پرسش :
چرا در قرآن و حديث فقط مسئله زكات مطرح است، ولي از اهميّت خمس خبري نيست، در حالي كه امروزه زكات براي كشاورزان و دامداران است، ولي خمس همه را شامل ميشود؟
پاسخ :
اين كه بگوييم در قرآن و حديث فقط زكات مطرح شده و از خمس خبري نيست، صحيح نميباشد، زيرا اين مسئله هم در قرآن بيان شده و هم احاديث فراوان بر واجب بودن خمس دلالت دارد.
قرآن كريم ميفرمايد: "واعْلموا أنّما غنمتم مِن شيء فأنّللَّه خمس و للرسول والذي القربي واليتامي والمساكين وابن السبيل إنْ كنتم آمنتم باللَّه؛ بدانيد هرگونه غنيمتي به دست آوريد، خمس آن براي خدا و براي پيامبر و براي ذي القربي و يتيمان و مسكينان و درماندگان در راه است، اگر به خدا ايمان آوردهايد".(1)
اين آيه كه براي بيان وجوب خمس نازل گرديده، با تأكيداتي همراه است كه كاملاً اهميت خمس را ميرساند: در احاديث در مورد خمس به تفصيل سخن گفته شده است، كه چند روايت را ذكر ميكنيم:
امام باقر(ع) فرمود: "بر احدي حلال نيست كه در خمس تصرّف كند و چيزي با آن بخرد مگر اين كه حق ما را به ما برساند".(2)
حضرت صادق(ع) فرمود: "من با اين كه نيازمند نيستم، از شما درهم (خمس) را ميگيرم، به خاطر آن كه ميخواهم با دريافت خمس، مال شما را پاكيزه گردانم".(3)
امام باقر(ع) فرمود: "خمس بسيار مهم است. عمل نميكند به آن مگر كسي كه قلبش با ايمان مورد آزمايش قرار گرفته باشد".(4)
حضرت صادق(ع) فرمود: "خداوند صدقه (زكات) را بر ما حرام نموده و به جايش خمس را حلال فرموده است".(5)
پس مسئله خمس به عنوان يك واجب ديني در قرآن و حديث مطرح شده، آن هم به گونهاي كه كاملاً حكايت از عنايت شرع انور به اين واجب الهي ميكند. بلي زكات در قرآن بيشتر مطرح شده و در 32 آيه از زكات نام برده شده، ولي بايد توجه داشت كه اوّلاً وجوب زكات فقط در يك آيه آمده:(6) بقيه آيات زكات يا درباره صدقات مستحبي است،(7) يا پرداخت زكات به عنوان صفتي از صفات مؤمنان و مردان خدا ذكر شده،(8) يا در مورد زكات در اديان گذشته است.(9) در برخي آيات "زكات" به معني پاكي به كار رفته،(10) نه به معناي زكات واجب؛ بنابراين معناي زكات گسترده بوده و شامل انواع مختلف كمك مالي و غير مالي، واجب يا مستحب ميشود، در حالي كه معناي خمس يك چيز بيشتر نيست.
ثانياً ممكن است علت كثرت آيات زكات اين باشد كه در زمان نزول قرآن و محيطي كه قرآن نازل گرديد، عمده ثروت مردم آن زمان، چيزهايي بود كه زكات در آنها واجب است، مثل جو و گندم و خرما و گاو و گوسفند و شتر. غالباً مردم غير از اينها چيزي نداشتند تا در قرآن گفته شود.
ثالثاً شايد بتوان گفت كه چون موارد مصرف زكات بيشتر بوده، تأكيد بيشتري بر زكات و پرداخت آن شده است. مصرف خمس فقط براي پيامبر و ذوي القرباي بوده و اينان بخششي كوچك از جامعه بودند، ولي مصرف زكات بسيار وسيعتر بود، زيرا تمامي فقرا و مساكين وابن السبيل و في سبيل اللَّه و غارمين (بدهكارن) مشمول گرفتن زكات ميشدند.
