او كسى است كه شما را از گل آفريد".[8] همچنین در آیه ای دیگر می فرماید: "او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد".[9] توجه به این نکته لازم است که گل ماده ای است که از خاک تشکیل شده است. منظور از خلقت انسان که از گِل می باشد، اولین انسان ها یعنی حضرت آدم و حوا (ع) هستند.[10]
3. گِل متعفّن
سوّمین ماده ای که منشأ خلقت مادّی انسان شمرده شده است « گِلِ متعفّن » است: "وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ‏ ما انسان را از گِل خشكيده‏اى (هم چون سفال) كه از گِل بد بوى (تيره رنگى) گرفته شده بود آفريديم"![11] هر چند در این آیه انسان خاصی را خلق شده از گل متعفن ذکر ننموده است، ولی با توجه به آیات دیگر روشن می شود که منظور انسان اولیه است. چنان که فرمود: "هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت: من بشرى را از گل خشكيده‏اى كه از گل بدبويى گرفته شده، مى‏آفرينم".[12] که این خلقت را مربوط به دوره سجده ملائکه می نماید که معلوم است منظور آفرینش حضرت آدم و حواء (ع) است. چنان که از قول شیطان در علت عدم سجده نکردن بر حضرت آدم آورده است: "گفت: «من هرگز براى بشرى كه او را از گل خشكيده‏اى كه از گل بدبويى گرفته شده است آفريده‏اى، سجده نخواهم كرد"![13] و در این جا تصریح می نماید به این که بشری که از خاک آفریده شده است ( به طور مستقیم ) حضرت آدم و حواء (ع) می باشند.
4. گِل خشک
چهارمین و آخرین مادّه ای که خلقت انسان اولیه را به آن نسبت داده است گل خشک است. چنان که می فرماید: "انسان را از گِل خشكيده‏اى همچون سفال آفريد".[14] و روشن است که منظور خلقت حضرت آدم و حوا هستند، نه تمام انسان ها و این نسبت دادن به تمام و نوع انسان به این جهت است که بقیه از ایشان منشعب شده اند.[15]
علت اختلاف در تعبیر چیست؟
اما علت این اختلاف در تعبیر تناقض گویی قرآن نیست. چنان که شیخ طبرسی در تفسیر مجمع البیان می گوید: اصل آدم از خاك بوده، چون قرآن مى‏فرمايد: " آدم را از خاك خلق كرد"، چيزى كه هست خاك مذكور را گل كرد، هم چنان كه فرموده: "تو آدم را از گل آفريدى"، آن گاه آن گل را گذاشت تا متعفن شد، هم چنان كه فرموده: " آدمى را از گل گنديده خلق كردم" آن گاه آن گل را گذاشت تا خشك شد: "از گل خشكيده" بنابراين، تناقضى در اين تعبيرهاى مختلف قرآن نيست؛ زيرا حالات مختلف مبدأ خلقت آدمى را بيان مى‏كند".[16]
ب. ماده خلقت انسان های بعدی
در مورد منشأ پیدایش انسان های بعد از حضرت آدم و حوّاء (ع) نیز می فرماید: "او كسى است كه از آب، انسانى را آفريد".[17] در آیه ای دیگر فرمود: « همان كسى كه هر چيزى را كه آفريده است نيكو آفريده، و آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد سپس نسل او را از عصاره‏اى از آب ناچيز و بى‏قدر آفريد".[18] و در جای دیگر فرمود: "آيا شما را از آبى پست و ناچيز نيافريديم".[19] در آیاتی دیگر نیز به این مسئله اشاره نموده و می فرماید: "پس انسان بايد بنگرد كه از چه چيز آفريده شده؟ از آبى جهنده (مختلط از زوجين) آفريده شده است. كه از ميان صلب (مرد) و استخوان‏هاى سينه (زن) بيرون مى‏آيد".[20] پس قرآن با آیات خویش به روشنی بیان می کند که؛ اولاً: تمام موجودات محسوس از آب خلق شده اند و ثانیاً: انسان اولیه از خاک و گِل آفریده شده است و بقیه انسان ها نیز از آب (نطفه) آفریده شده اند، ولی منظور از این آب چه آبی است ؟ که در ادامه باید به آن بپردازیم.
منظور از آبی که ماده حیاتی انسان شمرده شده است
منظور از این آبی که قرآن آن را منشأ خلقت انسان معرفی نموده است، سه چیز می تواند باشد. یکی: آب معمولی که از اکسیژن و هیدروژن تشکیل یافته است. دیگری: آب نطفه و منی انسان. سوم : منظور هر دو باشد؛ چرا که 80 % کلّ بدن انسان را آب تشکیل می دهد و همو به توسط آب منی تکوّن یافته است.[21]
ماده خلقت انسان در روایات
آب نطفه
چنان که در روایاتی در رابطه با آیه 54 از سوره فرقان که قبلا بحث شد، آمده است که منظور از آب در این آیه، آب نطفه است.[22]
يَا مَنْ "خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرا ". این جمله قسمتی از جمله 84 دعای شریف جوشن کبیر است که در واقع برگرفته از قسمتی از آیه شریفه 54 سوره فرقان است. پس بنابراین منظور از این دعا نیز با توجه به تفاسیری که ذیل این آیه و آیات مشابه قبلا گذشت و تایید روایات موجود که در چند سطر قبل بیان گردید، روشن می شود منظور از این آبی که در این دعا وارد شده است، آب نطفه است.
توضیحی مختصر در مورد دعای شریف جوشن کبیر
از امام زین العابدین و ایشان از پدر بزرگوارش امام حسین و ایشان از رسول اکرم (ص) نقل کرده اند که این دعا را حضرت جبرئیل (ع) برای پیامبر گرامی (ص) آورد. پیامبر گرامی (ص) در یکی از غزوات جوشن و لباس نظامی بسیار سنگینی پوشیده بود که بدن مبارک آن حضرت را به درد آورده بود. حضرت جبرائیل نازل گشته و عرض نمود: يا محمد پروردگارت تو را سلام مى‏رساند و مى‏فرمايد اين جوشن را از تن آر و بخوان اين دعا را كه او امان است از براى تو و امت تو".[23]
نتیجه:
جمله ای که در دعای شریف جوشن کبیر آمده است، در واقع برگرفته از آیه 54 از سوره فرقان است و با آیات دیگر قرآن و روایات و علم روز کاملا همخوانی داشته و منظور از آبی که در آن ماده اولیه خلقت انسان معرفی شده است، آب نطفه است.

