پرسش :

فلسفه و اسرار عبادت و نماز و آثار آن چيست؟


پاسخ :
عبوديت و پرستش يكي از نيازهاي انسان است. تمامي انسان ها از ابتدا تا كنون به شكلي پرستش داشته اند. روح انسان نياز به عبادت و پرستش دارد. هيچ چيزي جاي آن را پر نمي كند، و خداوند تنها موجودي است كه لائق پرستش است
اهل عرفان گفته اند: براي رسيدن به عرفان الهي و شناخت خود و خدا مراحلي بايد طي شود. مرحلة اوّل، شريعت است. براي پيمودن اين مرحله بايد به سراغ عبادت پروردگار رفت و با استعانت و كمك از عبادت وارد مرحلة دوم يعني طريقت شد، آن گاه از طريقت عبور كرده و به حقيقت پيوست كه پيوستن قطره به دريا است.
هر كدام از مكتب ها و آيين ها اَشكالي براي عبادت دارند امّا همه به دنبال پرستش و عبادت‌اند، ‌حتي موجودات ديگر نيز به عبادت و پرستش مشغولند. قرآن مي‌فرمايد: "كلّ قد علم صلوته و تسبيحه؛1تمامي موجودات نماز و تسبيح خدا را مي دانند". در جاي ديگر مي‌فرمايد: "إنْ مِن شيء إلاّ يسبّح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم؛2 هر موجودي با حمد، خدا را تسبيح مي‌گويد، ليكن شما تسبيح آنان را نمي فهميد".

جمله ذرات عالم در نهان
با تو مي گويند روزان وشبان
ماسميعيم و بصيريم وهشيم
با شما نامحرمان ما خا موشيم
گر شما سوي جمادي مي رويد
محرم جان جمادان كي شويد.
از منابع و مآخذ اسلامي به دست مي آيد كه براي رسيدن به حق و شاداب كردن روح عرفاني انسان، هيچ راهي بهتر از نماز يافت نمي شود. براي روح انسان شيفته هيچ غذايي سازگارتر و سرشارتر از نماز وجود ندارد، زيرا چه كسي بهتر از خداوند (كه براي رسيدن به هر هدفي، تركيب راه خاصي را مشخص فرموده است) مي‌تواند مَرْكب و معجوني براي رشد و ارتقاي انسان ها پديد آورد؟
آنچه زيبايي و حُسن و خير است، در نماز سفره اي است گسترده كه خداوند آن را در پنج نوبت در شبانه روز براي بندگانش باز مي‌كند و بر سر اين سفره انواع و اقسام غذاهاي لذيذ وجودداد و هر كس مطابق استعداد و تعالي خود از آن بهره مند مي‌شود.
هشام بن حكم از امام صادق(ع) پرسيد: چرا نماز واجب شد، در حالي كه هم وقت مي گيرد و هم انسان را به زحمت مي اندازد؟ امام فرمود: "پيامبراني آمدند و مردم را به آيين خود دعوت نمودند. عده اي هم دين آنان را پذيرفتند، امّا با مرگ آن پيامبران، نام و دين و ياد آن‌ها از ميان رفت. خداوند اراده فرمود كه اسلام و نام پيامبر اسلام(ص) زنده بماند و اين از طريق نماز امكان پذير است"،4يعني علاوه بر آن كه نماز عبادت پروردگار است، موجب طراوت مكتب و احياي دين هم هست
هم چنين نماز رابطه بنده با خداست و طبيعي است كه بنده آن را به جا مي آورد كه خواسته خداوند و معبود اوست و اصولاهدف اصلي از خلقت انسان بندگي است و نماز بهترين شيوه اظهار بندگي است
شكل نماز هم قشنگ است، هم معارف بلند اسلامي در آن وجود دارد، هم تسبيح و تقديس لفظي است و هم تقديس عملي مي‌باشد. ركوع و سجود و تسبيح و تحميد و دعا و تكبير و سلام و خلاصه همة زيبايي ها در نماز است. با اين همه اگر نماز به طور صحيح و كامل با حفظ شرايط و آداب خوانده شود، جلوي بسياري از مفاسد اجتماعي را مي گيرد: "إنّ الصلاة تنهي عن الفحشاء والمنكر و لذكرالله اكبر5 نماز اگر با مقدمات و تعقيبات همراه باشد،‌ انسان را به اوج معنويت مي‌رساند. اذان با آن محتواي زيبا دل را مي نوازد. نماز جماعت مخصوصاً در مساجد بزرگ مانند مسجد الحرام و مسجد النّبي(ص) زيباترين جلوة عبادت و همدلي و يكرنگي و صفا و صميميت است. پيامبر(ص) فرمود: "نماز نور چشم من است.6
در آيات قرآن و از طريق پيامبر و پيشوايان ديني نيز تنها بخشي از آثار و حكمت‏هاي نماز و عبادت بيان شده است.
