پرسش :
نظر قرآن در بارۀ آموزش چیست؟ آیا آموزش باید مبتنی بر نیازهای فراگیران باشد؟ و یا نیازهای آموزشی قبلاً تعیین شده است؟ به عبارت دیگر چقدر باید فراگیر و نیازهای او را مورد توجه آموزش ها قرار داد؟
پاسخ :
پرسش شما به شیوه ای طرح شده است که گویا در هر سیستم آموزشی، نیازهای فراگیران در نقطه ای کاملاً مقابل با نیازهای آموزشی از قبل تعیین شده قرار می گیرد، اما باید دانست که واقعیت موجود، مخالف پیش فرض شما است.
در هر جامعۀ بشری، به صورت معمول و با توجه به تجربه های اساتید و مربیان و نیز متصدیان مدیریت جامعه، نیازهای آموزشی ضروری و اولیۀ آن جامعه، تعیین و تدوین می شوند و با مروری در بیشتر چارچوب های آموزشی مدون، مشاهده می کنیم که این چارچوب ها، یا در راستای نیاز فراگیر (دانشجو) و یا در جهت منافع جامعه می باشد. البته، ممکن است که یک فراگیر (دانشجو) برخی چارچوب های آموزشی موجود را مورد نیاز خود ندانسته و در جهت مقابل، نیازهایی را احساس کند که در متون آموزشی ارائه شده وجود ندارد.
در این ارتباط، سه نکته قابل توجه است:
1. فراگیران (دانش آموزان)، به دلیل تجارب کمتری که دارند، گاهی از نیازهای اصلی و اولیۀ خود غافل شده و نیازهای کاذب دیگری را احساس می کنند و ممکن نیست که سیستم آموزشی را به شیوه ای طراحی کرد که بر اساس برطرف کردن نیازهای یکایک فراگیران بوده و به تمام این نیازها پاسخ دهد.
براین اساس، وظیفۀ اساتید و دست اندرکاران امر آموزش است که اولاً: دلیل نیاز به هر متن آموزشی را برای دانشجویان، بیان کرده و بدین وسیله، انگیزۀ لازم را برای آنان ایجاد کنند. ثانیاً: اگر تشخیص دادند که نیازهای جدید فراگیران نیز در خور توجه است، جهت برطرف کردن و احیاناً تدوین متون آموزشی جدید اقدام نمایند.
2. از دیدگاه قرآنی، در مرحلۀ اول، آموزش مبانی دینی، شناخت مبدأ و معاد و تنظیم راهبرد مناسب زندگی، از نیازهای هر فردی از جامعۀ انسانی بوده و اساساً، فلسفۀ فرستادن پیامبران، برآورده کردن این نیاز فطری و کلی بشریت است.[1]
در مرحلۀ بعد، افراد با ایمان، مکلف به آموختن دانش هایی هستند که مورد نیاز فرد و جامعه است. این نیازها با توجه به زمان و مکان و ویژگی های فردی، در ارتباط با هر شخص و جامعه ای، می تواند متفاوت با دیگران باشد و تشخیص آن نیز بر عهدۀ خود افراد است، اما آنچه از مجموع آیات قرآنی می توان استفاده کرد، آن است که:
1-2: آموزش دانش های غیر دینی که در راستای برطرف کردن نیازهای جامعه انجام می شود، نه تنها ایرادی ندارد، بلکه لازم و واجب است و حتی خداوند به صورت مستقیم، برخی از این دانش ها را در اختیار پیامبران خود قرار داده است.[2]
2-2: همواره باید این دقت را داشت که با توجه به ویژگی های افراد، آموزشی را مد نظر داشت که بازده مناسب تری داشته و از اتلاف عمر آنان جلوگیری کرد. به عنوان نمونه، اگرچه اصل شعر حرام نبوده و می توان قواعد و اسلوب های آن را به دیگران آموزش داد، اما شخصیت پیامبر (ص) در حدی است که آموختن شعر، سزاوار او نیست: "وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغي لَه".[3]
با توجه به این که پیامبر اکرم (ص)، بهترین الگو برای مسلمانان است،[4] پیروان ایشان نیز باید نیازهای خود و دیگران را به گونه ای تعریف کنند که بیشترین بهره وری از عمر گرانبها به عمل آید.
