پرسش :
پذيرفتن مقام نبوت از سوي انبيا آيا اختياري بوده و يا جبري . اگر بگويم كه لياقت داشتند تا به اين مقام برسند اين ليا قت را چه كسي به آنها داده و با توجه به اينكه در قرآن هست كه حضرت آدم بين آب و گل بود و حضرت محمد پيامبر بود چي؟
پاسخ :
نخست تذکر اين نکته ضروری است که سخني که نقل کرديد روايت است نه آيه قرآن و معنای آن هم اين است که نظام جهان بر اساس واقعيات و حقايق استوار است. لذا از جهت فلسفي ثابت است كه حلقه وصل ميان واجب الوجود و ممكن الوجود بايد اشرف مخلوقات باشد و در جهان هستي «حقيقت محمديه» اشرف موجودات هستي است. و اين همان معناي تقدم «نور محمدي» بر وجود حضرت آدم(ع) است. اگر چه ظهور جسماني حضرت و بعثت ايشان به عنوان آخرين پيامبر بوده تا كاملترين شريعت و عاليترين معارف الهي توسط ايشان به جهان بشريت عرضه شود.
اما پاسخ به اصل پرسش شمار؛ پيامبران هم لياقت خدادادی برای احراز اين مسئوليت را دارند و هم قابليت کسب اين مقام و منصب الهی را. زيرا اگر چه لياقت را خداوند به آنها داده است. اما قابليت آنها در گرفتن و حفظ اين لياقت و توسعه آن قابل انكار نيست. چنان كه شور و شوق پيامبر(ص) را در رشد علمي هر چه بيشتر مي بينيم؛ «رب زدني علما» ؛ (طه، آيه 114) و تلاش طاقت فرساي ايشان بسيار آشكار است تا آنجا كه خداوند مي فرمايد: «طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقي» ؛ (طه، آيه 1 و 2)
براي توضيح بيشتر در اين باره توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم, مطلبی که از آن به عصمت تعبير می شود:
معصومين(ع) به جهت «علم خدادادى» و «اراده محكم شخصي» به مقام مصونيت كامل از گناه يعنى عصمت رسيدهاند؛ موهبت علم خدادادى ناشي از قابليت و شايستگىهاى آنان است، لذا اين اعطا بدون حساب نيست. البته حكمت اعطاى چنين موهبتى، علاوه بر پاداش به خود آنان، فراهم نمودن وسايل هدايت براى ساير انسانها نيز هست.
امام صادق(ع) در همين زمينه مىفرمايند: «ان الله اختار من ولد آدم اناسا طهّر ميلادهم، و طيّب ابدانهم و حفظهم فى اصلاب الرجال و ارحام النساء، اخرج منهم الانبياء و الرسل، فهم ازكى فروع آدم؛ ففعل ذلك لا لأمر استحقوه من الله عزوجلّ و لكن علم الله منهم حين ذرأهم انّهم يطيعونه و يعبدونه و لا يشركون به شيئا فهولاء بالطاعة نالو من الله الكرامة و المنزله الرفيعة عنده؛ به درستى كه خداوند متعال، انسانهايى را از فرزندان آدم انتخاب كرد و تولد آنها را پاك و بدنهاى آنان را پاكيزه گردانيد و آنها را در پشت مردان و رحم زنان نگهداري كرد نه به جهت طلبى كه از خداوند داشته باشند؛ بلكه از آنجا كه خداوند، در هنگام خلقت مىدانست كه از او فرمانبردارى مىكنند و او را عبادت مىنمايند و هيچ گونه شركى نسبت به او روا نمىدارند. پس اينان به واسطه فرمانبردارى از خداوند به اين كرامت و منزلت والا در نزد خداوند، نايل شدهاند» (مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 10، ص 170.)
روشن شد كه عصمت، نتيجه دو امر است 1. علم خدادادى 2. اراده قوى و محكم.