با توجه به آيات و روايات در اين زمينه، برخي از آثار و حكمت‏ها چنين است:
1 - قرب معنوي
يكي از آثار بسيار مهم نماز قرب به خداوند است. اين اثر روح عبادت و نماز را تشكيل مي‏دهد و يكي از آيات قرآن هدف آفرينش انسان عبادت بيان شده است (6) كه حكايت گر بعد معنوي نماز و اهميت آن است، امام علي(ع) فرمود: "الصلوة قربان لكل تقي (7)، نماز وسيله تقرب هر پرهيز كاري به خداوند است". در برخي از روايات از نماز به عنوان معراج مؤمن ياد شده كه اشاره به آثار معنوي آن مي‏باشد.
2 - ياد خدا و آرامش رواني
در قرآن آمده است: "اقم الصلوة لذكري(8)، نماز را بر پا دار تا به ياد من باشي".
يكي از نويسندگان در تفسير اين آيه مي‏نويسد: "روح واساس و هدف و پايه و مقدمه و نتيجه و بالاخره فلسفه نماز همان ياد خدا است. همان "ذكر اللَّه" است كه در آيه فوق به عنوان برترين نتيجه بيان شده است"(9) ذكر و ياد خداوند نقش تعيين كننده در آرامش رواني دارد. نماز به عنوان ذكر خدا به انسان‏هاي نماز گذار آرامش مي‏دهد، "ألا بذكر اللَّه تطمئن القلوب(10)، آگاه باشيد ياد خدا مايه اطمينان است".
3 - عامل باز دارنده از گناه
يكي از آثار مهم نماز جلوگير از گناه است: "إنّ الصلوة تنهي عن الفحشا و المنكر"(11). طبيعت نماز از آن جا كه انسان را به ياد خدا نيرومندترين عامل بازدارنده يعني اعتقاد به مبدأ و معاد مي‏اندازد، داراي اثر بازدارندگي از فحشا و منكر است. انسان كه به نماز مي‏ايستد و تكبير مي‏گويد، خدا را از همه چيز بالاتر مي‏شمرد... بدون شك در قلب و روح چنين انساني، جنبشي به سوي حق و حركت به سوي پاكي و جهشي به سوي تقوا پيدا مي‏شود..."(12)

4 - گناه زدايي
يكي از آثار بسيار مهم نماز گناه زدايي است. نماز وسيله شستشو از گناهان و مغفرت و آمرزش الهي است(13). پيامبر(ص) از ياران خود سؤال كرد: اگر بر در خانه يكي از شما نهري از آب صاف و پاكيزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهيد، آيا چيزي از آلودگي و كثافت در بدن او مي‏ماند؟ در پاسخ عرض كردند،نه. حضرت فرمود: نماز درست هماننداين آب جاري است. هر زمان كه انساننماز مي‏خواند، گناهاني كه در ميان دو نماز انجام شده است، از بين مي‏رود."(14)
5 - غفلت زدايي‏
بزرگ‏ترين مصيبت براي رهروان راه حق آن است كه هدف آفرينش خود را فراموش كند. و غرق در زندگي مادي و لذائذ زودگذر گردند، اما نماز به حكم اين كه در فواصل مختلف در هر شبانه روز پنج بار انجام مي‏شود، مرتباً به انسان اخطار مي‏كند و هشدار مي‏دهد و هدف آفرينش او را خاطر نشان مي‏سازد... و اين نعمت بزرگي است كه انسان وسيله‏اي در اختيار داشته باشد كه در هر شبانه روز چند مرتبه به او بيدار باش گويد.(15)
6 - تكبر زدايي‏
يكي از عوامل مهم تكبر زدايي نماز است، زيرا انسان در هر شبانه روز هفده ركعت و در هر ركعت دو بار پيشاني بر خاك در برابر خدا مي‏گذارد و خود را ذره كوچكي در برابر عظمت او مي‏بيند، از اين رو پرده‏هاي غرور و خودخواهي را كنار مي‏زند. از اين رو علي(ع) بعد از بيان فلسفه عبادت، يكي از آثار نماز 1 - تكبر زدايي بيان نمود: "خداوند ايمان را براي پاكسازي انسان هااز شرك واجب كرده است و نماز را براي پاكسازي از كبر"(16).