3. با توجه به آنچه گفته شد و نیز با توجه به این که متون آموزشی از قبل تعیین شده، با دیدگاهی کلی و بدون توجه به نیازهای اختصاصی هر یک از فراگیران تدوین شده، آنان نباید خود را منحصر به همان متون کرده، بلکه بر اساس سلایق و تمایلاتی که دارند و با مشورت افراد اندیشمند و با تجربه، باید مطالعه و تحقیق در مورد نیازهای جانبی خویش را نیز دنبال کنند؛ چون به همان ترتیبی که "تعلیم" یا "آموزش" در جامعۀ اسلامی لازم بوده و هر اندیشمندی باید به عنوان زکات دانش خویش، آن را در اختیار دیگران قرار دهد،[5] فراگیران (دانشجویان) نیز باید به صورت فعال، وارد میدان علم شده و با "تعلم" یا آموختن، به بحث و تحقیق در ارتباط با نیازهای جدید و لازمی که در متون آموزشی وجود ندارد، پرداخته و خود را به متون از قبل تعیین شده، محدود نکرده و به این نکته توجه داشته باشند که دانش، بیش از آن که از "تعلیم" به دست آید، از "تعلم" حاصل خواهد شد[6]و به عبارتی، ابتکار عمل در "تعلیم" بر عهدۀ مربیان و در "تعلم" بر عهدۀ دانشجویان است و در نوع دوم، تلاش های علمی، از انگیزه های قوی تری برخوردار خواهد بود.
البته، مراکز علمی موظف اند که علاوه بر تدوین متون آموزشی ثابت که امری لازم و بدیهی است، فرصت هایی را نیز در اختیار دانشجویان قرار دهند تا آنان بتوانند نیازهای متغیر خود را برآورده سازند.
پی نوشتها:
[1] بقره، 129؛ آل عمران، 164؛ جمعه؛ 2 و ... .
[2] انبیاء، 80؛ "وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُم"؛ سبأ، 10 " وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَديدَ".
[3] یس، 69.
[4] احزاب، 21؛ "لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة".
[5] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 41، ح 3، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.
[6] همان، ص 17، "وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّم".
منبع: http://farsi.islamquest.net
پرسش شما به شیوه ای طرح شده است که گویا در هر سیستم آموزشی، نیازهای فراگیران در نقطه ای کاملاً مقابل با نیازهای آموزشی از قبل تعیین شده قرار می گیرد، اما باید دانست که واقعیت موجود، مخالف پیش فرض شما است.
در هر جامعۀ بشری، به صورت معمول و با توجه به تجربه های اساتید و مربیان و نیز متصدیان مدیریت جامعه، نیازهای آموزشی ضروری و اولیۀ آن جامعه، تعیین و تدوین می شوند و با مروری در بیشتر چارچوب های آموزشی مدون، مشاهده می کنیم که این چارچوب ها، یا در راستای نیاز فراگیر (دانشجو) و یا در جهت منافع جامعه می باشد. البته، ممکن است که یک فراگیر (دانشجو) برخی چارچوب های آموزشی موجود را مورد نیاز خود ندانسته و در جهت مقابل، نیازهایی را احساس کند که در متون آموزشی ارائه شده وجود ندارد.
در این ارتباط، سه نکته قابل توجه است:
1. فراگیران (دانش آموزان)، به دلیل تجارب کمتری که دارند، گاهی از نیازهای اصلی و اولیۀ خود غافل شده و نیازهای کاذب دیگری را احساس می کنند و ممکن نیست که سیستم آموزشی را به شیوه ای طراحی کرد که بر اساس برطرف کردن نیازهای یکایک فراگیران بوده و به تمام این نیازها پاسخ دهد.
براین اساس، وظیفۀ اساتید و دست اندرکاران امر آموزش است که اولاً: دلیل نیاز به هر متن آموزشی را برای دانشجویان، بیان کرده و بدین وسیله، انگیزۀ لازم را برای آنان ایجاد کنند. ثانیاً: اگر تشخیص دادند که نیازهای جدید فراگیران نیز در خور توجه است، جهت برطرف کردن و احیاناً تدوین متون آموزشی جدید اقدام نمایند.
