پرسش :
جایگاه شفاعت در قیامت چگونه است؟
پاسخ :
برای روشن شدن پاسخ توجه به چند نکته ضروری است:
1. معنای شفاعت:
شفاعت به معنای تقویت و نیرو بخشیدن به شخص ضعیف است و شفیع به کسی گفته می‌شود که نیازمند را کمک کند و او را به اعتدال و عدم نیازمندی برساند.[1]
2. شفاعت كنندگان:
الف. شفاعت کنندگان از نظر قرآن:
طبق آیات قرآن کریم، شفاعت در روز قیامت مخصوص خداوند است.[2] خداوند به افرادی که بخواهد اذن شفاعت می دهد، - همان طور که علم غیب مخصوص خداوند است و خداوند آن را به رسول خود داده است -[3] شفاعت هم مخصوص خداوند است و خداوند آن را به رسول الله (ص) و کسان دیگری اعطا نموده است.
شفاعت بر دو قسم است:
1. تكوينى
2. تشريعى
شفاعت تكوينى از تمامى اسباب جهانی سر مىزند، و همه اسباب نزد خدا شفيع هستند، چون ميان خدا و مسبب خود واسطهاند.
اما شفاعت تشريعى و قانونی نيز بر دو قسم است.
1. شفاعتى كه در دنيا اثر بگذارد، و باعث آمرزش الاهی، و يا قرب به درگاه او گردد كه شفيع و واسطه ميان خدا و بنده در اين قسم شفاعت چند طائفهاند: اوّل؛ توبه کنندگان از گناه،[4] دوم؛ مؤمنان به رسول خدا (ص)،[5] سوم؛ عمل صالح انسان،[6] چهارم؛ قرآن كريم،[7]پنجم؛ هر چيزي كه با عمل صالح ارتباطى دارد؛ مانند مسجدها، مکان های متبرکه، ايام الله و انبيا،[8] ششم؛ ملائكه،[9] هفتم؛ مؤمنان كه براى خود و برادران ايمانى خود، استغفار مىكنند.[10]
2. شفيعانی كه در روز قيامت شفاعت مىكنند. از آیات قرآن استفاده می شود که شفیعان در روز قیامت فراوان اند؛ از جمله انبیای الاهی،[11] علما، شهدا، ملائکه[12]و مؤمنان هستند.
ب. شفاعت کنندگان از نظر روایات:
روایات زیادی از طریق شیعه و سنی در این باب وارد شده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
1. رسول خدا (ص) فرمودند: "در روز قیامت مؤمنان نزد حضرت آدم می روند و می گویند: ای پدر، بهشت را برای ما باز کن! حضرت آدم می‌فرماید: من شایستگی این کار را ندارم. آنها نزد حضرت ابراهیم می‌روند. او هم می‌فرماید: من نیز شایستگی این کار را ندارم. حضرت موسی و حضرت عیسی نیز همین را می‌گویند و آنها را نزد من می‌فرستند. من برمی‌خیزم و از خداوند اذن می‌گیرم و شما مسلمانان را به سرعت برق از صراط عبور می‌دهم".[13]
2. آن حضرت در این باره (ص) فرمودند: "هر پیامبری از خدا درخواستی دارد، اما من درخواست خود را برای قیامت ذخیره کرده‌ام و آن شفاعت برای امت است".[14]
3. امام صادق (ع) فرمودند: "هر کس سه چیز را انکار کند، از شیعیان ما نیست: معراج رسول خدا (ص)، سؤال در قبر و شفاعت".[15]
4. امام باقر (ع) فرمودند: "رسول خدا (ص) اجازه شفاعت امتش را دارا است. ما نیز شفاعت شیعیان خود را می‌کنیم و شیعیان ما نیز اهل خودشان را شفاعت می کنند"[16].
