پرسش :
توضيحات كامل را در مورد علم الهي پيامبران ارائه فرمائيد.
پاسخ :
هدف از بعثت پیامبران تعلیم وتربیت و اجرای عدل و قسط در جامعه و هدایت مردم به توحید و یکتا پرستی و در نهایت کمال و سعادت انسان است . برای رسیدن این هدف باید همۀ اسباب و وسائل ارشاد و هدایت در اختیار آنان باشد که از جملۀ آن نیاز پیامبران به علم کافی و لازم برای این کار عظیم است. با مراجعه به آیات قرآن این مطلب روشن می شود که خدا علم لازم و کافی را جهت تحقق اهداف والای بعثت به آنها داده است. به عبارت دیگر امکان ندارد اینان نسبت به حکم و یا حق و یا وظیفه ای نا آگاه باشند البته برای گرفتن جواب منتظر وحی می مانند ولی بعد از آمدن وحی مجهولی در آن مورد برای آنها نمی ماند.[1]، شاهد مدعا اینکه درباره حضرت داوود (ع)می فرماید:خداوند حکومت و حکمت به او داد واز آنچه می خواست به او آموخت[2]. و یا در مورد حضرت یوسف (ع)آمده به او حکمرانی و دانش بخشیدیم.[3]
دربارۀ نحوۀ علم و کیفیت یادگیری آنها باید گفت آیات قرآن و روایات دلالت بر این دارند که علم الهی پیامبران علم لدنی است. به این معنی که آنان نیاز به تعلیم و یاد گیری از استاد ندارند .علم حصولی علمی است که افراد از نزد کسی که مطلبی را می داند چیزی را فرا می گیرند ولی در علم لدنی یادگیری از بشر نیست لذا علم لدنی در ردیف علوم دیگر نیست که موضوع و محمولی داشته باشد بلکه حقایق و معارف از نزد الله به آنان می رسد.[4]
ویژ گی های دیگر از علم پیامبر:
الف. عصمت علمی:
همانطور که از نظر عقل و نقل پیامبران الهی باید در مرحله عمل از هرگونه خطا و اشتباهی و گناه و معصیتی مصون باشند؛ زیرا آنان مربی جامعه انسانی هستند در علم هم باید عصمت داشته باشند و هیچ گونه خطا و اشتباهی نداشته باشند. لذا پیامبران آنچه را که مربوط به هدایت انسان ها می باشد به طور کامل از خدا دریافت کرده اند و خوب می فهمند و آنچه را فهمیدند خوب حفظ و بیان می کنند چرا که اگر کوچک ترین احتمال خطا و نسیانی در علم آنها رخ داده شود پیروی از آنها برای رسیدن قطعی به سعادت امکان ندارد.[5]
ب. اختصاص بعضی از علوم به آنان:
بعضی از علوم الهی پیامبران (علم نبوتی که خدا به آنها داده) مختص به خود آنان است و قابل تعلیم و انتقال به دیگر افراد نیست؛ زیرا موهبتی الهی است به افراد خاص به کیفیت خاص که هدف خاصی را دنبال می کنند. گر چه بسیاری از علوم و دستوراتی که از طرف خدا برای سعادت مردم دریافت کرده اند قابل انتقال به مردم است ولی آن ملکۀ نبوت و شهود الهی پیامبر قابل تعلیم نیست. [6]
ج. احاطه علمی:
علم پیامبران بسیار وسیع و گسترده است و آنان به اذن پروردگار علاوه بر احاطه بر عالم شهود بر عالم غیب نیز احاطه دارند. در قرآن نمونه های متعددی از احاطه آنان بر عالم غیب بیان شده است از جمله:" خدا به حضرت نوح (ع) وحى کرد كه: «جز آنها كه (تا كنون) ايمان آوردهاند، ديگر هيچ كس از قوم تو ايمان نخواهد آورد! پس، از كارهايى كه مىكردند، غمگين مباش!"[7] و از این طریق آن حضرت از این امر غیبی اطلاع داشت. و همچنین در باره علم غیب حضرت مسیح (ع) آمده که که به قوم خود می فرمود: "...، و از آنچه مىخوريد، و در خانههاى خود ذخيره مىكنيد، به شما خبر مىدهم مسلماً در اينها، نشانهاى براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد!"[8] همچنین آمدن حضرت خاتم انبیا (ص) را به مردم زمان خود بشارت داد و فرمود:"....و بشارت دهنده به رسولى كه بعد از من مىآيد و نام او احمد است!...".[9]
روشن است که علم غیب پیامبران با آياتى كه غيب را مخصوص خداوند متعال مىداند و يا علم غيب را از نبى(ص) نفى مىکند منافاتى ندارد؛ زيرا اين آيات با آيات ديگرى كه دالّ بر اين هستند كه خداوند خود برخى از بندگان را بر غيب تا حدودى مطلع مىگرداند تخصيص مىخورد.