بنابراين صرف علم و شناخت و آگاهى خاص به ضرر و مفسدهى گناهان عامل عصمت نيست؛ زيرا علم، تنها واقعيت را آن طور كه هست، نشان مىدهد؛ ولى تحقق يا عدم تحقق يك عمل ارادى از رهگذر ارادهى انسان انجام مىگيرد. انسان با وجود ميل شديدى كه از نظر غرايز به انجام برخى محرمات دارد، گاه داراى ارادهى نيرومندى است كه مانع از انجام گناه مىگردد، و گاه در نتيجه ضعف اراده، تسليم تمايلات سركش مىشود. شاهد بر اين مطلب كه علم، حتى در بالاترين مراتب خود، علت تامه تحقق عمل نيست، داستان بلعم باعوراست كه در قرآن كريم آمده است: «واتل عليهم نبأ الذى ءاتيناه آياتنا فانسلخ منها؛ خبر آن كسى را كه آيات خود را به او داده بوديم امّا از آن عارى گشت (مرتكب گناه كبيره شد) براى آنان بخوان» (اعراف (7)، آيه 175.)
با توجه به آنچه گفته شد براى پاسخ به پرسش شما بايد به سه واقعيت مهم، معرفت پيدا كرد.
نخست آنكه پيامبران و امامان(ع) داراى اراده بشرى مىباشند و براى تحصيل هر چه بيشتر مقامات معنوى، به سعى و تلاش مىپردازند و اهل صبر و جهاد و زهد و تقوا و... مىباشند.
واقعيت نورانى دوم آنكه خداوند متعال به قابليت پيامبران وامامان براى تحصيل مقامات معنوى و شايستگى آنان براى عهدهدارى مسؤوليت هدايت جامعه علم دارد و در حقيقت همان قابليت و شايستگى آنان است كه موجب برگزيدگى آنان براى امامت شده است. آيات وروايات فراوانى بر اين دو واقعيت گواهى مىدهد كه به چند نمونه آن اشاره مىشود.
«وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لمّا صبروا و كانوا بايتنا يوقنون؛ و چون شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند، آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را ]هدايت مىكردند» (سجده (32)، آيه 24.)
«الله اعلم حيث يجعل رسالته؛ خداوند بهتر مىداند رسالتش را كجا قرار دهد» (انعام (6)، آيه 124.)
واقعيت سوم كه بايد به آن توجه كرد آن است كه «سپردن هر مسؤوليتى همراه با دادن امكانات لازم است» و امامت جامعه از اين قاعده مستثنى نيست. ازاينرو خداوند آنان را از علم لازم براى عهدهدارى مسؤوليت امامت بهرهمند مىگرداند.
به مجموعه اين سه واقعيت نورانى در اوايل دعاى ندبه اشاره شده است. آنجا كه درباره دليل «برگزيدگى امامان» مىخوانيم: «بعد ان شرطت عليهم الزهد فى درجات هذه الدنيا الدنيه و زخرفها و زبرجها فشرطوا لك ذلك و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قرّبتهم و قدمت لهم الذكر العلى والثناء الجلىّ واهبطت عليهم ملائكتك و كرمتهم بوحيك و رفدتهم بعلمك»؛ [آنان را برگزيدى...] بعد از آنكه بر آنها شرط كردى نسبت به دنيا و زينت زيورها زهد بورزند، آنان نيز اين شرط را پذيرفتند و دانستى كه آنان به آن شرط وفا دارند. پس آنها را پذيرفتى و به خود نزديك ساختى و ياد بلندو ستايش ارجمند را براى ايشان پيش فرستادى و فرشتگانت را بر آنان فرو فرستادى و به وحى خود آنان گرامى داشتى و آنان را به بخشش علم خود ميهمان كردى ...»
در پايان بايد به نكته مهم معرفتى ديگر توجه داشت كه اين «علم و عصمت موهبتى» به عنوان پايه و (Base) مىباشد و معصومان با اراده خويش و با سعى و تلاش و عبادت و دعايى كه به درگاه خداوند دارند به مقامات عالىترى از علم و عصمت دست مىيابند. چنان كه درقرآن مجيد از زبان پيامبر(ص) مىخوانيم: «و قل رب زدنى علما؛ و بگو پروردگارا بردانشم بيفزايى».(طه (20)، آيه 114.)
