پرسش :
چرا نماز عید فطر و عید قربان و جمعه در زمان غیبت امام زمان (عج) واجب نیست؟
پاسخ :
جواب در دو بخش ارائه می گردد:
بخش اول؛ حکمت حکم
1) براساس آیات و روایات، نماز جمعه و عیدین از جایگاه رفیعی بر خوردار است به نحوی که خداوند متعال و ائمه معصومین علیهم السلام آثار و برکات قابل ملاحظه و عظیمی را برای آن ذکر کرده است به عنوان مثال، از نماز جمعه به عنوان حج مساکین یاد شده (الجمعه حج المساکین؛ کنزالعمال ج7 ص707 ح21031)، وعده به توجه فرشتگان و برآورده شدن حاجات انسان داده (بحار الانوار ج89 ص12) مرگ در راه نماز جمعه را شهادت دانسته (وسائل الشیعه ج5 ص11)، ثواب یک حج و یک عمره را برای آن منظور نموده (کنزالعمال ج7 ص737 ح21173) ، آنرا کفاره گناهان قرار داده (همان ح21088)، از آن به عنوان عامل افزایش حسنات و محو سیئات یاد کرده (اصول کافی ج3 ص414)، آزادی از آتش جهنم را وعده داده (کنزالعمال ح31034) قرب و نزدیکی خود را برای مصلین جمعه وعده داده (مسترک الوسائل ج6ص31) و دهها پاداش دیگر برای آن عنوان داشته و از طرف دیگر ترک کنندگان نماز جمعه را به عذاب و هلاکت و... (مستدرک الوسائل ج6 ص7 ) وعده داده است.
همه این وعده و وعیدها حکایت از اهمیت و لزوم نماز جمعه دارد به خاطر همین آثار، حکم اولی آن وجوب است، لکن جای این تأمل و پرسش در ذهن مومنین عصر غیبت می ماند که چرا این حکم الهی با این همه اهمیت و سفارش برای او واجب نشده تا انگیزه شدیدتری بر حضور در نماز جمعه داشته باشد و از مصالح آن بهره مند گردد؟! چه مانعی و چه نقصی باعث شده تا وجوب نماز جمعه که توفیقی الهی و نشانه رویکرد خداوند به بنده است از او برداشته شود؟!
این سئوالات همگی روزنه ای است بر فلسفه غیبت و انتظار و تامل در این مطلب که امام علیه السلام ستون و محور اصلی این عبادت اجتماعی است و غیبت ایشان مصیبت عظمی برای مومنین است و بر مومنان است تا با فراهم آوردن زمینه های حضور، خود را لایق بخش عظیمی از عبادات که مشروط به حضور امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است گردانند.
2) حکمت دیگری که برای وجوب نماز جمعه و عیدین در زمان حضور می توان عنوان کرد، پشتیبانی عمیق و مؤثر از دولت کریمه زمان حضور است. با این توضیح که:
با توجه به عدم وجوب نماز جمعه و عیدین ، بسیاری از مسلمانان در این نماز شرکت نمی کنند. حال در نظر بگیرید که امام زمان علیه السلام ظهور کنند. در زمان ظهور و خصوصاً در ابتدای آن پیشبرد اهداف قیام حضرت نیازمند همراهی و پشتیبانی مسلمانان جهان است؛ در این شرایط و با وجود آنکه بیش از 1200 سال است نماز جمعه و عیدین واجب نبوده و در بسیاری ازمنه و کشورها اصلاً اقامه نمی شود، تصور کنید در ابتدای ظهور حضرت یک قانون و حکم جدید (مبنی بر وجوب نماز جمعه) آمده و متعاقب آن در اولین جمعه ظهور حضرت حجت و هر هفته بیش از یک میلیارد مسلمان در نماز جمعه سراسر جهان حاضر شوند! در چنین شرائطی إن شاء الله همگی خواهیم دید چه وحدت و انسجامی بر نفوس مسلمین جهان سایه خواهد داشت و چه تأثیر و وحشتی از این حضور در دل دشمنان اسلام افکنده خواهد شد.
3) شاید یکی از حکمت های استحباب نماز جمعه و نماز عید فطر و عید قربان در زمان غیبت، تخفیف و سهل گیری برای مومنین باشد و می توان آن را از احکام امتنانی اسلام برشمرد.
به هر صورت احکام و معارف الهی مبتنی بر مصالح و مفاسد واقعی است که امکان دارد دانش بشر ناتوان از کشف آن باشد.