به عبارت ديگر علم خداوند به غيب عالم، علمى ذاتى و ازلى ونا محدود است، اما علم پیامبران به غيب (آنچه بوده و هست و خواهد بود) منوط به اذن و اراده الهی و محدود به آن مقدارى است كه خداوند ايشان را بر آن مطلع مىگرداند نه بيشتر.
از طرف ديگر، اين علم غيبى بدين معنا نيست كه هيچ امرى بر آنهاپوشيده نباشد، مثلاً در راه تبوك شتر پيامبر(ص) گم شد و اطلاعى از آن نداشتند؛ كسى طعنه زد كه چگونه پيامبرى هستى كه از جاى شتر خود خبر ندارى؟! پيامبر(ص) فرمود: "به خدا قسم من نمىدانم مگر چيزى را كه خدا به من تعليم كند و اكنون خداوند مرا به آن دلالت نمود، آن شتر در فلان قسمت به واسطه گير كردن مهارش به درختى، حبس شده است، برويد او را بياوريد.[10]
لذا می توان گفت علم غیب آنان منوط به اذن و ارادۀ خدای متعال است و در مواردی که که ارادۀ خداوند به آگاهی آنان تعلق بگیرد هم آینده را می بینند و هم گذشته در نزد آنها حاضر است؛ زیرا آنان انسان کامل هستند و به ام الکتاب می رسند از عالم طبیعت بالا می روند و زمان زیر پای آنهاست.[11]
مصداق دیگر احاطه علمی پیامبران آگاهی آنها از زبان حیوانات و پرندگان مختلف است چنانکه در قرآن بیان شده :"که ما به داوود و سلیمان دانش خاصی دادیم و سلیمان نبی فرمود زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده است.[12]
مصداق دیگر احاطه علمی پیامبران آگاهی و علم آنها به ملاکات احکام است که خداوند این علم را در اختیار آنها قرار داده است. همانطورکه قرآن گاهی بعضی از ملاک های برخی از احکام را برای آگاهی همگان بیان کرده است .مثلا در باره نماز این ملاک رابیان کرده که نماز انسان را از بدیها باز می دارد.[13]
آگاهی از حقایق آفرینش مصداق دیگری از وسعت علمی پیامبر است، این ویژگی را مفسران در ذیل آیه ای که می فرماید: "خدا همه اسماء را به آدم تعلیم داد سپس علم اسماء [علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات] را همگى به آدم آموخت "[14] بیان کرده اند و فرموده اند منظور از اسماء همان حقایق عالم است که خدا به پیامبران تعلیم کرده است.[15]
ابا بصیر از امام صادق نقل می کند که حضرت فرمودند: از جد ما حضرت علی (ع)در مورد علم پیامبر اسلام سوال شد که چگونه علمی است و چه کیفیتی دارد حضرت فرمودند : علم حضرتش علم تمام پیامبران بود و علم به هرچه در گذشته بوده و هر چه در زمان حال است وهر چه در آینده خواهد شد.[16]
د. نحوه انتقال علم الهی به پیامبران:
نحوه انتقال علم الهی به پیامبران از یکی از صورت های زیر واقع می شود:
أ: بدون واسطه و به طور مستقیم كلام الهى به قلب يا سمع، پیامبر مىرسد.
ب: ملكى به صورت واقعىاش رؤیت شده و او وحى را به پیامبر ابلاغ مىكند.
ج: پیامبر تنها صداى ملك را مىشوند و پيام را را دريافت مىكند، اما او را نمىبيند.
د: مَلَك به صورت انسانى متمثل شده و پيام الاهی را به مخاطبش مىرساند. و....
نکته ای که در مورد وحی باید به آن توجه کرد این است که تنزّل حقايق از عالم ربوبى مستقيما به قلب پيامبر صورت می گیرد بدين معنى كه در تلقى وحى، حواس ظاهره هيچگونه دخالتى ندارند، مثلا وحى از طريق گوش شنيده نمىشود و همچنين واسطه مادى براى رسيدن وحى در كار نيست تا اينكه مثلا با ايجاد صدا حقايقى به پيغمبر وحى شود در تمام موارد پروردگار حقايق را از طريق قلب و روح قدسى بآنان مي فهماند و با ارتباط به يك چنين وسيله غيبى است كه علم پيامبران اكتسابى تلقى نمي شود بلكه موهوبى است و لذا انبياء از فراموشى و خطا و اشتباه منزه هستند،[17]
پی نوشتها:
[1]سبحانی جعفر منشور جاوید ، ج3، ص230، انتشارات موسسه امام صادق علیه السلام چاپ اول 1383.
