تغییر مواضع و حال افراد
امام علی علیه السلام فرمودند:
الْأَقَاوِیلُ مَحْفُوظَةٌ وَ السَّرَائِرُ مَبْلُوَّةٌ وَ کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ رَهِینَةٌ وَ النَّاسُ مَنْقُوصُونَ مَدْخُولُونَ إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ سَائِلُهُمْ مُتَعَنِّتٌ وَ مُجِیبُهُمْ مُتَکَلِّفٌ یَکَادُ أَفْضَلُهُمْ رَأْیاً یَرُدُّهُ عَنْ فَضْلِ رَأْیِهِ الرِّضَى وَ السُّخْطُ وَ یَکَادُ أَصْلَبُهُمْ عُوداً تَنْکَؤُهُ اللَّحْظَةُ وَ تَسْتَحِیلُهُ الْکَلِمَةُ الْوَاحِدَةُ.
گفتارها نگهداری می شود و اسرار آشکار و هر کسی در گرو اعمال خویش و مردم گرفتار کمبودها و آفت هایند جز آن را که خدا نگه دارد. درخواست کنندگانشان مردم آزار و پاسخگویان به زحمت و رنج دچارند و آن کس که در اندیشه از همه برتر است با اندک خشنودی یا خشمی از رای خود باز می گردد. و آن کس که از همه استوارتر است از نیم نگاهی ناراحت شود یا کلمه ای او را دگرگون سازد.
نهج البلاغه: حکمت 335
شرح حدیث:
امام علیه السلام چند قشر از افراد جامعه را با روحیات متفاوت معرفی می کند که ارزش هاشان به ضد ارزش تبدیل می شود و در حال نوسان و تغییر هستند.
بعضی مثلا درباره یک مسئله اقتصادی و یا اخلاقی و یا حتی سیاسی موضعی دارند و خودشان یادشان نیست چند سال قبل چه گفته اند ولی تاریخ آنها را ثبت کرده و در آرشیو و بایگانی مراکز مخصوص موجود است. در چند سال بعد موضعی درست ضد آنچه را که روزی ارزش معنوی و دینی می دانستند می گیرند و اسرارشان فاش می شود. این ها آدم های متنوع المزاج هستند نان را به نرخ روز می خورند راه مستقیمی را برای خود برنگزیده اند هر روز به رنگی در می آیند ولی بدانند کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت رَهِینَهٌ هر کس در گرو اعمال خویش است در دنیا اگر از محاکمه و مواخذه فرار کردند بالاخره روزی فرا می رسد که باید جوابگوی دورنگی خود باشند.
چنان که در تاریخ زندگی مولایمان علی علیه السلام خواندیم که همرزمان حضرت در رکاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و اعترافاتشان نسبت به شخص امیرالمومنین علی علیه السلام و فضایل آن حضرت در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بعد از ارتحال آن بزرگوار حرف های رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و حرف های خودشان را نادیده گرفتند و کار را به آنجا کشاندند که شمشیر بر رخ علی علیه السلام کشیدند و درست در جبهه مخالف حضرت واقع شدند. امام علیه لسلام فرمود: مردم گرفتار آفت هایند مگر آن را که خدا نگه دارد.
اهل ایمان باید مدام خود را به خدا بسپرند چون امکان دارد هر لحظه در دام شیطان و انسان های بدتر از شیطان بیفتند. اگر حفظ خدا و امداد غیبی پروردگار نباشدهمه حتی کسانی که انسان باور نمی کند آنها هم گرفتار شوند و گول بخورند و دین فروشی کنند این اتفاق ها برایشان می افتد.
