پرسش :
با توجه به آيهى "شما نمىخواهيد مگر آنچه اللَّه که پروردگار جهانيان است، بخواهد"، آيا تمايل انسان به بدى را نيز آن كسى كه پروردگار جهانيان (خدا) است، مىخواهد؟ و آيا اين مانع هدف الاهى نيست؟
پاسخ :
آيهى شريفهاى كه مورد سؤال قرار گرفته ، آيهى 29 سورهى تكوير است و شبيه بخشى از آيهى 30 سورهى دهر (انسان) مىباشد. در هر دو سوره، آيات پيشين هر دو آيه، در مورد قرآن و آيات الاهى است كه تحت عنوان "تذكرة" و "ذكر" از آن ياد شده و آيه 29 سورهى دهر، عيناً در آيهى 19 سورهى مزّمل تكرار گرديده است. بعد از آيهى 29 سورهى دهر كه سخن از تذكرة (پندنامه) بودن آيات الاهى است و اين كه هر كس "مىخواهد" به سوى پروردگارش راهى در پيش گيرد، و نيز پس از آيات 27 و 28 سورهى تكوير، كه دو باره سخن از "ذكر" بودن قرآن و كلام الاهى براى عالميان و براى افرادى از مؤمنان كه "مىخواهند" در راه مستقيم باشند، است مىفرمايد: "و تا خدا (پروردگار جهانيان) نخواهد، شما نيز نخواهيد خواست"؛ زيرا ممكن است با بيان «لمن شاء منكم ان يستقيم» در سورهى تكوير و «ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا» در سورهى دهر و آيهى 19 سوره مزمل، اين توهم پيش آيد كه "خواستن استقامت" و "تلبس به ثبات در طاعت و عبوديت" به نحو استقلال در اختيار افراد است، و به همين جهت خداوند در استقامت و اخذ سبيل الى اللَّه خواسته شده از آنان، محتاج و نيازمند مىباشد. از اين رو، دفع توهم نموده، مشيت و خواست آنان را متوقف و متفرع بر مشيت و خواست خداوند و پروردگار جهانيان مىداند، گرچه اين مشيت در راه عبوديت و سلوك الى اللَّه باشد. و استثناى بعد از نفى، افزون بر اين كه تأثير اراده و مشيت الاهى را با واسطه و از راه تعلق به مشيت بنده بيان مىنمايد، مىفهماند كه انسان (بنده) در ارادهى انجام هر آنچه كه مىخواهد، مستقل نبوده و ارادهى او به ارادهى خداوند است. هرچند كه "كار اختيارى انسان" متوقف و مستند به "اراده و اختيار خود" اوست.
در نتيجه، اولاً: اراده و انجام كار بد و ناپسند، مستقيماً به ارادهى خداوند نمىباشد، و ثانياً: مشيت و ارادهى انسان بدون مشيت و اذن (تكوينى) الاهى، تأثيرى نخواهد داشت؛ زيرا اصل هستى انسان از اوست و خواه ناخواه، ارادهى او نيز از پروردگار جهانيان خواهد بود و نه تنها در اخذ راه به سوى پروردگار و استقامت در صراط مستقيم و رمى و... از خود استقلالى ندارد، بلكه در تمام شؤون هستى خود، محتاج به اوست و "كل من عنداللَّه" و "لاعطا الاّ عطاءه".
به سخن ديگر، اراده و مشيت الاهى يا ذاتى است يا فعلى، و ارادهى فعلى نيز گاه تكوينى است گاه تشريعى. در مرتبهى ارادهى ذاتى، كه عين ساير صفات ذاتى حق است كسى و چيزى راه نداشته و هيچ رابطهاى با موجودات خارجى يافت نمىشود. و در مرحلهى ارادهى فعلى تكوينى، كه همان آفرينش جهان خارج و تحقق خارجى و عينى اراده (و علم) الاهى است، هيچ موجودى از خود وجودى ندارد تا بتواند استقلال و مشيت و ارادهاى داشته باشد. تنها در مرتبهى ارادهى فعلى تشريعى (ارسال رسل و انزال كتب الاهى) است كه انسانها بر اساس همان ارادهى فعلى و اذن تكوينى، مختار و مريد و مأذون مىباشند و در انتخاب راه حق و رشد و سعادت و يا راه باطل و غىّ و شقاوت آزادند، كه در صورت اول به سوى بهشت و در صورت دوم به جهنم خواهند رفت.
از اين رو در تمايل به بدى و انجام كار ناپسند، هماهنگى ميان ارادهى فعلى تكوينى و ارادهى فعلى تشريعى وجود ندارد و خداوند تشريعاً مريد و راضى به انجام آن نيست، گرچه تكويناً اذن و مشيت الاهى همراه آن است و بدون آن، توان انجام هيچ عملى، براى هيچ فردى وجود ندارد، حتى تمايل و اراده. شايان ذكر است كه برخى تفرّع مشيت انسان (بنده مؤمن) بر مشيت خداوند را به معناى توقف رضايت بنده بر رضايت پروردگار دانسته و به تفصيل و توضيح "رضا" و اقسام و مراتب و... آن پرداختهاند، لكن آنچه مناسب با سياق آيات و مفهوم اولى آيهى مورد سؤال مىباشد، مطالبى است كه بيان گرديد.