[2]بقره،251.
[3]یوسف،22.
[4]جوادی آملی عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن ،ج8، ص141، انتشارات اسرا، چاپ پنجم، 1385 و تفسیر نور محسن قرائتی ، ج8، ص394 .
[5]تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، ج9 ، ص 17.
[6]تفسیر موضوعی قرآن ، جوادی آملی ج9 ، ص179.
[7] هود، 36 وَ أُوحِىَ إِلىَ نُوحٍ أَنَّهُ لَن يُؤْمِنَ مِن قَوْمِكَ إِلَّا مَن قَدْ ءَامَنَ فَلَا تَبْتَئسْ بِمَا كاَنُواْ يَفْعَلُون.
[8] آل عمران، 49 "وَ أُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكلُُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فىِ بُيُوتِكُمْ إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ".
[9]الصف، 6 "... وَ مُبَشِّرَا بِرَسُولٍ يَأْتىِ مِن بَعْدِى اسمُْهُ أَحْمَدُ..."
[10]سبحانى، جعفر، تاريخ پيامبر اسلام، ص 480.
[11]تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی ج9، ص236.
[12]النمل، 16 ، " وَ وَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُدَ وَ قَالَ يَأَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيرِْ وَ أُوتِينَا مِن كلُِّ شىَْءٍ إِنَّ هَاذَا لهَُوَ الْفَضْلُ الْمُبِين.
[13]تفسیر منشور جاوید جعفر سبحانی، ج3، ص232 .
[14]بقره ، 31 ، وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها.
[15]تفسیر منشور جاوید جعفر سبحانی ، ج3، ص 244.
[16]مجلسی محمد تقی، بحار الانوار ج17، ص144، موسسه الوفا بیروت 1403ق
[17]حسینی همدانی، سید محمد حسین ، انوار درخشان، ج2، ص186، کتابفروشی لطفی تهران1404 .
منبع: http://farsi.islamquest.net
هدف از بعثت پیامبران تعلیم وتربیت و اجرای عدل و قسط در جامعه و هدایت مردم به توحید و یکتا پرستی و در نهایت کمال و سعادت انسان است . برای رسیدن این هدف باید همۀ اسباب و وسائل ارشاد و هدایت در اختیار آنان باشد که از جملۀ آن نیاز پیامبران به علم کافی و لازم برای این کار عظیم است. با مراجعه به آیات قرآن این مطلب روشن می شود که خدا علم لازم و کافی را جهت تحقق اهداف والای بعثت به آنها داده است. به عبارت دیگر امکان ندارد اینان نسبت به حکم و یا حق و یا وظیفه ای نا آگاه باشند البته برای گرفتن جواب منتظر وحی می مانند ولی بعد از آمدن وحی مجهولی در آن مورد برای آنها نمی ماند.[1]، شاهد مدعا اینکه درباره حضرت داوود (ع)می فرماید:خداوند حکومت و حکمت به او داد واز آنچه می خواست به او آموخت[2]. و یا در مورد حضرت یوسف (ع)آمده به او حکمرانی و دانش بخشیدیم.[3]
دربارۀ نحوۀ علم و کیفیت یادگیری آنها باید گفت آیات قرآن و روایات دلالت بر این دارند که علم الهی پیامبران علم لدنی است. به این معنی که آنان نیاز به تعلیم و یاد گیری از استاد ندارند .علم حصولی علمی است که افراد از نزد کسی که مطلبی را می داند چیزی را فرا می گیرند ولی در علم لدنی یادگیری از بشر نیست لذا علم لدنی در ردیف علوم دیگر نیست که موضوع و محمولی داشته باشد بلکه حقایق و معارف از نزد الله به آنان می رسد.[4]
ویژ گی های دیگر از علم پیامبر:
الف. عصمت علمی:
همانطور که از نظر عقل و نقل پیامبران الهی باید در مرحله عمل از هرگونه خطا و اشتباهی و گناه و معصیتی مصون باشند؛ زیرا آنان مربی جامعه انسانی هستند در علم هم باید عصمت داشته باشند و هیچ گونه خطا و اشتباهی نداشته باشند. لذا پیامبران آنچه را که مربوط به هدایت انسان ها می باشد به طور کامل از خدا دریافت کرده اند و خوب می فهمند و آنچه را فهمیدند خوب حفظ و بیان می کنند چرا که اگر کوچک ترین احتمال خطا و نسیانی در علم آنها رخ داده شود پیروی از آنها برای رسیدن قطعی به سعادت امکان ندارد.[5]
ب. اختصاص بعضی از علوم به آنان:
بعضی از علوم الهی پیامبران (علم نبوتی که خدا به آنها داده) مختص به خود آنان است و قابل تعلیم و انتقال به دیگر افراد نیست؛ زیرا موهبتی الهی است به افراد خاص به کیفیت خاص که هدف خاصی را دنبال می کنند. گر چه بسیاری از علوم و دستوراتی که از طرف خدا برای سعادت مردم دریافت کرده اند قابل انتقال به مردم است ولی آن ملکۀ نبوت و شهود الهی پیامبر قابل تعلیم نیست. [6]
