پاسخ به شبهه‌ای پیرامون تزکیه در قرآن

پرسش :

شبهه: در آیه‌ی 32 سوره‌ی نجم گفته شده: «فَلاَ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ» نفستان را تزکیه نکنید، در حالی که در آیه‌ی 9 سوره‌ی شمس می ‌گوید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا» قطعاً رستگار است هر کسی که نفس خویش را تزکیه کند! آیا این نوع بیان که تناقضش آشکار است، مسخره کردن مخاطبین نیست؟

پاسخ :
جواب شبهه‌:
برای این که ثابت کنیم در این دو آیه تناقضی در کار نیست، نیاز است انواع استعمالات تزکیه در کلام عرب را خدمت شما توضیح دهیم.
 
در استعمالات عرب چهار نوع تزکیه وجود دارد که دو نوع مربوط به تزکیه فعلی است (یعنی جنبه‌ی عملی دارد) و دو نوع قولی است (یعنی مربوط به گفتار است) که توضیح آن از این قرار است:
 
تزکیه‌ی فعلی، نفسی:
یعنی انسان ‌ها نفسشان را از امورات ناپسند اخلاقی پاک کنند. این نوع از تزکیه، همان است که خداوند متعال در بسیاری از آیات، ما را بدان تشویق کرده است. یکی از آن آیات، آیه‌ی 9 سوره‌ی مبارکه‌ی شمس است که خداوند می ‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا» قطعا رستگار است کسی که نفس خویش را تزکیه کند.
 
تزکیه‌ی فعلی، غیری:
یعنی تزکیه کردن دیگران مانند پیغمبران و ائمه‌ی هدی (علیهم السلام) که برای تزکیه و تطهیر روح مردم آمده ‌اند. به همین معنا اشاره دارد آیه‌ی 103 سوره‌ی مبارکه‌ی توبه که می‌ فرماید: «تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ» ای پیغمبر... تا آنها را به طهارتِ روح پاک سازی و تزکیه‌‎ شان کنی.
 
تزکیه‌ی قولی، نفسی:
یعنی از خود تعریف کردن و خود را تزکیه شده معرفی کردن و گفتن «این منم طاووس علییّن شده». در موارد بسیاری از متونِ دینی ما، از این نوع تزکیه منع شده که یکی از همان موارد آیه‌ی 32 سوره‌ی مبارکه‌ی نجم است که خداوند می ‌فرماید: «فَلاَ تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ» یعنی نفس خود را تزکیه نکنید، که این را نیز اشکال کننده مطرح کرده است.
 
از همین موارد است، آن جمله‌ی معروفی که حضرت علی (علیه السلام) خطاب به صعصعه ابن صوحان فرمودند: «تَزکیهُ المَرءِ نَفسَهُ قَبیحٌ» یعنی تزکیه‌ی شخص از خودش قبیح است، که مراد خود را پاک دانستن و از خود تعریف کردن است.
 
تزکیه‌ی قولی، غیری:
یعنی دیگران را پاک و مطهر دانستن و این از دیدگاه شرع مقدس اسلام خوب است و حتی در بعضی از موارد واجب است.
 
از همین موارد است که در علم رجال، راوی حدیث را از حیث وثاقت و اطمینان مورد بررسی قرار می ‌دهند، که به این عمل «تزکیه‌ی راوی» می ‌گویند.
 
خلاصه‌ی جواب:
نهی خداوند در سوره‌ی مبارکه‌ی نجم از تزکیه قولی نفسی است که به معنای از خود تعریف کردن است و تشویق خداوند در سوره‌ی مبارکه‌ی شمس بر تزکیه‌ی عملی نفسی است که به معنای دور کردن بدی ‌های اخلاقی از وجود آدمی است.
 
با این بیان، تناقضی میان این دو آیه نیست تا بگوییم مسأله تزکیه در این آیات، مسخره کردن مخاطبین است! (1)
 
پی‌نوشت:
1- تفسیر قرآن، بیان دکتر محمدعلی انصاری ذیل تفسیر آیه‌ی 49 سوره مبارکه نساء.
 
منبع‌: پاسخ به شبهات اینترنتی (پاسخ به شبهاتی که سایت های ضد اسلامی و ضد شیعی منتشر کرده‌ اند)، هادی کُردان، جلد اول، تهران: انتشارات شارق، چاپ پنجم، 1389ش.