پرسش :
علم مفردات قرآن کریم را به طور کامل توضیح دهید.
پاسخ :
تعلیم قرآن کریم از صدر اسلام ، محور تعلیم و تربیت دینی و آموزش مسلمانان بوده است و مطابق سنت پیامبر اکرم (ص) و معصومین ( ع) ، آموزش کودکان با آموختن قرآن آغاز می شده است .
خواندن قرآن کریم و فهم تدریجی معنای عبارات و آیات شریفه ی آن ، گام اول تعلیم قرآن است . عرب زبانان به دلیل آشنایی با زبان عربی ، معنای بسیاری از عبارات و آیات قرآن کریم را به طور مستقیم درک می کنند . ما نیز به دلیل نزدیکی زبان فارسی به زبان قرآن و نیز یادگیری تدریجی معنای واژگان و عبارات قرآنی ، می توانیم معنای بسیاری از آیات کتاب خدا را درک کنیم .
این درک ، چه برای ما و چه برای عرب زبانان ، درک اولیه و فهم عمومی از آیات قرآن کریم است . همین درک اولیه و فهم عمومی بیسار ارزشمند و هدایت گر است و می تواند ما را با بسیاری از معارف بلند قرآن کریم آشنا سازد . اما درک عمیق تر و دقیق تر قرآن کریم که کلام حکمت آمیز و حکمت آموز خدای حکیم است ؛ نیازمند فراگیری علوم خاصی می باشد . از گذشته های دور به ویژه پس از گسترش اسلام به سرزمین های غیر عرب زبان و نیز در امتداد توسعه و پیشرفت اسلام ، نیاز مسلمانان به کسب مقدمات علمی برای بهره گیری بیشتر و کامل تر از قرآن کریم ، فزونی یافت . برخی از این علوم عبارتند از : علم صرف و نحو ، معانی و بیان ، فقه و اصول ، تفسیر ، تاریخ و ... . که یکی از مهم ترین این علوم ، علم مفردات قرآن است .
« علم مفردات یا واژه شناسی قرآن ، دانشی است که درباره ی تک واژه های قرآنی از نظر ریشه ، اشتقاق لغوی ، دلالت بر معنای مطلوب ، مناسبات و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می کند » . البته در علم مفردات گاه به تفاوت معنای کلمات مترادف نیز پرداخته می شود .
همان طور که در تعریف فوق آمده است ، با یادگیری علم مفردات قرآن ، می توانید ریشه ی بسیاری از کلمات قرآن کریم را تشخیص دهید ؛ با معنای آن ها آشنایی داشته و حتی معنای بسیاری از کلمات جدید را حدس بزنید .
در گذشته های دور کتاب های مفردات قرآن که توسط دانشمندان اسلامی تألیف شده است ؛ بییشتر به تبیین و توضیح واژگان خاص و دشوار قرآن اختصاص داشته ، اما در سده های اخیر کتاب های بسیاری در واژه شناسی قرآن کریم تألیف شده است که به سبک های مختلف به تبیین معنای ریشه ی همه ی کلمات قرآن و مشتقات مهم آن ها پرداخته اند .
یکی از معروف ترین منابع علم مفردات ، کتاب « راغب اصفهانی » دانشمند بزرگ ایرانی قرن پنجم هجری به نام « مفردات الفاظ قرآن » است . این کتاب به مفردات راغب مشهور است .
راغب در مقدمه ی کتاب خود در اهمیت علم مفردات چنین می گوید : « اولین علمی که در علوم قرآن به آننیاز است ، علم الفاظ است و در علم الفاظ ، تحقیق در مفردات قرآن اهمیت خاصی دارد . فهم معنای واژگان ، اولین گام در درک معنای قرآن کریم است ؛ همان طور که در ساخت یک بنا ، مصالح ساختمانی نیاز و ضرورت اول است » .
در عصر حاضر و به زبان فارسی نیز کتاب های خوبی در مفردات قرآن ، تألیف شده که دو نمونه از آن کتاب های ارزشمند « نثر طوبی » تألیف دو دانشمند بزرگ معاصر مرحوم آیت الله ابوالحسن شعرانی و مرحوم استاد محمد قریب و « قاموس قرآن » تألیف دانشمند بزرگ جناب آقای سید علی اکبر قرشی است .