رابعاً: چون مصرف خمس، مخصوص پيامبر و خويشان حضرت بود، كمتر به آن گوشزد شد، تا كسي توهم نكند پيامبر براي خود و خويشان دست و پا زده است، ولي چون زكات براي عموم مردم بود، بسيار در قرآن و روايات نسبت به پرداخت آن تأكيد شده است، بنا بر نقل تاريخ، سيره و روش مسلمانان و حاكمان صدر اسلام در گرفتن زكات با اجبار بوده است. پيامبر پنج نفر را از مسجد به خاطر عدم پرداخت زكات اخراج كرد و فرمود: "تا زكات مالتان را پرداخت نكردهايد، در مسجد نماز نخوانيد".(11) بدين جهت زكات از بيت المال مسلمين محسوب ميشود كه مورد مصرف آن مردم فقير و بدهكار و كارهاي به زمين مانده مربوط به مسلمين ميباشد. البته اين مطلب مورد بحث است كه آيا زكات فقط به نُه چيز تعلق ميگيرد يا به كل اموال (اعم از مال التجاره، انواع ميوه، محصولات كشاورزي و غيره)؟
اگر به كلّ اموال زكات تعلق بگيرد، بودجه بسيار عظيمي خواهد شد كه صدها برابر خمس خواهد گشت.
پي نوشتها:
1. انفال (8) آيه 41.
2 و 3 و 4. وسائل الشيعه، ج 6، ص 337 و 338 و 350.
5. همان، باب 29، از ابواب مستحققين زكات، حديث 7.
6. توبه (9) آيه 103.
7. نمل (27) آيه 3؛ روم (30) آيه 39 و... .
8. حج (22) آيه 41؛ لقمان (31) آيه 4؛ نور (24) آيه 37.
9. مريم (19) آيه 31 و 55؛ انبيا (21) آيه 73.
10. كهف (18) آيه 81؛ مريم (19) آيه 13.
11. وسائل الشيعه، ج 9، ص 24.
www.eporsesh.com
اين كه بگوييم در قرآن و حديث فقط زكات مطرح شده و از خمس خبري نيست، صحيح نميباشد، زيرا اين مسئله هم در قرآن بيان شده و هم احاديث فراوان بر واجب بودن خمس دلالت دارد.
قرآن كريم ميفرمايد: "واعْلموا أنّما غنمتم مِن شيء فأنّللَّه خمس و للرسول والذي القربي واليتامي والمساكين وابن السبيل إنْ كنتم آمنتم باللَّه؛ بدانيد هرگونه غنيمتي به دست آوريد، خمس آن براي خدا و براي پيامبر و براي ذي القربي و يتيمان و مسكينان و درماندگان در راه است، اگر به خدا ايمان آوردهايد".(1)
اين آيه كه براي بيان وجوب خمس نازل گرديده، با تأكيداتي همراه است كه كاملاً اهميت خمس را ميرساند: در احاديث در مورد خمس به تفصيل سخن گفته شده است، كه چند روايت را ذكر ميكنيم:
امام باقر(ع) فرمود: "بر احدي حلال نيست كه در خمس تصرّف كند و چيزي با آن بخرد مگر اين كه حق ما را به ما برساند".(2)
حضرت صادق(ع) فرمود: "من با اين كه نيازمند نيستم، از شما درهم (خمس) را ميگيرم، به خاطر آن كه ميخواهم با دريافت خمس، مال شما را پاكيزه گردانم".(3)
امام باقر(ع) فرمود: "خمس بسيار مهم است. عمل نميكند به آن مگر كسي كه قلبش با ايمان مورد آزمايش قرار گرفته باشد".(4)
حضرت صادق(ع) فرمود: "خداوند صدقه (زكات) را بر ما حرام نموده و به جايش خمس را حلال فرموده است".(5)
پس مسئله خمس به عنوان يك واجب ديني در قرآن و حديث مطرح شده، آن هم به گونهاي كه كاملاً حكايت از عنايت شرع انور به اين واجب الهي ميكند. بلي زكات در قرآن بيشتر مطرح شده و در 32 آيه از زكات نام برده شده، ولي بايد توجه داشت كه اوّلاً وجوب زكات فقط در يك آيه آمده:(6) بقيه آيات زكات يا درباره صدقات مستحبي است،(7) يا پرداخت زكات به عنوان صفتي از صفات مؤمنان و مردان خدا ذكر شده،(8) يا در مورد زكات در اديان گذشته است.(9) در برخي آيات "زكات" به معني پاكي به كار رفته،(10) نه به معناي زكات واجب؛ بنابراين معناي زكات گسترده بوده و شامل انواع مختلف كمك مالي و غير مالي، واجب يا مستحب ميشود، در حالي كه معناي خمس يك چيز بيشتر نيست.