امام سجاد علیه السلام این احساس خطر را برای ما کرده و به ما آموخته که به خدای مهربان خویش عرض کنیم:
خابَ الوافِدُون عَلی غَیرِکَ وَ حَسِرَ المُتَعَرِّضونَ الّا لَکَ و ضاعَ المُلمُّونَ لَکَ اِلّا بِکَ؛
خدایا ضرر کردنند آنانی که جز تو را خواستند و آنها را که به درگاه غیر تو التماس نمودند و ضایع شدند اگر حاجتمندان فقط از تو احساس درخواست نکردند گرفتار و بدبخت گشتند.(1)
امام علیه السلام در ادامه فرمایشات خود فرمودند: درخواست کنندگانشان مردم آزار و پاسخگویان به زحمت و رنج دچارند. وقتی فضای بحث ها و گفتگوها به خصومت و دشمنی منجر شود هم سوال کننده رعایت ادب نمی کند و نیش می زند و طرف پاسخگو را می آزارد و هم پاسخگو دچار زحمت و رنج می شود در حالی که اگر گفتگوها صمیمانه و منطقی باشد نه در سوال کسی آزار می بیند و نه جواب دهنده به زحمت می افتد.
در ادامه امام علیه السلام به اندیشمندان زودرنج و آنهایی که به سرعت تغییر موضع می دهند می پردازد که با کوچک‌ترین خشنودی یا خشم تغییر رای می دهند که همه این موارد از نظر اسلام ضد ارزش است و استواری در رای اگر پشتوانه وحی و عترت و عقل را دارد ارزش است و مومن و اندیشمند متعهد هیچ گاه تغییر ماهیت نمی دهد و پای عقیده و حرف خود تا آخر می ایستد.
شرح ابن میثم
این بخش از سخنان امام علیه السلام در مقام موعظه است، نخست شنوندگان را موعظه کرده که گفته هایشان محفوظ و رازهاى نهانى آنها آشکار است، در مواردى که آنان در راه اطاعت خدا خود را به زحمت انداخته اند.
سرائر: آنچه در دلها از عقاید و نیّت ها و نظایر آن پوشیده است.
از معاذ بن جبل نقل کرده اند که از پیامبر صلّی الله علیه و آله در باره قول خداى تعالى: «یَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ» پرسیدم: این اسرارى که روز قیامت آشکار مى شوند، چیستند فرمود: رازهاى نهان شما همان اعمال شما از نماز، روزه، زکات، وضو، غسل جنابت و هر واجبى از واجبات است زیرا همه این اعمال رازهاى پنهانى اند، پس اگر شخص بخواهد، مى گوید: نماز خواندم در صورتى که نخوانده، و اگر بخواهد مى گوید وضو گرفته ام در صورتى که وضو نگرفته است.
کلمه: رهینة، را استعاره براى نفس آورده است از آن رو که نفس به طور پنهانى متکى به اعمال زشتى است که مرتکب مى شود و همان طورى که گرو گیرنده به مالى که در برابر او قرار گرفته، متّکى است. و این عبارت از آیات قرآن مجید است. مقصود امام علیه السلام توجّه دادن به سخن درست و نیّت خیر و انجام اعمال شایسته است.
آن گاه توجه داده است بر کاستی هاى طبیعى انسان که نیاز دارد تا از راه اکتساب آنها را جبران کند. امام علیه السلام سؤال کننده مردم را توصیف کرده است بر این که پرسش او بیرون از حدّى است که سزاوار پرسش است، زیرا هدف او آزمایش است نه آگاهى، و پاسخ دهنده را توصیف به زحمت در پاسخ گفتن نموده به خاطر کمى دانشش، و فرموده است آن که از همه بهتر مى اندیشد ممکن است خوشنودى، یا خشمى که در او پیدا مى شود باعث شود از اندیشه اش بازگردد، در عین این که مصلحت را در همان مى داند و آن که از همه استوارتر است یعنى در راه خدا نستوهتر و در طاعت او نیرومندتر است، یک نگاه در او اثر مى کند، یعنى کسى که با نظر هیبت بر او مى نگرد او را تحت تأثیر قرار مى دهد، و یک کلمه او را دگرگون مى سازد و در نتیجه از راه حق منحرف مى شود و ممکن است که مقصود از یک نگاه و یک کلمه، از جانب کسانى باشد که به دنیا و لذّتهاى دنیا او را مى خوانند.