ج. احاطه علمی:
علم پیامبران بسیار وسیع و گسترده است و آنان به اذن پروردگار علاوه بر احاطه بر عالم شهود بر عالم غیب نیز احاطه دارند. در قرآن نمونه های متعددی از احاطه آنان بر عالم غیب بیان شده است از جمله:" خدا به حضرت نوح (ع) وحى کرد كه: «جز آنها كه (تا كنون) ايمان آوردهاند، ديگر هيچ كس از قوم تو ايمان نخواهد آورد! پس، از كارهايى كه مىكردند، غمگين مباش!"[7] و از این طریق آن حضرت از این امر غیبی اطلاع داشت. و همچنین در باره علم غیب حضرت مسیح (ع) آمده که که به قوم خود می فرمود: "...، و از آنچه مىخوريد، و در خانههاى خود ذخيره مىكنيد، به شما خبر مىدهم مسلماً در اينها، نشانهاى براى شماست، اگر ايمان داشته باشيد!"[8] همچنین آمدن حضرت خاتم انبیا (ص) را به مردم زمان خود بشارت داد و فرمود:"....و بشارت دهنده به رسولى كه بعد از من مىآيد و نام او احمد است!...".[9]
روشن است که علم غیب پیامبران با آياتى كه غيب را مخصوص خداوند متعال مىداند و يا علم غيب را از نبى(ص) نفى مىکند منافاتى ندارد؛ زيرا اين آيات با آيات ديگرى كه دالّ بر اين هستند كه خداوند خود برخى از بندگان را بر غيب تا حدودى مطلع مىگرداند تخصيص مىخورد.
به عبارت ديگر علم خداوند به غيب عالم، علمى ذاتى و ازلى ونا محدود است، اما علم پیامبران به غيب (آنچه بوده و هست و خواهد بود) منوط به اذن و اراده الهی و محدود به آن مقدارى است كه خداوند ايشان را بر آن مطلع مىگرداند نه بيشتر.
از طرف ديگر، اين علم غيبى بدين معنا نيست كه هيچ امرى بر آنهاپوشيده نباشد، مثلاً در راه تبوك شتر پيامبر(ص) گم شد و اطلاعى از آن نداشتند؛ كسى طعنه زد كه چگونه پيامبرى هستى كه از جاى شتر خود خبر ندارى؟! پيامبر(ص) فرمود: "به خدا قسم من نمىدانم مگر چيزى را كه خدا به من تعليم كند و اكنون خداوند مرا به آن دلالت نمود، آن شتر در فلان قسمت به واسطه گير كردن مهارش به درختى، حبس شده است، برويد او را بياوريد.[10]
لذا می توان گفت علم غیب آنان منوط به اذن و ارادۀ خدای متعال است و در مواردی که که ارادۀ خداوند به آگاهی آنان تعلق بگیرد هم آینده را می بینند و هم گذشته در نزد آنها حاضر است؛ زیرا آنان انسان کامل هستند و به ام الکتاب می رسند از عالم طبیعت بالا می روند و زمان زیر پای آنهاست.[11]
مصداق دیگر احاطه علمی پیامبران آگاهی آنها از زبان حیوانات و پرندگان مختلف است چنانکه در قرآن بیان شده :"که ما به داوود و سلیمان دانش خاصی دادیم و سلیمان نبی فرمود زبان پرندگان به ما تعلیم داده شده است.[12]
مصداق دیگر احاطه علمی پیامبران آگاهی و علم آنها به ملاکات احکام است که خداوند این علم را در اختیار آنها قرار داده است. همانطورکه قرآن گاهی بعضی از ملاک های برخی از احکام را برای آگاهی همگان بیان کرده است .مثلا در باره نماز این ملاک رابیان کرده که نماز انسان را از بدیها باز می دارد.[13]
آگاهی از حقایق آفرینش مصداق دیگری از وسعت علمی پیامبر است، این ویژگی را مفسران در ذیل آیه ای که می فرماید: "خدا همه اسماء را به آدم تعلیم داد سپس علم اسماء [علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات] را همگى به آدم آموخت "[14] بیان کرده اند و فرموده اند منظور از اسماء همان حقایق عالم است که خدا به پیامبران تعلیم کرده است.[15]
ابا بصیر از امام صادق نقل می کند که حضرت فرمودند: از جد ما حضرت علی (ع)در مورد علم پیامبر اسلام سوال شد که چگونه علمی است و چه کیفیتی دارد حضرت فرمودند : علم حضرتش علم تمام پیامبران بود و علم به هرچه در گذشته بوده و هر چه در زمان حال است وهر چه در آینده خواهد شد.[16]
د. نحوه انتقال علم الهی به پیامبران:
نحوه انتقال علم الهی به پیامبران از یکی از صورت های زیر واقع می شود:
أ: بدون واسطه و به طور مستقیم كلام الهى به قلب يا سمع، پیامبر مىرسد.