ثانياً ممكن است علت كثرت آيات زكات اين باشد كه در زمان نزول قرآن و محيطي كه قرآن نازل گرديد، عمده ثروت مردم آن زمان، چيزهايي بود كه زكات در آنها واجب است، مثل جو و گندم و خرما و گاو و گوسفند و شتر. غالباً مردم غير از اينها چيزي نداشتند تا در قرآن گفته شود.
ثالثاً شايد بتوان گفت كه چون موارد مصرف زكات بيشتر بوده، تأكيد بيشتري بر زكات و پرداخت آن شده است. مصرف خمس فقط براي پيامبر و ذوي القرباي بوده و اينان بخششي كوچك از جامعه بودند، ولي مصرف زكات بسيار وسيعتر بود، زيرا تمامي فقرا و مساكين وابن السبيل و في سبيل اللَّه و غارمين (بدهكارن) مشمول گرفتن زكات ميشدند.
رابعاً: چون مصرف خمس، مخصوص پيامبر و خويشان حضرت بود، كمتر به آن گوشزد شد، تا كسي توهم نكند پيامبر براي خود و خويشان دست و پا زده است، ولي چون زكات براي عموم مردم بود، بسيار در قرآن و روايات نسبت به پرداخت آن تأكيد شده است، بنا بر نقل تاريخ، سيره و روش مسلمانان و حاكمان صدر اسلام در گرفتن زكات با اجبار بوده است. پيامبر پنج نفر را از مسجد به خاطر عدم پرداخت زكات اخراج كرد و فرمود: "تا زكات مالتان را پرداخت نكردهايد، در مسجد نماز نخوانيد".(11) بدين جهت زكات از بيت المال مسلمين محسوب ميشود كه مورد مصرف آن مردم فقير و بدهكار و كارهاي به زمين مانده مربوط به مسلمين ميباشد. البته اين مطلب مورد بحث است كه آيا زكات فقط به نُه چيز تعلق ميگيرد يا به كل اموال (اعم از مال التجاره، انواع ميوه، محصولات كشاورزي و غيره)؟
اگر به كلّ اموال زكات تعلق بگيرد، بودجه بسيار عظيمي خواهد شد كه صدها برابر خمس خواهد گشت.
پي نوشتها:
1. انفال (8) آيه 41.
2 و 3 و 4. وسائل الشيعه، ج 6، ص 337 و 338 و 350.
5. همان، باب 29، از ابواب مستحققين زكات، حديث 7.
6. توبه (9) آيه 103.
7. نمل (27) آيه 3؛ روم (30) آيه 39 و... .
8. حج (22) آيه 41؛ لقمان (31) آيه 4؛ نور (24) آيه 37.
9. مريم (19) آيه 31 و 55؛ انبيا (21) آيه 73.
10. كهف (18) آيه 81؛ مريم (19) آيه 13.
11. وسائل الشيعه، ج 9، ص 24.
www.eporsesh.com