3. شرايط شفاعت شوندگان:
تربيت دينى اقتضا می كند اشخاصى كه در بارۀ آنها شفاعت می شود معین نباشند، بلکه به صورت مبهم بيان شوند،[17] چنان كه قرآن كريم نيز اشخاص شفاعت شونده را تعیین نکرده، بلکه اوصاف و ویژگی های آنها را بیان نموده است، و مىفرمايد: "هر كسى در گروِِ اعمال خويش است، مگر اصحاب يمين كه در بهشت ها قرار دارند و از يكديگر سراغ مجرمان را گرفته، مىپرسند: چرا دوزخى شديد؟ می گويند: ما از نمازگزاران نبوديم، و به مسكينان طعام نمی خورانديم، و هميشه با جست و جو گران در جست و جو بوديم، و روز قيامت را تكذيب مىكرديم، تا وقتى كه يقين برای مان حاصل شد، در آن هنگام است كه ديگر شفاعت شافعان براى آنان سودى ندارد".[18]
اين آيه مىفرمايد: اهل دوزخ به خاطر داشتن اين چهار صفت؛ يعنى ترك نماز، ترك انفاق در راه خدا، فرو رفتگى در دنيا و تكذيب روز حساب، دوزخى شدهاند. اين چهار صفت (رذیله) امورى هستند كه اركان دين را منهدم می سازند. بر عكس اقامۀ نماز، انفاق، ترک دنیا و اعتقاد به قیامت، دين خدا را بپا می دارند؛ چون دينداری عبارت است از اقتدا به هاديانى كه خود معصوم و طاهر باشند، و اين نمی شود، مگر به اين كه از دلبندى به زمين و زيورهاى فريبندۀ آن دورى كنند، و به سوى ديدار خدا روى آورند كه اگر اين دو صفت محقق شود، هم از (خوض با خائضين) اجتناب شده، و هم از (تكذيب يوم الدين).
لازمۀ اين دو صفت توجه به سوى خدا و سعى در رفع حوایج جامعه است كه به عبارتى ديگر می توان از اوّلى به نماز و از دومى به انفاق در راه خدا تعبير كرد. پس قوام دين از دو جهت علم و عمل به اين چهار صفت است و اين چهار صفت بقيۀ اركان دين را هم در پى دارد؛ چون مثلا كسى كه يكتاپرست نيست و يا نبوت را منكر است، ممكن نيست داراى اين چهار صفت بشود.[19]
نتیجه این که كسى لياقت شفاعت شدن را دارد كه دارای شرایط زیر باشد:
1. ايمان راستين به خدا و انبيا الاهى و روز رستاخيز و آنچه خدا بر پيامبرانش نازل فرموده، داشته باشد؛ چون در آياتى از قرآن است كـه وقـتـى كـافران و مشركان سؤال شوند كه چرا در دوزخ گرفتار شديد؟ می گويند : "فما لنا من شافعين".[20] يعنى ما هيچ شفاعت كننده نداريم. پس کفار قابلیت شفاعت را ندارند. در سورۀ انبیاء آیۀ 28 می خوانیم: "پیامبران و ملائکه شفاعت نمی کنند، مگر برای کسی که مورد رضایت باشد".[21] و از حضرت رضا (ع) تفسیر این آیه را پرسیدند. امام فرمودند: "مقصود پسندیدگی در امر دین است". بنابراین، شفاعت مخصوص افراد گناهکار است به شرط آن که در عقیده و دین خود مورد رضایت باشند و معاندان و ناصبان و منکران از آن محروم اند.
2. افرادی که ایمان به حقانيت شفاعت داشته باشند. رسول اكرم (ص ) می فرمایند: "خدا كسى را كه ايمان به شفاعت من ندارد، مشمول شفاعت من قرار نمى دهد".[22]
3و 4. کسانی که اهل نماز و کمک به فقرا باشند.
چنانچه در سورۀ مدثر[23] علت به دوزخ رفتن مجرمان را، ترك نماز و كمك نكردن به فقرا و تكذيب روز جزا مى شمارد. حـضـرت صادق (ع ) فرمودند: "به شفاعت ما نمی رسد هر آن کس که نماز را سبک بشمارد".[24]
به هر حال شفاعت یک موضوع مطلق نیست، بلکه دارای قیود و شرایطی است - هم در بارۀ گناه و جرم، و هم در جهت شفاعت کننده و هم در جهت شفاعت شونده -. کسانی که معتقد به این اصل هستند برای این که از این فرصت گرانبها استفاده کنند و مشمول شفاعت قرار بگیرند، ناگزیرند که شرایط آن را فراهم سازند و از گناهانی نظیر ظلم و شرک و ... که مشمول شفاعت نمی شود، دوری کنند و یا رفتار خود را طوری تنظیم کنند که مورد عنایات شفاعت کنندگان قرار بگیرند.