2. از دیدگاه قرآنی، در مرحلۀ اول، آموزش مبانی دینی، شناخت مبدأ و معاد و تنظیم راهبرد مناسب زندگی، از نیازهای هر فردی از جامعۀ انسانی بوده و اساساً، فلسفۀ فرستادن پیامبران، برآورده کردن این نیاز فطری و کلی بشریت است.[1]
در مرحلۀ بعد، افراد با ایمان، مکلف به آموختن دانش هایی هستند که مورد نیاز فرد و جامعه است. این نیازها با توجه به زمان و مکان و ویژگی های فردی، در ارتباط با هر شخص و جامعه ای، می تواند متفاوت با دیگران باشد و تشخیص آن نیز بر عهدۀ خود افراد است، اما آنچه از مجموع آیات قرآنی می توان استفاده کرد، آن است که:
1-2: آموزش دانش های غیر دینی که در راستای برطرف کردن نیازهای جامعه انجام می شود، نه تنها ایرادی ندارد، بلکه لازم و واجب است و حتی خداوند به صورت مستقیم، برخی از این دانش ها را در اختیار پیامبران خود قرار داده است.[2]
2-2: همواره باید این دقت را داشت که با توجه به ویژگی های افراد، آموزشی را مد نظر داشت که بازده مناسب تری داشته و از اتلاف عمر آنان جلوگیری کرد. به عنوان نمونه، اگرچه اصل شعر حرام نبوده و می توان قواعد و اسلوب های آن را به دیگران آموزش داد، اما شخصیت پیامبر (ص) در حدی است که آموختن شعر، سزاوار او نیست: "وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما يَنْبَغي لَه".[3]
با توجه به این که پیامبر اکرم (ص)، بهترین الگو برای مسلمانان است،[4] پیروان ایشان نیز باید نیازهای خود و دیگران را به گونه ای تعریف کنند که بیشترین بهره وری از عمر گرانبها به عمل آید.
3. با توجه به آنچه گفته شد و نیز با توجه به این که متون آموزشی از قبل تعیین شده، با دیدگاهی کلی و بدون توجه به نیازهای اختصاصی هر یک از فراگیران تدوین شده، آنان نباید خود را منحصر به همان متون کرده، بلکه بر اساس سلایق و تمایلاتی که دارند و با مشورت افراد اندیشمند و با تجربه، باید مطالعه و تحقیق در مورد نیازهای جانبی خویش را نیز دنبال کنند؛ چون به همان ترتیبی که "تعلیم" یا "آموزش" در جامعۀ اسلامی لازم بوده و هر اندیشمندی باید به عنوان زکات دانش خویش، آن را در اختیار دیگران قرار دهد،[5] فراگیران (دانشجویان) نیز باید به صورت فعال، وارد میدان علم شده و با "تعلم" یا آموختن، به بحث و تحقیق در ارتباط با نیازهای جدید و لازمی که در متون آموزشی وجود ندارد، پرداخته و خود را به متون از قبل تعیین شده، محدود نکرده و به این نکته توجه داشته باشند که دانش، بیش از آن که از "تعلیم" به دست آید، از "تعلم" حاصل خواهد شد[6]و به عبارتی، ابتکار عمل در "تعلیم" بر عهدۀ مربیان و در "تعلم" بر عهدۀ دانشجویان است و در نوع دوم، تلاش های علمی، از انگیزه های قوی تری برخوردار خواهد بود.
البته، مراکز علمی موظف اند که علاوه بر تدوین متون آموزشی ثابت که امری لازم و بدیهی است، فرصت هایی را نیز در اختیار دانشجویان قرار دهند تا آنان بتوانند نیازهای متغیر خود را برآورده سازند.
پی نوشتها:
[1] بقره، 129؛ آل عمران، 164؛ جمعه؛ 2 و ... .
[2] انبیاء، 80؛ "وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُم"؛ سبأ، 10 " وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَديدَ".
[3] یس، 69.
[4] احزاب، 21؛ "لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة".
[5] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 1، ص 41، ح 3، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.
[6] همان، ص 17، "وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّم".
منبع: http://farsi.islamquest.net