بخش دوم؛ دلیل و علت حکم
یک- نماز جمعه:
نماز جمعه با حصول شرائط آن به دلیل آیه 9 سوره جمعه واجب است.
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، چون نداى نماز روز جمعه دردهند، به نماز بشتابید و داد و ستد را رها کنید. اگر دانا باشید، این کار برایتان بهتر است.»
همچنین اخبار و روایات فراوانی دلالت بر وجوب آن دارد که به دو نمونه از آنها اشاره می کنیم:
1) قال امیر المومنین علیه السلام:... الْجُمُعَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى کُلِّ مُؤْمِن...؛ نماز جمعه بر هر مومنی واجب است (وسائل الشیعة ج7 ص 297 1 باب ح4)
2) قال الباقر علیه السلام:... صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمَاعَةٍ وَ هِیَ الْجُمُعَة...؛ نمازجمعه نمازی است که خداوند آن را به جماعت واجب گردانیده است (همان منبع ح1)
لکن وجوب عینی آن مشروط به حضور امام معصوم است. لذا در بعضی از روایات شرط حضور امام را ذکر نموده است. از آن جمله:
عن أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ ع قَالَ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فَرِیضَةٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا فَرِیضَةٌ مَعَ الْإِمَام؛ نماز جمعه و اجتماع بر نماز جمعه با وجود امام واجب است (همان ح5)
از جمع این دو دسته روایات و ادله فقهای عظام نتیجه گرفته اند که نماز جمعه در زمان حضور امام علیه السلام واجب و در غیبت امام با حصول شرایط دیگر مستحب است.
دو- نماز عید قربان و عید فطر:
همین نحو استدلال در مورد نماز عیدین هم جاری است. از طرفی حکم اولی نماز عید بنا به آیات و روایات وجوب است:
«فصل لربک وانحر؛ نماز عید را بجا آورید و قربانی نمایید»، (کوثر آیه 2)
«عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ صَلَاةُ الْعِیدَیْنِ فَرِیضَة»، (وسائل الشیعة ج7 421 2 باب).
از طرف دیگر در بعضی روایات وجوب آن مشروط به حضور امام معصوم علیه السلام شده است که در جمع بین این روایات فقها به استحباب آن در زمان غیبت فتوا داده اند.
جواب در دو بخش ارائه می گردد:
بخش اول؛ حکمت حکم
1) براساس آیات و روایات، نماز جمعه و عیدین از جایگاه رفیعی بر خوردار است به نحوی که خداوند متعال و ائمه معصومین علیهم السلام آثار و برکات قابل ملاحظه و عظیمی را برای آن ذکر کرده است به عنوان مثال، از نماز جمعه به عنوان حج مساکین یاد شده (الجمعه حج المساکین؛ کنزالعمال ج7 ص707 ح21031)، وعده به توجه فرشتگان و برآورده شدن حاجات انسان داده (بحار الانوار ج89 ص12) مرگ در راه نماز جمعه را شهادت دانسته (وسائل الشیعه ج5 ص11)، ثواب یک حج و یک عمره را برای آن منظور نموده (کنزالعمال ج7 ص737 ح21173) ، آنرا کفاره گناهان قرار داده (همان ح21088)، از آن به عنوان عامل افزایش حسنات و محو سیئات یاد کرده (اصول کافی ج3 ص414)، آزادی از آتش جهنم را وعده داده (کنزالعمال ح31034) قرب و نزدیکی خود را برای مصلین جمعه وعده داده (مسترک الوسائل ج6ص31) و دهها پاداش دیگر برای آن عنوان داشته و از طرف دیگر ترک کنندگان نماز جمعه را به عذاب و هلاکت و... (مستدرک الوسائل ج6 ص7 ) وعده داده است.
همه این وعده و وعیدها حکایت از اهمیت و لزوم نماز جمعه دارد به خاطر همین آثار، حکم اولی آن وجوب است، لکن جای این تأمل و پرسش در ذهن مومنین عصر غیبت می ماند که چرا این حکم الهی با این همه اهمیت و سفارش برای او واجب نشده تا انگیزه شدیدتری بر حضور در نماز جمعه داشته باشد و از مصالح آن بهره مند گردد؟! چه مانعی و چه نقصی باعث شده تا وجوب نماز جمعه که توفیقی الهی و نشانه رویکرد خداوند به بنده است از او برداشته شود؟!
این سئوالات همگی روزنه ای است بر فلسفه غیبت و انتظار و تامل در این مطلب که امام علیه السلام ستون و محور اصلی این عبادت اجتماعی است و غیبت ایشان مصیبت عظمی برای مومنین است و بر مومنان است تا با فراهم آوردن زمینه های حضور، خود را لایق بخش عظیمی از عبادات که مشروط به حضور امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است گردانند.