پی نوشتها:
[1]. المیزان، ج 1، ص 157.
[2]. بقره، 256 ؛ زمر، 44.
[3]. جن، 27.
[4]. زمر، 54
[5]. حدید، 28.
[6]. مائده، 9.
[7]. مائده، 16.
[8]. نساء، 64.
[9]. مؤمن، 7.
[10]. بقره، 286.
[11]. انبیاء، 28.
[12]. زخرف، 86.
[13]. بحار الانوار، ج 8، ص 35.
[14]. شیخ مفید، الاختصاص، ص 37.
[15]. "مَنْ أَنْكَرَ ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ فَلَيْسَ مِنْ شِيعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِي الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ". بحارالأنوار، ج 6 ، ص 223.
[16]. همان، ص 48.
[17]. المیزان، ج 1، ص 159.
[18] ."كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ، إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ، فِي جَنَّاتٍ يَتَساءَلُونَ، عَنِ الْمُجْرِمِينَ ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ؟ قالُوا: لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ، وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ، وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ، وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ، حَتَّى أَتانَا الْيَقِينُ، فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ". مدثر، 48- 40.
[19]. تفسیر المیزان، ترجمه، ج 1، ص 259.
[20]. شعراء، 100.
[21]. "و لایشفعون الا لمن ارتضی".
[22]. "مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِشَفَاعَتِي فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ شَفَاعَتِي". بحارالأنوار ، ج 8، ص 34.
[23]. مدثر، 48- 40.
[24]. "إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ". وسائلالشيعة، ج 4، ص 25.
منبع: http://farsi.islamquest.net
برای روشن شدن پاسخ توجه به چند نکته ضروری است:
1. معنای شفاعت:
شفاعت به معنای تقویت و نیرو بخشیدن به شخص ضعیف است و شفیع به کسی گفته می‌شود که نیازمند را کمک کند و او را به اعتدال و عدم نیازمندی برساند.[1]
2. شفاعت كنندگان:
الف. شفاعت کنندگان از نظر قرآن:
طبق آیات قرآن کریم، شفاعت در روز قیامت مخصوص خداوند است.[2] خداوند به افرادی که بخواهد اذن شفاعت می دهد، - همان طور که علم غیب مخصوص خداوند است و خداوند آن را به رسول خود داده است -[3] شفاعت هم مخصوص خداوند است و خداوند آن را به رسول الله (ص) و کسان دیگری اعطا نموده است.
شفاعت بر دو قسم است:
1. تكوينى
2. تشريعى
شفاعت تكوينى از تمامى اسباب جهانی سر مىزند، و همه اسباب نزد خدا شفيع هستند، چون ميان خدا و مسبب خود واسطهاند.
اما شفاعت تشريعى و قانونی نيز بر دو قسم است.
1. شفاعتى كه در دنيا اثر بگذارد، و باعث آمرزش الاهی، و يا قرب به درگاه او گردد كه شفيع و واسطه ميان خدا و بنده در اين قسم شفاعت چند طائفهاند: اوّل؛ توبه کنندگان از گناه،[4] دوم؛ مؤمنان به رسول خدا (ص)،[5] سوم؛ عمل صالح انسان،[6] چهارم؛ قرآن كريم،[7]پنجم؛ هر چيزي كه با عمل صالح ارتباطى دارد؛ مانند مسجدها، مکان های متبرکه، ايام الله و انبيا،[8] ششم؛ ملائكه،[9] هفتم؛ مؤمنان كه براى خود و برادران ايمانى خود، استغفار مىكنند.[10]
2. شفيعانی كه در روز قيامت شفاعت مىكنند. از آیات قرآن استفاده می شود که شفیعان در روز قیامت فراوان اند؛ از جمله انبیای الاهی،[11] علما، شهدا، ملائکه[12]و مؤمنان هستند.