و همين عبادتها و صبر و جهادهاى بيشتر است كه با اختيار و اراده انجام مىشود و موجب برترى برخى از پيامبران بر ديگر پيامبران مىشود.
«تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض؛ برخى از آن پيامبران را بر برخى ديگر برترى بخشيديم...».(بقره (2)، آيه 253.)
بنا بر آن چه گفته شد علم و عصمت موهبتى امامان، به جهت مسؤوليتى است كه براى هدايت جامعه بر عهده آنان گذاشته شده است و اين يك اصل عمومى و يك سنت الهى است، بدون آنكه تبعيض ناروايى باشد چنانچه هر مسؤولي متناسب با گستره مسؤوليت خويش به او امكانات لازم داده مي شود امامان نيز به جهت مقام امامت برخى مقامات ويژه معنوى را دارا مي باشد، چنان كه درباره هنگامه به امامت رسيدن امام هادى(ع) مىخوانيم: «يكى از ياران ايشان به نام «هارون بن فضيل» در كنارشان بود كه ناگاه امام فرمودند: «انا لله و انا اليه راجعون» ابى جعفر [امام جواد(ع) ]درگذشت. به حضرت عرض شد: از كجا دانستنيد؟ فرمودند: زيرا فروتنى و خضوعى نسبت به خدا در دلم افتاد كه برايم سابقه نداشت». (كلينى، اصول كافى، ج 3، ص 218، ح 984.) اين نشانه همان علم موهبتي ويژه است. كه در زمان تصدي امامت ظهور بيشتري پيدا مي كند.
با توجه به مطالب بالا روشن می شود که نبوت موهبتی الهی است که تنها به کسانی داده شده است که لياقت و شايستگی آن را داشته اند و با کمال جديت نيز اين قابليت را در خود حفظ و توسعه داده اند.
www.payambarazam.ir
نخست تذکر اين نکته ضروری است که سخني که نقل کرديد روايت است نه آيه قرآن و معنای آن هم اين است که نظام جهان بر اساس واقعيات و حقايق استوار است. لذا از جهت فلسفي ثابت است كه حلقه وصل ميان واجب الوجود و ممكن الوجود بايد اشرف مخلوقات باشد و در جهان هستي «حقيقت محمديه» اشرف موجودات هستي است. و اين همان معناي تقدم «نور محمدي» بر وجود حضرت آدم(ع) است. اگر چه ظهور جسماني حضرت و بعثت ايشان به عنوان آخرين پيامبر بوده تا كاملترين شريعت و عاليترين معارف الهي توسط ايشان به جهان بشريت عرضه شود.
اما پاسخ به اصل پرسش شمار؛ پيامبران هم لياقت خدادادی برای احراز اين مسئوليت را دارند و هم قابليت کسب اين مقام و منصب الهی را. زيرا اگر چه لياقت را خداوند به آنها داده است. اما قابليت آنها در گرفتن و حفظ اين لياقت و توسعه آن قابل انكار نيست. چنان كه شور و شوق پيامبر(ص) را در رشد علمي هر چه بيشتر مي بينيم؛ «رب زدني علما» ؛ (طه، آيه 114) و تلاش طاقت فرساي ايشان بسيار آشكار است تا آنجا كه خداوند مي فرمايد: «طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقي» ؛ (طه، آيه 1 و 2)
براي توضيح بيشتر در اين باره توجه شما را به مطالب زير جلب مي كنيم, مطلبی که از آن به عصمت تعبير می شود:
معصومين(ع) به جهت «علم خدادادى» و «اراده محكم شخصي» به مقام مصونيت كامل از گناه يعنى عصمت رسيدهاند؛ موهبت علم خدادادى ناشي از قابليت و شايستگىهاى آنان است، لذا اين اعطا بدون حساب نيست. البته حكمت اعطاى چنين موهبتى، علاوه بر پاداش به خود آنان، فراهم نمودن وسايل هدايت براى ساير انسانها نيز هست.
