پرسش :
معيار مسايل كلامى چيست؟
پاسخ :
مهمترين ويژگى يك بحث كلامى- افزون بر عدم ارتباط مستقيم با عمل خارجى مكلفان- عقلى بودن آن است. امّا آيا هر مسئله ی عقلى، غير مرتبط با عمل خارجى مسئلهاى كلامى است؟ و آيا هر مسئلهى كلامى، ضرورتاً عقلى است؟ و اصولاً مقصود از عقل در اين مباحث چيست؟
براى پاسخ به اين پرسشها بايد به سه نكته توجه داشت:
1 - صرف عقلى بودن يك مسئله، به معناى كلامى بودن آن نيست. ممكن است بحثى عقلى در دانشى، مانند منطق مطرح شود، ولى يك مسئله ی كلامى تلقى نگردد و در حوزهى معرفت دينى به كار نيايد.[1]
2 - مقصود از عقلى بودن مسئله در اين مباحث، هر نوع استدلالى است كه در آن از نصوص شرعى و ادلّهى نقلى به عنوان دليل اصلى كمك نگرفته باشيم و مستند اساسى آن نقل نباشد.[2]
از اين رو، آنچه در اين تعبير مورد نظر است، عقل به معناى وسيع كلمه است؛ يعنى هرچه كه مستند اصلى آن نقل نباشد، هر چند نتوان عقل مصطلح منطقى يا فلسفى را بر آن اطلاق كرد.[3]
3 - در روش شناسى علم كلام گفته مىشود كه اين دانش از دو شيوهى عقلى و نقلى بهره مىجويد. با توجه به اين مطلب، اين سؤال كه آيا هر مسئلهى كلامى، عقلى است؟، اهميّت بيشترى پيدا مىكند و اين سخن كه مهمترين ويژگى مسئله ی كلامى، عقلى بودن آن است، مورد ترديد واقع مىگردد.
پاسخ اين است كه در علم كلام، هدف اصلى دفاع مقبول از عقايد دينى در مقابل تهاجم انديشههاى مخالفان است و اين ميسر نيست، جز آن كه بر ادلهى نقلى آن دين، به عنوان دليل اصلى تكيه نشود و عقل به معناى وسيع كلمه- كه ابزار مشترك بين انديشههاى متقابل است- به كار گرفته شود. اين سخن به اين معنا نيست كه در هر مسئلهى كلامى بايد، مستقيماً و بدون واسطه عقل را حاكم قرار داد، ولى چنان هم نيست كه بتوان به طور كلى عقل را در يك مسئلهى كلامى معزول دانست. گاهى در يك بحث كلامی مىتوان با يك يا چند واسطه به عقل استناد جست. در پارهاى از موارد نيز مستند اوّلى به ظاهر يك دليل نقلى است؛ اما در واقع آن دليل نقلى، متكى بر يك دليل عقلى است. از اين رو، همهى مسائل كلامى در نهايت به عقل مستند مىشود. اين سخن كه يكى از ويژگىهاى كلامى بودن يك مسئله، عقلى بودن آن است، سخنى مقبول و معقول محسوب مىشود. از سوى ديگر، يك مسئلهى كلامى بدون شك فقهى يا اصولى نيست، با اين وصف مى توان آن را چنين تعريف كرد:
"هر مسئلهى مرتبط با دين و غير مرتبط با عمل خارجى متدينين كه فقهى يا اصولى نباشد و بدون تكيه بر نقل ثابت شود، مسئلهاى كلامى است."
امّا فقهى يا اصولى نبودن يك مسئله، به چه معنا است؟ براى توضيح اين مطلب بايد توجه داشت كه مجتهد براى رسيدن به يك نتيجهى فقهى مقدماتى را به يكديگر ضميمه مىكند و از انضمام آنها، يك نتيجهى فقهى بهدست مىآورد. چنين قياسى را اصطلاحاً "قياس استنباط" مىنامند.[4]
مقدماتى كه فقيه به كار مىبرد، دو گونهاند:
1 - مقدماتى كه به يك، يا چند باب خاص از فقه مرتبط هستند. اين گونه مقدمات را اصطلاحاً "عناصر مختص" يا "عناصر فقهى" مىنامند. چنانكه مادّهى "صلوة" - به معناى نماز يا دعا در برخى از ابواب فقه -مثل باب صلوة و ساير ابوابى كه اين عنوان در آن به كار رفته است - مجال استفاده دارد.