منبع: http://farsi.islamquest.net
آيهى شريفهاى كه مورد سؤال قرار گرفته ، آيهى 29 سورهى تكوير است و شبيه بخشى از آيهى 30 سورهى دهر (انسان) مىباشد. در هر دو سوره، آيات پيشين هر دو آيه، در مورد قرآن و آيات الاهى است كه تحت عنوان "تذكرة" و "ذكر" از آن ياد شده و آيه 29 سورهى دهر، عيناً در آيهى 19 سورهى مزّمل تكرار گرديده است. بعد از آيهى 29 سورهى دهر كه سخن از تذكرة (پندنامه) بودن آيات الاهى است و اين كه هر كس "مىخواهد" به سوى پروردگارش راهى در پيش گيرد، و نيز پس از آيات 27 و 28 سورهى تكوير، كه دو باره سخن از "ذكر" بودن قرآن و كلام الاهى براى عالميان و براى افرادى از مؤمنان كه "مىخواهند" در راه مستقيم باشند، است مىفرمايد: "و تا خدا (پروردگار جهانيان) نخواهد، شما نيز نخواهيد خواست"؛ زيرا ممكن است با بيان «لمن شاء منكم ان يستقيم» در سورهى تكوير و «ان هذه تذكرة فمن شاء اتخذ الى ربه سبيلا» در سورهى دهر و آيهى 19 سوره مزمل، اين توهم پيش آيد كه "خواستن استقامت" و "تلبس به ثبات در طاعت و عبوديت" به نحو استقلال در اختيار افراد است، و به همين جهت خداوند در استقامت و اخذ سبيل الى اللَّه خواسته شده از آنان، محتاج و نيازمند مىباشد. از اين رو، دفع توهم نموده، مشيت و خواست آنان را متوقف و متفرع بر مشيت و خواست خداوند و پروردگار جهانيان مىداند، گرچه اين مشيت در راه عبوديت و سلوك الى اللَّه باشد. و استثناى بعد از نفى، افزون بر اين كه تأثير اراده و مشيت الاهى را با واسطه و از راه تعلق به مشيت بنده بيان مىنمايد، مىفهماند كه انسان (بنده) در ارادهى انجام هر آنچه كه مىخواهد، مستقل نبوده و ارادهى او به ارادهى خداوند است. هرچند كه "كار اختيارى انسان" متوقف و مستند به "اراده و اختيار خود" اوست.
در نتيجه، اولاً: اراده و انجام كار بد و ناپسند، مستقيماً به ارادهى خداوند نمىباشد، و ثانياً: مشيت و ارادهى انسان بدون مشيت و اذن (تكوينى) الاهى، تأثيرى نخواهد داشت؛ زيرا اصل هستى انسان از اوست و خواه ناخواه، ارادهى او نيز از پروردگار جهانيان خواهد بود و نه تنها در اخذ راه به سوى پروردگار و استقامت در صراط مستقيم و رمى و... از خود استقلالى ندارد، بلكه در تمام شؤون هستى خود، محتاج به اوست و "كل من عنداللَّه" و "لاعطا الاّ عطاءه".
به سخن ديگر، اراده و مشيت الاهى يا ذاتى است يا فعلى، و ارادهى فعلى نيز گاه تكوينى است گاه تشريعى. در مرتبهى ارادهى ذاتى، كه عين ساير صفات ذاتى حق است كسى و چيزى راه نداشته و هيچ رابطهاى با موجودات خارجى يافت نمىشود. و در مرحلهى ارادهى فعلى تكوينى، كه همان آفرينش جهان خارج و تحقق خارجى و عينى اراده (و علم) الاهى است، هيچ موجودى از خود وجودى ندارد تا بتواند استقلال و مشيت و ارادهاى داشته باشد. تنها در مرتبهى ارادهى فعلى تشريعى (ارسال رسل و انزال كتب الاهى) است كه انسانها بر اساس همان ارادهى فعلى و اذن تكوينى، مختار و مريد و مأذون مىباشند و در انتخاب راه حق و رشد و سعادت و يا راه باطل و غىّ و شقاوت آزادند، كه در صورت اول به سوى بهشت و در صورت دوم به جهنم خواهند رفت.
از اين رو در تمايل به بدى و انجام كار ناپسند، هماهنگى ميان ارادهى فعلى تكوينى و ارادهى فعلى تشريعى وجود ندارد و خداوند تشريعاً مريد و راضى به انجام آن نيست، گرچه تكويناً اذن و مشيت الاهى همراه آن است و بدون آن، توان انجام هيچ عملى، براى هيچ فردى وجود ندارد، حتى تمايل و اراده. شايان ذكر است كه برخى تفرّع مشيت انسان (بنده مؤمن) بر مشيت خداوند را به معناى توقف رضايت بنده بر رضايت پروردگار دانسته و به تفصيل و توضيح "رضا" و اقسام و مراتب و... آن پرداختهاند، لكن آنچه مناسب با سياق آيات و مفهوم اولى آيهى مورد سؤال مىباشد، مطالبى است كه بيان گرديد.
منبع: http://farsi.islamquest.net