همان طور که می دانید ، در همه زبان ها به ویژه زبان عربی برای معانی نزدیک به هم ، از الفاظ مختلف استفاده می شود و معمولاً عموم مردم به تفاوت دقیق معنای الفاظ مترادف توجه خاصی ندارند . یکی از فوائد استفاده از قاموس لغات ، آشنایی با معنای دقیق تر کلمات و تفاوت معنای الفاظ مترادف با یکدیگر است . مثلاً شما با معنای کلمات « هـِدایه ، سَبیل و خَشیـَه » آشنایید اما با مراجعه به کتاب مفردات راغب می توان با معنای دقیق تر و توضیحات بیشتری درباره ی همین کلمات آشنا شد . مفردات این کلمات را این گونه معنا کرده است :
الهـِدایـَه : دِلالَـهً بِلُطفٍ
السَّـبیل : الطَّـریقُ الَّـذی فیـهِ سُهـولَـهً
الخَشیَـهِ : خَوفً یَشـوبُـهُ تَعظیمً وَ اَکثَـرُ ما یَکونُ ذلِکَ عَن عِلمٍ یَخشی مِنـهُ
دقت کنید هدایت همان راهنمایی است اما راهنمایی که با لطف و مهربانی همراه است ؛ با « سبیل » به معنای طریق یا راه است ولی راهی که در آن آسانی و سهولت وجود دارد ؛ و « خشیه » به معنای خوف یا ترس است اما ترسی که آمیخته با احساس عظمت می باشد و این احساس نتیجه ی آگاهی از مقام و منزلت طرف مقابل است .
به این ترتیب به کمک علم مفردات می توان معنایی دقیق یک واژه را بدست آورد . در تعریف علم مفردات نیز مشاهده کردید که این علم غیر از بیان معنای ریشه ی واژگان و اشتقاقات مهم هر واژه ، به بیان معنای مورد نظر و نوع کاربرد آن واژه در قرآن کریم نیز می پردازد .
تعلیم قرآن کریم از صدر اسلام ، محور تعلیم و تربیت دینی و آموزش مسلمانان بوده است و مطابق سنت پیامبر اکرم (ص) و معصومین ( ع) ، آموزش کودکان با آموختن قرآن آغاز می شده است .
خواندن قرآن کریم و فهم تدریجی معنای عبارات و آیات شریفه ی آن ، گام اول تعلیم قرآن است . عرب زبانان به دلیل آشنایی با زبان عربی ، معنای بسیاری از عبارات و آیات قرآن کریم را به طور مستقیم درک می کنند . ما نیز به دلیل نزدیکی زبان فارسی به زبان قرآن و نیز یادگیری تدریجی معنای واژگان و عبارات قرآنی ، می توانیم معنای بسیاری از آیات کتاب خدا را درک کنیم .
این درک ، چه برای ما و چه برای عرب زبانان ، درک اولیه و فهم عمومی از آیات قرآن کریم است . همین درک اولیه و فهم عمومی بیسار ارزشمند و هدایت گر است و می تواند ما را با بسیاری از معارف بلند قرآن کریم آشنا سازد . اما درک عمیق تر و دقیق تر قرآن کریم که کلام حکمت آمیز و حکمت آموز خدای حکیم است ؛ نیازمند فراگیری علوم خاصی می باشد . از گذشته های دور به ویژه پس از گسترش اسلام به سرزمین های غیر عرب زبان و نیز در امتداد توسعه و پیشرفت اسلام ، نیاز مسلمانان به کسب مقدمات علمی برای بهره گیری بیشتر و کامل تر از قرآن کریم ، فزونی یافت . برخی از این علوم عبارتند از : علم صرف و نحو ، معانی و بیان ، فقه و اصول ، تفسیر ، تاریخ و ... . که یکی از مهم ترین این علوم ، علم مفردات قرآن است .