2 - مقدماتى كه اختصاص به باب خاصى از ابواب فقه ندارد. اين نوع مقدمات را اصطلاحاً "مقدمات مشترك"، يا "عناصر مشترك"، و يا "مقدمات اصولى" مىنامند. مثل اين مقدمه كه "صيغهى امر ظهور در وجوب دارد" يا "خبر واحد حجت است".
با توجه به توضيحات ياد شده،يك مسئلهى كلامى - كه ما در پى ارايهى معرّف آن هستيم - چنين تعريف مى شود:
"هر مسئلهاى كه به دين مرتبط و مستقيماً به عمل مكلفان ارتباطى نداشته باشد و در قياس استنباط به عنوان عنصر مشترك؛ يعنى اصولى و يا عنصر مختص؛ يعنى فقهى به كار نرود و به شيوهى عقلى- بهمعناى وسيع كلمه- اثبات گردد، مسئلهاى كلامى خواهد بود."[5]
منبع برای مطالعه بيشتر:
مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.
پی نوشتها:
[1] به تعبير منطقى: كلامى بودن مسئله اخص از عقلى بودن آن است.
[2] بنابراين، دليل عقلى شامل هرگونه استدلال قياسى، يا استقرايى و تجربى مىشود.
[3] با توجه به نكته ی اوّل و دوم، روشن مىشود كه نسبت بين كلامى بودن مسئله و عقلى بودن آن، به معناى خاص كلمه، عموم و خصوص من وجه است.
[4] شايان ذكر است كه اين قياس غير از آن قياسى است كه مذهب شيعه با آن مخالف است و مقصود از آن قياس منطقىاى است كه ما را به يك نتيجهى فقهى مىرساند، در حالى كه قياس ممنوع در مذهب شيعه، در واقع تمثيل منطقى براى اثبات يك حكم فقهى است. از اين رو، براى رفع اشتباه، قياس مورد نظر را « قياس استنباط » مىنامند. به عنوان مثال، مجتهد با روايتى برخورد مىكند كه در آن لفظى به صيغهى امر - مثل صلّ - وجود دارد. او مىگويد: « صلّ » صيغهى امر است، و صيغه ی امر ظاهر در وجوب است، پس لفظ« صلّ » دلالت بر وجوب نماز مىكند.
[5] مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، ص 24 -22.
منبع: http://farsi.islamquest.net
مهمترين ويژگى يك بحث كلامى- افزون بر عدم ارتباط مستقيم با عمل خارجى مكلفان- عقلى بودن آن است. امّا آيا هر مسئله ی عقلى، غير مرتبط با عمل خارجى مسئلهاى كلامى است؟ و آيا هر مسئلهى كلامى، ضرورتاً عقلى است؟ و اصولاً مقصود از عقل در اين مباحث چيست؟
براى پاسخ به اين پرسشها بايد به سه نكته توجه داشت:
1 - صرف عقلى بودن يك مسئله، به معناى كلامى بودن آن نيست. ممكن است بحثى عقلى در دانشى، مانند منطق مطرح شود، ولى يك مسئله ی كلامى تلقى نگردد و در حوزهى معرفت دينى به كار نيايد.[1]
2 - مقصود از عقلى بودن مسئله در اين مباحث، هر نوع استدلالى است كه در آن از نصوص شرعى و ادلّهى نقلى به عنوان دليل اصلى كمك نگرفته باشيم و مستند اساسى آن نقل نباشد.[2]
از اين رو، آنچه در اين تعبير مورد نظر است، عقل به معناى وسيع كلمه است؛ يعنى هرچه كه مستند اصلى آن نقل نباشد، هر چند نتوان عقل مصطلح منطقى يا فلسفى را بر آن اطلاق كرد.[3]
3 - در روش شناسى علم كلام گفته مىشود كه اين دانش از دو شيوهى عقلى و نقلى بهره مىجويد. با توجه به اين مطلب، اين سؤال كه آيا هر مسئلهى كلامى، عقلى است؟، اهميّت بيشترى پيدا مىكند و اين سخن كه مهمترين ويژگى مسئله ی كلامى، عقلى بودن آن است، مورد ترديد واقع مىگردد.
