پرسش :
امروزه برای مسافرت از کشوری به کشور دیگر که از طریق هواپیما سفر می کنیم فرضاً چیزی در حدود سه ساعت طول می کشد و زمانی که قصد ده روز نمی کنیم نمی بایست روزه گرفت و یا آنکه نماز خود را بطور کامل اداء کرد. لطفاً بفرمایید به چه علتی می بایست نماز خود را در مسافرت شکسته بخوانیم (مثلاً خواندن نماز دو رکعتی به جای چهار رکعتی) و یا آن که روزه گرفتن در مسافرت صحیح نمی باشد؟ لطفا دلیل اینکه در روز دوم سفرمان هم نمی توانیم اعمال خود را به طور کامل بجا بیاوریم چیست و این در حالی است که نه خسته ایم و نه مشکل خاصی داریم؟
پاسخ :
برای روشن شدن مطلب چند نکته را باید تذکر دهیم:
1. بر اساس نظریه صحیح و درست که فقهاء و دانشمندان شیعه بدان معتقدند، احکام خداوند بر اساس مصالح و مفاسد است؛ یعنی اگر انجام عملی دارای منفعت مهم و حیاتی است، آن عمل واجب خواهد بود یا اگر منفعت آن حیاتی نباشد آن عمل مستحب است؛ و اگر انجام عملی، دارای ضرر خطرناک و مهلک باشد، انجام آن حرام؛ و اگر ضرر آن خطرناک و مهلک نبوده، مکروه است؛ و در صورتی که منفعت یا ضرر آن غالب نباشد و مساوی الطرفین باشد آن عمل مباح است؛ البته منظور از منفعت و ضرر صرف منفعت و ضرر مادی نیست بلکه به معنای عام و گسترده است که به جامعیت و گستردگی ابعاد وجودی انسان می باشد.
2. هرچند اصل کلیت این قاعده که احکام الهی بر اساس مصالح و مفاسد است، قطعی و یقینی است ولی کشف مصالح و مفاسد در جزئیات و مصادیق، بسیار مشکل است.
چون اولاً: نیازمند داشتن امکانات وسیع، در ابعاد مختلف علمی است.
و ثانیاً: بشر هر قدر از نظر علم و صنعت پیشرفت کند، باز معلومات او در برابر مجهولاتش، قطره ای است در برابر دریا «جز اندکی از دانش به شما داده نشده است[1]».
و شاید علت عدم بیان علت و فلسفه ی تمام احکام، از سوی اولیاء الهی دین، یکی این بوده که بیان تمام اسرار احکام برای انسان هایی که بسیاری از حقایق علمی هنوز برایشان کشف نشده، مانند گفتن معما و لغز است، که چه بسا موجب تنفر شنوندگان گردد، امام علی (ع) می فرماید: «مردم، دشمن آن چیزی هستند که نمی دانند[2]» لذا اولیاء الهی در حد فهم انسان ها به بعضی از علت ها و فلسفه ها و احکام اشاره نمودند.
علاوه اینکه، هدف از دین و شریعت، آراستگی انسان ها به خوبی های علمی و عملی، و اجتناب از زشتی های فکری و عملی است، و این هدف با عمل به شریعت به دست می آید، ولو اینکه افراد فلسفه و علت احکام را ندانند، نظیر اینکه: مریض با انجام دادن دستورات پزشک، بهبودی را به دست می آورد ولو فایده و فلسفه، دارو و دستورات پزشکی را نداند.
مضافاً اینکه: مؤمنین، چون اطمینان و یقین دارند به اینکه دستورات دینی، از کسانی صادر می شود که علم و آگاهی آنان خطاناپذیر است، پس یقین به اثربخشی و مفید بودن این دستورات دارند.
3. هرچند فهم علت و فلسفه احکام مشکل است، ولی پیدا نمودن ضوابط کلی احکام، امر ممکنی است. البته کلیت در مسایل حقوقی، مثل کلیت در مسایل فلسفی نیست که استثناء ناپذیر باشد بلکه کلیت در مسایل حقوقی و اجتماعی به معنای اکثری است و لذا قابل استثناست.