ب. شفاعت کنندگان از نظر روایات:
روایات زیادی از طریق شیعه و سنی در این باب وارد شده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
1. رسول خدا (ص) فرمودند: "در روز قیامت مؤمنان نزد حضرت آدم می روند و می گویند: ای پدر، بهشت را برای ما باز کن! حضرت آدم می‌فرماید: من شایستگی این کار را ندارم. آنها نزد حضرت ابراهیم می‌روند. او هم می‌فرماید: من نیز شایستگی این کار را ندارم. حضرت موسی و حضرت عیسی نیز همین را می‌گویند و آنها را نزد من می‌فرستند. من برمی‌خیزم و از خداوند اذن می‌گیرم و شما مسلمانان را به سرعت برق از صراط عبور می‌دهم".[13]
2. آن حضرت در این باره (ص) فرمودند: "هر پیامبری از خدا درخواستی دارد، اما من درخواست خود را برای قیامت ذخیره کرده‌ام و آن شفاعت برای امت است".[14]
3. امام صادق (ع) فرمودند: "هر کس سه چیز را انکار کند، از شیعیان ما نیست: معراج رسول خدا (ص)، سؤال در قبر و شفاعت".[15]
4. امام باقر (ع) فرمودند: "رسول خدا (ص) اجازه شفاعت امتش را دارا است. ما نیز شفاعت شیعیان خود را می‌کنیم و شیعیان ما نیز اهل خودشان را شفاعت می کنند"[16].
3. شرايط شفاعت شوندگان:
تربيت دينى اقتضا می كند اشخاصى كه در بارۀ آنها شفاعت می شود معین نباشند، بلکه به صورت مبهم بيان شوند،[17] چنان كه قرآن كريم نيز اشخاص شفاعت شونده را تعیین نکرده، بلکه اوصاف و ویژگی های آنها را بیان نموده است، و مىفرمايد: "هر كسى در گروِِ اعمال خويش است، مگر اصحاب يمين كه در بهشت ها قرار دارند و از يكديگر سراغ مجرمان را گرفته، مىپرسند: چرا دوزخى شديد؟ می گويند: ما از نمازگزاران نبوديم، و به مسكينان طعام نمی خورانديم، و هميشه با جست و جو گران در جست و جو بوديم، و روز قيامت را تكذيب مىكرديم، تا وقتى كه يقين برای مان حاصل شد، در آن هنگام است كه ديگر شفاعت شافعان براى آنان سودى ندارد".[18]
اين آيه مىفرمايد: اهل دوزخ به خاطر داشتن اين چهار صفت؛ يعنى ترك نماز، ترك انفاق در راه خدا، فرو رفتگى در دنيا و تكذيب روز حساب، دوزخى شدهاند. اين چهار صفت (رذیله) امورى هستند كه اركان دين را منهدم می سازند. بر عكس اقامۀ نماز، انفاق، ترک دنیا و اعتقاد به قیامت، دين خدا را بپا می دارند؛ چون دينداری عبارت است از اقتدا به هاديانى كه خود معصوم و طاهر باشند، و اين نمی شود، مگر به اين كه از دلبندى به زمين و زيورهاى فريبندۀ آن دورى كنند، و به سوى ديدار خدا روى آورند كه اگر اين دو صفت محقق شود، هم از (خوض با خائضين) اجتناب شده، و هم از (تكذيب يوم الدين).