امام صادق(ع) در همين زمينه مىفرمايند: «ان الله اختار من ولد آدم اناسا طهّر ميلادهم، و طيّب ابدانهم و حفظهم فى اصلاب الرجال و ارحام النساء، اخرج منهم الانبياء و الرسل، فهم ازكى فروع آدم؛ ففعل ذلك لا لأمر استحقوه من الله عزوجلّ و لكن علم الله منهم حين ذرأهم انّهم يطيعونه و يعبدونه و لا يشركون به شيئا فهولاء بالطاعة نالو من الله الكرامة و المنزله الرفيعة عنده؛ به درستى كه خداوند متعال، انسانهايى را از فرزندان آدم انتخاب كرد و تولد آنها را پاك و بدنهاى آنان را پاكيزه گردانيد و آنها را در پشت مردان و رحم زنان نگهداري كرد نه به جهت طلبى كه از خداوند داشته باشند؛ بلكه از آنجا كه خداوند، در هنگام خلقت مىدانست كه از او فرمانبردارى مىكنند و او را عبادت مىنمايند و هيچ گونه شركى نسبت به او روا نمىدارند. پس اينان به واسطه فرمانبردارى از خداوند به اين كرامت و منزلت والا در نزد خداوند، نايل شدهاند» (مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 10، ص 170.)
روشن شد كه عصمت، نتيجه دو امر است 1. علم خدادادى 2. اراده قوى و محكم.
بنابراين صرف علم و شناخت و آگاهى خاص به ضرر و مفسدهى گناهان عامل عصمت نيست؛ زيرا علم، تنها واقعيت را آن طور كه هست، نشان مىدهد؛ ولى تحقق يا عدم تحقق يك عمل ارادى از رهگذر ارادهى انسان انجام مىگيرد. انسان با وجود ميل شديدى كه از نظر غرايز به انجام برخى محرمات دارد، گاه داراى ارادهى نيرومندى است كه مانع از انجام گناه مىگردد، و گاه در نتيجه ضعف اراده، تسليم تمايلات سركش مىشود. شاهد بر اين مطلب كه علم، حتى در بالاترين مراتب خود، علت تامه تحقق عمل نيست، داستان بلعم باعوراست كه در قرآن كريم آمده است: «واتل عليهم نبأ الذى ءاتيناه آياتنا فانسلخ منها؛ خبر آن كسى را كه آيات خود را به او داده بوديم امّا از آن عارى گشت (مرتكب گناه كبيره شد) براى آنان بخوان» (اعراف (7)، آيه 175.)
با توجه به آنچه گفته شد براى پاسخ به پرسش شما بايد به سه واقعيت مهم، معرفت پيدا كرد.
نخست آنكه پيامبران و امامان(ع) داراى اراده بشرى مىباشند و براى تحصيل هر چه بيشتر مقامات معنوى، به سعى و تلاش مىپردازند و اهل صبر و جهاد و زهد و تقوا و... مىباشند.
واقعيت نورانى دوم آنكه خداوند متعال به قابليت پيامبران وامامان براى تحصيل مقامات معنوى و شايستگى آنان براى عهدهدارى مسؤوليت هدايت جامعه علم دارد و در حقيقت همان قابليت و شايستگى آنان است كه موجب برگزيدگى آنان براى امامت شده است. آيات وروايات فراوانى بر اين دو واقعيت گواهى مىدهد كه به چند نمونه آن اشاره مىشود.
«وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لمّا صبروا و كانوا بايتنا يوقنون؛ و چون شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند، آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما [مردم را ]هدايت مىكردند» (سجده (32)، آيه 24.)
«الله اعلم حيث يجعل رسالته؛ خداوند بهتر مىداند رسالتش را كجا قرار دهد» (انعام (6)، آيه 124.)