نماز مسافر :
يكى از حكمت هاى شكسته شدن نماز مسافر، مصلحت تسهيل است. انسان مسافر حتى اگر بابهترين وسايل نيز مسافرت كند از جهت جسمى و روحى كسالت پيدا ميكند و چون عبادات بايد طورى باشد كه با شرايط روحى عابد نيز سازگار باشد و بر او دشوار نيايد و با طوع و رغبت بيشترى آن را انجام دهد اين جا لطف الهى بسان يك جايزه و هديه، مسأله تخفيف را مطرح كرده است. رسول گرامی اسلام(ص) می فرماید: " خداوند به خاطر اکرام امت من، هدیه ای به آنان داده است که به هیچ یک از امت های گذشته عطا نکرده است. از حضرت سؤال شد آن چیست؟ فرمود: روزه نگرفتن در سفر و شکسته شدن نماز در مسافرت. پس هر کس به این دو دستور خداوند عمل نکند گویا هدیۀ او را رد کرده است!."[3]
اينها حكمت احكام است نه علت آن، يعنى چه بسا همين دليل مذكور در مورد ديگرى وجود داشته باشد ولى اين حكم جارى نباشد زيرا آنچه گفته شد تنها بخشى از علت (حكمت) بود نه تمام علت و علت تامه حكم.
يكى ديگر از حكمت اين احكام، آزمودن بندگى خداى متعال است وقتى انسان به خالق متعال و علم بى كران و لطف بى پايانش ايمان دارد بايد تمرين كند بدون چون و چرا در مقابل او كرنش كند خود همين يعنى ايمان به آن مبدأ متعال، لابد حكمت؛ بلكه حكمت هايى است كه ما نمى دانیم، وليكن هر چه باشد مى دانیم كه اين دستور حكيمانه است و بهترين دستور است. البته اين مطلب منافاتى ندارد كه براى اطمينان قلبى بيشتر، انسان به احاديث و روايات مراجعه كند تا اسرار و رموز بيشترى از آنها را دريابد.
پی نوشتها:
[1] «و ما اوتیتم من العلم الا قلیلاً»، اسراء، 85.
[2] «الناس اعداء ماجهلوا»، گزیده میزان الحکمة، ج 1، ص 214.
[3] قاضی نعمان بن محمد،دعائم الاسلام،ج1، ص 194.
منبع: http://farsi.islamquest.net
برای روشن شدن مطلب چند نکته را باید تذکر دهیم:
1. بر اساس نظریه صحیح و درست که فقهاء و دانشمندان شیعه بدان معتقدند، احکام خداوند بر اساس مصالح و مفاسد است؛ یعنی اگر انجام عملی دارای منفعت مهم و حیاتی است، آن عمل واجب خواهد بود یا اگر منفعت آن حیاتی نباشد آن عمل مستحب است؛ و اگر انجام عملی، دارای ضرر خطرناک و مهلک باشد، انجام آن حرام؛ و اگر ضرر آن خطرناک و مهلک نبوده، مکروه است؛ و در صورتی که منفعت یا ضرر آن غالب نباشد و مساوی الطرفین باشد آن عمل مباح است؛ البته منظور از منفعت و ضرر صرف منفعت و ضرر مادی نیست بلکه به معنای عام و گسترده است که به جامعیت و گستردگی ابعاد وجودی انسان می باشد.
2. هرچند اصل کلیت این قاعده که احکام الهی بر اساس مصالح و مفاسد است، قطعی و یقینی است ولی کشف مصالح و مفاسد در جزئیات و مصادیق، بسیار مشکل است.
چون اولاً: نیازمند داشتن امکانات وسیع، در ابعاد مختلف علمی است.
و ثانیاً: بشر هر قدر از نظر علم و صنعت پیشرفت کند، باز معلومات او در برابر مجهولاتش، قطره ای است در برابر دریا «جز اندکی از دانش به شما داده نشده است[1]».