ب: ملكى به صورت واقعىاش رؤیت شده و او وحى را به پیامبر ابلاغ مىكند.
ج: پیامبر تنها صداى ملك را مىشوند و پيام را را دريافت مىكند، اما او را نمىبيند.
د: مَلَك به صورت انسانى متمثل شده و پيام الاهی را به مخاطبش مىرساند. و....
نکته ای که در مورد وحی باید به آن توجه کرد این است که تنزّل حقايق از عالم ربوبى مستقيما به قلب پيامبر صورت می گیرد بدين معنى كه در تلقى وحى، حواس ظاهره هيچگونه دخالتى ندارند، مثلا وحى از طريق گوش شنيده نمىشود و همچنين واسطه مادى براى رسيدن وحى در كار نيست تا اينكه مثلا با ايجاد صدا حقايقى به پيغمبر وحى شود در تمام موارد پروردگار حقايق را از طريق قلب و روح قدسى بآنان مي فهماند و با ارتباط به يك چنين وسيله غيبى است كه علم پيامبران اكتسابى تلقى نمي شود بلكه موهوبى است و لذا انبياء از فراموشى و خطا و اشتباه منزه هستند،[17]
پی نوشتها:
[1]سبحانی جعفر منشور جاوید ، ج3، ص230، انتشارات موسسه امام صادق علیه السلام چاپ اول 1383.
[2]بقره،251.
[3]یوسف،22.
[4]جوادی آملی عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن ،ج8، ص141، انتشارات اسرا، چاپ پنجم، 1385 و تفسیر نور محسن قرائتی ، ج8، ص394 .
[5]تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی، ج9 ، ص 17.
[6]تفسیر موضوعی قرآن ، جوادی آملی ج9 ، ص179.
[7] هود، 36 وَ أُوحِىَ إِلىَ نُوحٍ أَنَّهُ لَن يُؤْمِنَ مِن قَوْمِكَ إِلَّا مَن قَدْ ءَامَنَ فَلَا تَبْتَئسْ بِمَا كاَنُواْ يَفْعَلُون.
[8] آل عمران، 49 "وَ أُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكلُُونَ وَ مَا تَدَّخِرُونَ فىِ بُيُوتِكُمْ إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاََيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ".
[9]الصف، 6 "... وَ مُبَشِّرَا بِرَسُولٍ يَأْتىِ مِن بَعْدِى اسمُْهُ أَحْمَدُ..."
[10]سبحانى، جعفر، تاريخ پيامبر اسلام، ص 480.
[11]تفسیر موضوعی قرآن، جوادی آملی ج9، ص236.
[12]النمل، 16 ، " وَ وَرِثَ سُلَيْمَانُ دَاوُدَ وَ قَالَ يَأَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيرِْ وَ أُوتِينَا مِن كلُِّ شىَْءٍ إِنَّ هَاذَا لهَُوَ الْفَضْلُ الْمُبِين.
[13]تفسیر منشور جاوید جعفر سبحانی، ج3، ص232 .
[14]بقره ، 31 ، وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها.
[15]تفسیر منشور جاوید جعفر سبحانی ، ج3، ص 244.
[16]مجلسی محمد تقی، بحار الانوار ج17، ص144، موسسه الوفا بیروت 1403ق
[17]حسینی همدانی، سید محمد حسین ، انوار درخشان، ج2، ص186، کتابفروشی لطفی تهران1404 .
منبع: http://farsi.islamquest.net