واقعيت سوم كه بايد به آن توجه كرد آن است كه «سپردن هر مسؤوليتى همراه با دادن امكانات لازم است» و امامت جامعه از اين قاعده مستثنى نيست. ازاينرو خداوند آنان را از علم لازم براى عهدهدارى مسؤوليت امامت بهرهمند مىگرداند.
به مجموعه اين سه واقعيت نورانى در اوايل دعاى ندبه اشاره شده است. آنجا كه درباره دليل «برگزيدگى امامان» مىخوانيم: «بعد ان شرطت عليهم الزهد فى درجات هذه الدنيا الدنيه و زخرفها و زبرجها فشرطوا لك ذلك و علمت منهم الوفاء به فقبلتهم و قرّبتهم و قدمت لهم الذكر العلى والثناء الجلىّ واهبطت عليهم ملائكتك و كرمتهم بوحيك و رفدتهم بعلمك»؛ [آنان را برگزيدى...] بعد از آنكه بر آنها شرط كردى نسبت به دنيا و زينت زيورها زهد بورزند، آنان نيز اين شرط را پذيرفتند و دانستى كه آنان به آن شرط وفا دارند. پس آنها را پذيرفتى و به خود نزديك ساختى و ياد بلندو ستايش ارجمند را براى ايشان پيش فرستادى و فرشتگانت را بر آنان فرو فرستادى و به وحى خود آنان گرامى داشتى و آنان را به بخشش علم خود ميهمان كردى ...»
در پايان بايد به نكته مهم معرفتى ديگر توجه داشت كه اين «علم و عصمت موهبتى» به عنوان پايه و (Base) مىباشد و معصومان با اراده خويش و با سعى و تلاش و عبادت و دعايى كه به درگاه خداوند دارند به مقامات عالىترى از علم و عصمت دست مىيابند. چنان كه درقرآن مجيد از زبان پيامبر(ص) مىخوانيم: «و قل رب زدنى علما؛ و بگو پروردگارا بردانشم بيفزايى».(طه (20)، آيه 114.)
و همين عبادتها و صبر و جهادهاى بيشتر است كه با اختيار و اراده انجام مىشود و موجب برترى برخى از پيامبران بر ديگر پيامبران مىشود.
«تلك الرسل فضلنا بعضهم على بعض؛ برخى از آن پيامبران را بر برخى ديگر برترى بخشيديم...».(بقره (2)، آيه 253.)
بنا بر آن چه گفته شد علم و عصمت موهبتى امامان، به جهت مسؤوليتى است كه براى هدايت جامعه بر عهده آنان گذاشته شده است و اين يك اصل عمومى و يك سنت الهى است، بدون آنكه تبعيض ناروايى باشد چنانچه هر مسؤولي متناسب با گستره مسؤوليت خويش به او امكانات لازم داده مي شود امامان نيز به جهت مقام امامت برخى مقامات ويژه معنوى را دارا مي باشد، چنان كه درباره هنگامه به امامت رسيدن امام هادى(ع) مىخوانيم: «يكى از ياران ايشان به نام «هارون بن فضيل» در كنارشان بود كه ناگاه امام فرمودند: «انا لله و انا اليه راجعون» ابى جعفر [امام جواد(ع) ]درگذشت. به حضرت عرض شد: از كجا دانستنيد؟ فرمودند: زيرا فروتنى و خضوعى نسبت به خدا در دلم افتاد كه برايم سابقه نداشت». (كلينى، اصول كافى، ج 3، ص 218، ح 984.) اين نشانه همان علم موهبتي ويژه است. كه در زمان تصدي امامت ظهور بيشتري پيدا مي كند.
با توجه به مطالب بالا روشن می شود که نبوت موهبتی الهی است که تنها به کسانی داده شده است که لياقت و شايستگی آن را داشته اند و با کمال جديت نيز اين قابليت را در خود حفظ و توسعه داده اند.
www.payambarazam.ir