لازمۀ اين دو صفت توجه به سوى خدا و سعى در رفع حوایج جامعه است كه به عبارتى ديگر می توان از اوّلى به نماز و از دومى به انفاق در راه خدا تعبير كرد. پس قوام دين از دو جهت علم و عمل به اين چهار صفت است و اين چهار صفت بقيۀ اركان دين را هم در پى دارد؛ چون مثلا كسى كه يكتاپرست نيست و يا نبوت را منكر است، ممكن نيست داراى اين چهار صفت بشود.[19]
نتیجه این که كسى لياقت شفاعت شدن را دارد كه دارای شرایط زیر باشد:
1. ايمان راستين به خدا و انبيا الاهى و روز رستاخيز و آنچه خدا بر پيامبرانش نازل فرموده، داشته باشد؛ چون در آياتى از قرآن است كـه وقـتـى كـافران و مشركان سؤال شوند كه چرا در دوزخ گرفتار شديد؟ می گويند : "فما لنا من شافعين".[20] يعنى ما هيچ شفاعت كننده نداريم. پس کفار قابلیت شفاعت را ندارند. در سورۀ انبیاء آیۀ 28 می خوانیم: "پیامبران و ملائکه شفاعت نمی کنند، مگر برای کسی که مورد رضایت باشد".[21] و از حضرت رضا (ع) تفسیر این آیه را پرسیدند. امام فرمودند: "مقصود پسندیدگی در امر دین است". بنابراین، شفاعت مخصوص افراد گناهکار است به شرط آن که در عقیده و دین خود مورد رضایت باشند و معاندان و ناصبان و منکران از آن محروم اند.
2. افرادی که ایمان به حقانيت شفاعت داشته باشند. رسول اكرم (ص ) می فرمایند: "خدا كسى را كه ايمان به شفاعت من ندارد، مشمول شفاعت من قرار نمى دهد".[22]
3و 4. کسانی که اهل نماز و کمک به فقرا باشند.
چنانچه در سورۀ مدثر[23] علت به دوزخ رفتن مجرمان را، ترك نماز و كمك نكردن به فقرا و تكذيب روز جزا مى شمارد. حـضـرت صادق (ع ) فرمودند: "به شفاعت ما نمی رسد هر آن کس که نماز را سبک بشمارد".[24]
به هر حال شفاعت یک موضوع مطلق نیست، بلکه دارای قیود و شرایطی است - هم در بارۀ گناه و جرم، و هم در جهت شفاعت کننده و هم در جهت شفاعت شونده -. کسانی که معتقد به این اصل هستند برای این که از این فرصت گرانبها استفاده کنند و مشمول شفاعت قرار بگیرند، ناگزیرند که شرایط آن را فراهم سازند و از گناهانی نظیر ظلم و شرک و ... که مشمول شفاعت نمی شود، دوری کنند و یا رفتار خود را طوری تنظیم کنند که مورد عنایات شفاعت کنندگان قرار بگیرند.
پی نوشتها:
[1]. المیزان، ج 1، ص 157.
[2]. بقره، 256 ؛ زمر، 44.
[3]. جن، 27.
[4]. زمر، 54
[5]. حدید، 28.
[6]. مائده، 9.
[7]. مائده، 16.
[8]. نساء، 64.
[9]. مؤمن، 7.
[10]. بقره، 286.
[11]. انبیاء، 28.
[12]. زخرف، 86.
[13]. بحار الانوار، ج 8، ص 35.
[14]. شیخ مفید، الاختصاص، ص 37.
[15]. "مَنْ أَنْكَرَ ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ فَلَيْسَ مِنْ شِيعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِي الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ". بحارالأنوار، ج 6 ، ص 223.
[16]. همان، ص 48.
[17]. المیزان، ج 1، ص 159.
[18] ."كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ، إِلَّا أَصْحابَ الْيَمِينِ، فِي جَنَّاتٍ يَتَساءَلُونَ، عَنِ الْمُجْرِمِينَ ما سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ؟ قالُوا: لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ، وَ لَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ، وَ كُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخائِضِينَ، وَ كُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ، حَتَّى أَتانَا الْيَقِينُ، فَما تَنْفَعُهُمْ شَفاعَةُ الشَّافِعِينَ". مدثر، 48- 40.
[19]. تفسیر المیزان، ترجمه، ج 1، ص 259.
[20]. شعراء، 100.
[21]. "و لایشفعون الا لمن ارتضی".
[22]. "مَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِشَفَاعَتِي فَلَا أَنَالَهُ اللَّهُ شَفَاعَتِي". بحارالأنوار ، ج 8، ص 34.
[23]. مدثر، 48- 40.
[24]. "إِنَّ شَفَاعَتَنَا لَا تَنَالُ مُسْتَخِفّاً بِالصَّلَاةِ". وسائلالشيعة، ج 4، ص 25.
منبع: http://farsi.islamquest.net