7 - عامل پرورش فضائل اخلاقي
نماز روح اخلاص و خداباوري را در انسان افزايش مي‏دهد و نتيجه آن پرورش فضايل اخلاقي است، انسان با نماز خواندن خود را از جهان محدود ماده و چهار ديوار طبيعت بيرون مي‏برد و به ملكوت آسمان‏ها دعوت مي‏كند و با فرشتگان همصدا مي‏شود و خدا را درهمه حال حاضر و ناظر مي‏داند.
8 - همگرايي
علاوه بر آثار مذكور كه معمولاً آثار خودي نماز محسوب مي‏شودند، يكي از آثار مهم اجتماعي و سياسي نماز، همگرايي است، برگزاري نماز جمعه و جماعت، وحدت مسلمانان را به نمايش مي‏گذارد زيرا مسلمانان با صفوف فشرده در كنار هم قرار گرفته و با اوضاع سياسي و اجتماعي جهان آگاهي پيدا مي‏كنند. خطيب جمعه با بيان احكام و طرح مسايل سياسي و اجتماعي به نمازگزاران رشد سياسي مي‏دهد شايد به خاطر آثار مهم نماز جمعه و جماعت است كه در آموزه‏هاي ديني به اين دو فريضه اهميت خاصي داده شده است.(17) پيامبر اسلام(ص) فرمود: "خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده است هر كس آن را در حيات من يا بعد از وفات من از روي استخفاف يا انكار ترك كند، خداوند او را پريشان مي‏كند و به كار او بركت نمي‏دهد. بدانيد نماز او قبول نمي‏شود، بدانيد زكات او قبول نمي‏شود، بدانيد حج او قبول نمي‏شود،..، تا از اين كار توبه كند..."(18).
9 - نفي طاغوت و ايستاگي در مقابل ستم‏
انساني كه فقط خداوند را عبادت نمايد در مقابل او سر تعظيم و تسليم فرود آورد، هر چه غير خداوند است، براي او حقير و كوچك مي‏شود و كسي نمي‏تواند با ظلم و ستم بر او چيره شود. و در مقابل گردنكشان و ظالمان سر تسليم فرود نمي‏آورد و با طاغوت كنار نمي‏آيد. خداوند اين مسئله را يكي از اهداف بعثت پيامبر(ص) دانسته است: "و در ميان هر امتي، پيامبري را مبعوث كرديم تا خداوند را عبادت نماييد و از طاغوت (هر چه در مقابل خدا است) پرهيز كنيد.(19)
پي نوشت‏ها:
1- نور (24) آيه 41.
2- اسراء (17) آية 44.
3- غلامعلي نعيم آبادي، نماز زيباترين الگويپرستش، ص 35، به نقل از علل الشرايع، ج 2، ص 10.
4 - عنكبوت (29) آية 45.
5- بحارالانوار، ج 73، ص 141
6- - ذاريات(51)، آيه 56.
7- نهج البلاغه، كلمات قصار، جمله 136، با اقتباس از: تفسير نمونه، ج 16، ص 292.
8 - طه(20)، آيه 14.
9 - تفسير نمونه، ج 16، ص 289.
10 - رعد(13)، آيه 28.
11- عنكبوت (29)، آيه 45.
12 - تفسير نمونه، ج 16، ص 284.
13 - همان، ص 290.
14 - وسايل الشيعه، ج 3، ص 7.
15 - تفسير نمونه، ج 16، ص 290 - 291.
16 - نهج البلاغه، كلمات قصار 252.
17 - جمعه (62) آيه‏ي 9، تفسير نمونه، ج 24، ص 125 به بعد.
18 - وسايل الشيعه، ج 5، ص 7.
19 - نحل (16)، آيه 36.
www.eporsesh.com
نسخه چاپی