و شاید علت عدم بیان علت و فلسفه ی تمام احکام، از سوی اولیاء الهی دین، یکی این بوده که بیان تمام اسرار احکام برای انسان هایی که بسیاری از حقایق علمی هنوز برایشان کشف نشده، مانند گفتن معما و لغز است، که چه بسا موجب تنفر شنوندگان گردد، امام علی (ع) می فرماید: «مردم، دشمن آن چیزی هستند که نمی دانند[2]» لذا اولیاء الهی در حد فهم انسان ها به بعضی از علت ها و فلسفه ها و احکام اشاره نمودند.
علاوه اینکه، هدف از دین و شریعت، آراستگی انسان ها به خوبی های علمی و عملی، و اجتناب از زشتی های فکری و عملی است، و این هدف با عمل به شریعت به دست می آید، ولو اینکه افراد فلسفه و علت احکام را ندانند، نظیر اینکه: مریض با انجام دادن دستورات پزشک، بهبودی را به دست می آورد ولو فایده و فلسفه، دارو و دستورات پزشکی را نداند.
مضافاً اینکه: مؤمنین، چون اطمینان و یقین دارند به اینکه دستورات دینی، از کسانی صادر می شود که علم و آگاهی آنان خطاناپذیر است، پس یقین به اثربخشی و مفید بودن این دستورات دارند.
3. هرچند فهم علت و فلسفه احکام مشکل است، ولی پیدا نمودن ضوابط کلی احکام، امر ممکنی است. البته کلیت در مسایل حقوقی، مثل کلیت در مسایل فلسفی نیست که استثناء ناپذیر باشد بلکه کلیت در مسایل حقوقی و اجتماعی به معنای اکثری است و لذا قابل استثناست.
نماز مسافر :
يكى از حكمت هاى شكسته شدن نماز مسافر، مصلحت تسهيل است. انسان مسافر حتى اگر بابهترين وسايل نيز مسافرت كند از جهت جسمى و روحى كسالت پيدا ميكند و چون عبادات بايد طورى باشد كه با شرايط روحى عابد نيز سازگار باشد و بر او دشوار نيايد و با طوع و رغبت بيشترى آن را انجام دهد اين جا لطف الهى بسان يك جايزه و هديه، مسأله تخفيف را مطرح كرده است. رسول گرامی اسلام(ص) می فرماید: " خداوند به خاطر اکرام امت من، هدیه ای به آنان داده است که به هیچ یک از امت های گذشته عطا نکرده است. از حضرت سؤال شد آن چیست؟ فرمود: روزه نگرفتن در سفر و شکسته شدن نماز در مسافرت. پس هر کس به این دو دستور خداوند عمل نکند گویا هدیۀ او را رد کرده است!."[3]
اينها حكمت احكام است نه علت آن، يعنى چه بسا همين دليل مذكور در مورد ديگرى وجود داشته باشد ولى اين حكم جارى نباشد زيرا آنچه گفته شد تنها بخشى از علت (حكمت) بود نه تمام علت و علت تامه حكم.
يكى ديگر از حكمت اين احكام، آزمودن بندگى خداى متعال است وقتى انسان به خالق متعال و علم بى كران و لطف بى پايانش ايمان دارد بايد تمرين كند بدون چون و چرا در مقابل او كرنش كند خود همين يعنى ايمان به آن مبدأ متعال، لابد حكمت؛ بلكه حكمت هايى است كه ما نمى دانیم، وليكن هر چه باشد مى دانیم كه اين دستور حكيمانه است و بهترين دستور است. البته اين مطلب منافاتى ندارد كه براى اطمينان قلبى بيشتر، انسان به احاديث و روايات مراجعه كند تا اسرار و رموز بيشترى از آنها را دريابد.
پی نوشتها:
[1] «و ما اوتیتم من العلم الا قلیلاً»، اسراء، 85.
[2] «الناس اعداء ماجهلوا»، گزیده میزان الحکمة، ج 1، ص 214.
[3] قاضی نعمان بن محمد،دعائم الاسلام،ج1، ص 194.
منبع: http://farsi.islamquest.net