2) حکمت دیگری که برای وجوب نماز جمعه و عیدین در زمان حضور می توان عنوان کرد، پشتیبانی عمیق و مؤثر از دولت کریمه زمان حضور است. با این توضیح که:
با توجه به عدم وجوب نماز جمعه و عیدین ، بسیاری از مسلمانان در این نماز شرکت نمی کنند. حال در نظر بگیرید که امام زمان علیه السلام ظهور کنند. در زمان ظهور و خصوصاً در ابتدای آن پیشبرد اهداف قیام حضرت نیازمند همراهی و پشتیبانی مسلمانان جهان است؛ در این شرایط و با وجود آنکه بیش از 1200 سال است نماز جمعه و عیدین واجب نبوده و در بسیاری ازمنه و کشورها اصلاً اقامه نمی شود، تصور کنید در ابتدای ظهور حضرت یک قانون و حکم جدید (مبنی بر وجوب نماز جمعه) آمده و متعاقب آن در اولین جمعه ظهور حضرت حجت و هر هفته بیش از یک میلیارد مسلمان در نماز جمعه سراسر جهان حاضر شوند! در چنین شرائطی إن شاء الله همگی خواهیم دید چه وحدت و انسجامی بر نفوس مسلمین جهان سایه خواهد داشت و چه تأثیر و وحشتی از این حضور در دل دشمنان اسلام افکنده خواهد شد.
3) شاید یکی از حکمت های استحباب نماز جمعه و نماز عید فطر و عید قربان در زمان غیبت، تخفیف و سهل گیری برای مومنین باشد و می توان آن را از احکام امتنانی اسلام برشمرد.
به هر صورت احکام و معارف الهی مبتنی بر مصالح و مفاسد واقعی است که امکان دارد دانش بشر ناتوان از کشف آن باشد.
بخش دوم؛ دلیل و علت حکم
یک- نماز جمعه:
نماز جمعه با حصول شرائط آن به دلیل آیه 9 سوره جمعه واجب است.
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلى ذِکْرِ اللَّهِ وَ ذَرُوا الْبَیْعَ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید، چون نداى نماز روز جمعه دردهند، به نماز بشتابید و داد و ستد را رها کنید. اگر دانا باشید، این کار برایتان بهتر است.»
همچنین اخبار و روایات فراوانی دلالت بر وجوب آن دارد که به دو نمونه از آنها اشاره می کنیم:
1) قال امیر المومنین علیه السلام:... الْجُمُعَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى کُلِّ مُؤْمِن...؛ نماز جمعه بر هر مومنی واجب است (وسائل الشیعة ج7 ص 297 1 باب ح4)
2) قال الباقر علیه السلام:... صَلَاةٌ وَاحِدَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمَاعَةٍ وَ هِیَ الْجُمُعَة...؛ نمازجمعه نمازی است که خداوند آن را به جماعت واجب گردانیده است (همان منبع ح1)
لکن وجوب عینی آن مشروط به حضور امام معصوم است. لذا در بعضی از روایات شرط حضور امام را ذکر نموده است. از آن جمله:
عن أَبِی جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ ع قَالَ صَلَاةُ الْجُمُعَةِ فَرِیضَةٌ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَیْهَا فَرِیضَةٌ مَعَ الْإِمَام؛ نماز جمعه و اجتماع بر نماز جمعه با وجود امام واجب است (همان ح5)
از جمع این دو دسته روایات و ادله فقهای عظام نتیجه گرفته اند که نماز جمعه در زمان حضور امام علیه السلام واجب و در غیبت امام با حصول شرایط دیگر مستحب است.
دو- نماز عید قربان و عید فطر:
همین نحو استدلال در مورد نماز عیدین هم جاری است. از طرفی حکم اولی نماز عید بنا به آیات و روایات وجوب است:
«فصل لربک وانحر؛ نماز عید را بجا آورید و قربانی نمایید»، (کوثر آیه 2)
«عَنِ الصَّادِقِ ع أَنَّهُ قَالَ صَلَاةُ الْعِیدَیْنِ فَرِیضَة»، (وسائل الشیعة ج7 421 2 باب).
از طرف دیگر در بعضی روایات وجوب آن مشروط به حضور امام معصوم علیه السلام شده است که در جمع بین این روایات فقها به استحباب آن در زمان غیبت فتوا داده اند.