پاسخ اين است كه در علم كلام، هدف اصلى دفاع مقبول از عقايد دينى در مقابل تهاجم انديشههاى مخالفان است و اين ميسر نيست، جز آن كه بر ادلهى نقلى آن دين، به عنوان دليل اصلى تكيه نشود و عقل به معناى وسيع كلمه- كه ابزار مشترك بين انديشههاى متقابل است- به كار گرفته شود. اين سخن به اين معنا نيست كه در هر مسئلهى كلامى بايد، مستقيماً و بدون واسطه عقل را حاكم قرار داد، ولى چنان هم نيست كه بتوان به طور كلى عقل را در يك مسئلهى كلامى معزول دانست. گاهى در يك بحث كلامی مىتوان با يك يا چند واسطه به عقل استناد جست. در پارهاى از موارد نيز مستند اوّلى به ظاهر يك دليل نقلى است؛ اما در واقع آن دليل نقلى، متكى بر يك دليل عقلى است. از اين رو، همهى مسائل كلامى در نهايت به عقل مستند مىشود. اين سخن كه يكى از ويژگىهاى كلامى بودن يك مسئله، عقلى بودن آن است، سخنى مقبول و معقول محسوب مىشود. از سوى ديگر، يك مسئلهى كلامى بدون شك فقهى يا اصولى نيست، با اين وصف مى توان آن را چنين تعريف كرد:
"هر مسئلهى مرتبط با دين و غير مرتبط با عمل خارجى متدينين كه فقهى يا اصولى نباشد و بدون تكيه بر نقل ثابت شود، مسئلهاى كلامى است."
امّا فقهى يا اصولى نبودن يك مسئله، به چه معنا است؟ براى توضيح اين مطلب بايد توجه داشت كه مجتهد براى رسيدن به يك نتيجهى فقهى مقدماتى را به يكديگر ضميمه مىكند و از انضمام آنها، يك نتيجهى فقهى بهدست مىآورد. چنين قياسى را اصطلاحاً "قياس استنباط" مىنامند.[4]
مقدماتى كه فقيه به كار مىبرد، دو گونهاند:
1 - مقدماتى كه به يك، يا چند باب خاص از فقه مرتبط هستند. اين گونه مقدمات را اصطلاحاً "عناصر مختص" يا "عناصر فقهى" مىنامند. چنانكه مادّهى "صلوة" - به معناى نماز يا دعا در برخى از ابواب فقه -مثل باب صلوة و ساير ابوابى كه اين عنوان در آن به كار رفته است - مجال استفاده دارد.
2 - مقدماتى كه اختصاص به باب خاصى از ابواب فقه ندارد. اين نوع مقدمات را اصطلاحاً "مقدمات مشترك"، يا "عناصر مشترك"، و يا "مقدمات اصولى" مىنامند. مثل اين مقدمه كه "صيغهى امر ظهور در وجوب دارد" يا "خبر واحد حجت است".
با توجه به توضيحات ياد شده،يك مسئلهى كلامى - كه ما در پى ارايهى معرّف آن هستيم - چنين تعريف مى شود:
"هر مسئلهاى كه به دين مرتبط و مستقيماً به عمل مكلفان ارتباطى نداشته باشد و در قياس استنباط به عنوان عنصر مشترك؛ يعنى اصولى و يا عنصر مختص؛ يعنى فقهى به كار نرود و به شيوهى عقلى- بهمعناى وسيع كلمه- اثبات گردد، مسئلهاى كلامى خواهد بود."[5]
منبع برای مطالعه بيشتر:
مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، قم، چاپ اول، 1377.
پی نوشتها:
[1] به تعبير منطقى: كلامى بودن مسئله اخص از عقلى بودن آن است.
[2] بنابراين، دليل عقلى شامل هرگونه استدلال قياسى، يا استقرايى و تجربى مىشود.
[3] با توجه به نكته ی اوّل و دوم، روشن مىشود كه نسبت بين كلامى بودن مسئله و عقلى بودن آن، به معناى خاص كلمه، عموم و خصوص من وجه است.
[4] شايان ذكر است كه اين قياس غير از آن قياسى است كه مذهب شيعه با آن مخالف است و مقصود از آن قياس منطقىاى است كه ما را به يك نتيجهى فقهى مىرساند، در حالى كه قياس ممنوع در مذهب شيعه، در واقع تمثيل منطقى براى اثبات يك حكم فقهى است. از اين رو، براى رفع اشتباه، قياس مورد نظر را « قياس استنباط » مىنامند. به عنوان مثال، مجتهد با روايتى برخورد مىكند كه در آن لفظى به صيغهى امر - مثل صلّ - وجود دارد. او مىگويد: « صلّ » صيغهى امر است، و صيغه ی امر ظاهر در وجوب است، پس لفظ« صلّ » دلالت بر وجوب نماز مىكند.
[5] مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، ص 24 -22.
منبع: http://farsi.islamquest.net