پی نوشتها:

[1] - الاسراء، 85، و در باره روح از تو مى‏پرسند، بگو: "روح از [سنخ‏] فرمان پروردگار من است، و به شما از دانش جز اندكى داده نشده است".

[2] - الانبیاء، 30.

[3] - نور، 45.

[4] - طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسين حوزه علميه قم - قم، چاپ پنجم، 1417 ق ، ج 14، ص 279.

[5] - الحج، 5.

[6] - مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ اول، 1374 ش ، ج 14 ، ص 23 ؛ طباطبائی ، محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، همان ، ج 8 ، ص 21.

[7] - الصافات، 11.

[8] - الانعام، 2.

[9] - السجده، 7.

[10] - طباطبائی ، محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 12 ، ص 151.

[11] - الحجر، 26.

[12] - الحجر ، 28.

[13] - الحجر، 33.

[14] - الرحمن، 14.

[15] - مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، همان، ج 5 ، ص 148.

[16] - المیزان، همان، ج 12، ص 151. به نقل از : طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، انتشارات ناصر خسرو - تهران، چاپ سوم، 1372 ش ، ج 16 ، ص 517.

[17] - الفرقان، 54.

[18] - سجده، 7 و 8.

[19] - المرسلات، 20.

[20] - الطارق، 5 و 6 و 7.

[21] - المیزان فی تفسیر القرآن، همان، ج 15، ص 229 ؛ تفسیر نمونه، همان، ج 15، ص 126 و ج 14، ص 508 و 509.

[22] - علامه مجلسى، بحار الأنوار، 110 جلد، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 هجرى قمرى ، ج 35 ، ص 360 الی 363 ، جمعا 6 حدیث.

[23] - قمى، شيخ عباس، مفاتيح الجنان، انتشارات اسوه ، ص 86.

منبع: http://farsi.islamquest.net
نسخه چاپی