« علم مفردات یا واژه شناسی قرآن ، دانشی است که درباره ی تک واژه های قرآنی از نظر ریشه ، اشتقاق لغوی ، دلالت بر معنای مطلوب ، مناسبات و نوع کاربرد آن در قرآن بحث می کند » . البته در علم مفردات گاه به تفاوت معنای کلمات مترادف نیز پرداخته می شود .
همان طور که در تعریف فوق آمده است ، با یادگیری علم مفردات قرآن ، می توانید ریشه ی بسیاری از کلمات قرآن کریم را تشخیص دهید ؛ با معنای آن ها آشنایی داشته و حتی معنای بسیاری از کلمات جدید را حدس بزنید .
در گذشته های دور کتاب های مفردات قرآن که توسط دانشمندان اسلامی تألیف شده است ؛ بییشتر به تبیین و توضیح واژگان خاص و دشوار قرآن اختصاص داشته ، اما در سده های اخیر کتاب های بسیاری در واژه شناسی قرآن کریم تألیف شده است که به سبک های مختلف به تبیین معنای ریشه ی همه ی کلمات قرآن و مشتقات مهم آن ها پرداخته اند .
یکی از معروف ترین منابع علم مفردات ، کتاب « راغب اصفهانی » دانشمند بزرگ ایرانی قرن پنجم هجری به نام « مفردات الفاظ قرآن » است . این کتاب به مفردات راغب مشهور است .
راغب در مقدمه ی کتاب خود در اهمیت علم مفردات چنین می گوید : « اولین علمی که در علوم قرآن به آننیاز است ، علم الفاظ است و در علم الفاظ ، تحقیق در مفردات قرآن اهمیت خاصی دارد . فهم معنای واژگان ، اولین گام در درک معنای قرآن کریم است ؛ همان طور که در ساخت یک بنا ، مصالح ساختمانی نیاز و ضرورت اول است » .
در عصر حاضر و به زبان فارسی نیز کتاب های خوبی در مفردات قرآن ، تألیف شده که دو نمونه از آن کتاب های ارزشمند « نثر طوبی » تألیف دو دانشمند بزرگ معاصر مرحوم آیت الله ابوالحسن شعرانی و مرحوم استاد محمد قریب و « قاموس قرآن » تألیف دانشمند بزرگ جناب آقای سید علی اکبر قرشی است .
همان طور که می دانید ، در همه زبان ها به ویژه زبان عربی برای معانی نزدیک به هم ، از الفاظ مختلف استفاده می شود و معمولاً عموم مردم به تفاوت دقیق معنای الفاظ مترادف توجه خاصی ندارند . یکی از فوائد استفاده از قاموس لغات ، آشنایی با معنای دقیق تر کلمات و تفاوت معنای الفاظ مترادف با یکدیگر است . مثلاً شما با معنای کلمات « هـِدایه ، سَبیل و خَشیـَه » آشنایید اما با مراجعه به کتاب مفردات راغب می توان با معنای دقیق تر و توضیحات بیشتری درباره ی همین کلمات آشنا شد . مفردات این کلمات را این گونه معنا کرده است :
الهـِدایـَه : دِلالَـهً بِلُطفٍ
السَّـبیل : الطَّـریقُ الَّـذی فیـهِ سُهـولَـهً
الخَشیَـهِ : خَوفً یَشـوبُـهُ تَعظیمً وَ اَکثَـرُ ما یَکونُ ذلِکَ عَن عِلمٍ یَخشی مِنـهُ
دقت کنید هدایت همان راهنمایی است اما راهنمایی که با لطف و مهربانی همراه است ؛ با « سبیل » به معنای طریق یا راه است ولی راهی که در آن آسانی و سهولت وجود دارد ؛ و « خشیه » به معنای خوف یا ترس است اما ترسی که آمیخته با احساس عظمت می باشد و این احساس نتیجه ی آگاهی از مقام و منزلت طرف مقابل است .
به این ترتیب به کمک علم مفردات می توان معنایی دقیق یک واژه را بدست آورد . در تعریف علم مفردات نیز مشاهده کردید که این علم غیر از بیان معنای ریشه ی واژگان و اشتقاقات مهم هر واژه ، به بیان معنای مورد نظر و نوع کاربرد آن واژه در قرآن کریم نیز می پردازد .