آن گاه مردم را به تقوا و ترس از خدا دعوت کرده و به منظور جذب به تقوا، آرزو و امل را تقبیح نموده و از آن بر حذر داشته با یاد کسان بسیارى که به چیزى امیدوار بودند و به آن نرسیدند و همچنین سازندگان بناهایى که در آن ساکن نشدند، و جمع کنندگان مال که ناگزیر آن را ترک کردند، با احتمال این که آن را از راه باطل جمع کرده و حق کسى را بازداشته و دچار حرام شده و بار گناه آن را به دوش کشیده و در پیشگاه خداى خود با حسرت و اندوه -به خاطر نافرمانى و کوتاهى از دستور الهى- حاضر شدند، و در نتیجه در دنیا به دلیل مردن و در آخرت به خاطر کوتاهى در کسب خیر اخروى زیان بردند و این زیان، زیانى آشکار است.(2)
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیفه سجادیه، دعای 46
2- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، صص 697 - 694
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
بعضی مثلا درباره یک مسئله اقتصادی و یا اخلاقی و یا حتی سیاسی موضعی دارند و خودشان یادشان نیست چند سال قبل چه گفته اند ولی تاریخ آنها را ثبت کرده و در آرشیو و بایگانی مراکز مخصوص موجود است. در چند سال بعد موضعی درست ضد آنچه را که روزی ارزش معنوی و دینی می دانستند می گیرند و اسرارشان فاش می شود. این ها آدم های متنوع المزاج هستند نان را به نرخ روز می خورند راه مستقیمی را برای خود برنگزیده اند هر روز به رنگی در می آیند ولی بدانند کُلُّ نَفسٍ بِما کَسَبَت رَهِینَهٌ هر کس در گرو اعمال خویش است در دنیا اگر از محاکمه و مواخذه فرار کردند بالاخره روزی فرا می رسد که باید جوابگوی دورنگی خود باشند.
چنان که در تاریخ زندگی مولایمان علی علیه السلام خواندیم که همرزمان حضرت در رکاب رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و اعترافاتشان نسبت به شخص امیرالمومنین علی علیه السلام و فضایل آن حضرت در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و بعد از ارتحال آن بزرگوار حرف های رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و حرف های خودشان را نادیده گرفتند و کار را به آنجا کشاندند که شمشیر بر رخ علی علیه السلام کشیدند و درست در جبهه مخالف حضرت واقع شدند. امام علیه لسلام فرمود: مردم گرفتار آفت هایند مگر آن را که خدا نگه دارد.
اهل ایمان باید مدام خود را به خدا بسپرند چون امکان دارد هر لحظه در دام شیطان و انسان های بدتر از شیطان بیفتند. اگر حفظ خدا و امداد غیبی پروردگار نباشدهمه حتی کسانی که انسان باور نمی کند آنها هم گرفتار شوند و گول بخورند و دین فروشی کنند این اتفاق ها برایشان می افتد.
امام سجاد علیه السلام این احساس خطر را برای ما کرده و به ما آموخته که به خدای مهربان خویش عرض کنیم:
خابَ الوافِدُون عَلی غَیرِکَ وَ حَسِرَ المُتَعَرِّضونَ الّا لَکَ و ضاعَ المُلمُّونَ لَکَ اِلّا بِکَ؛
خدایا ضرر کردنند آنانی که جز تو را خواستند و آنها را که به درگاه غیر تو التماس نمودند و ضایع شدند اگر حاجتمندان فقط از تو احساس درخواست نکردند گرفتار و بدبخت گشتند.(1)
امام علیه السلام در ادامه فرمایشات خود فرمودند: درخواست کنندگانشان مردم آزار و پاسخگویان به زحمت و رنج دچارند. وقتی فضای بحث ها و گفتگوها به خصومت و دشمنی منجر شود هم سوال کننده رعایت ادب نمی کند و نیش می زند و طرف پاسخگو را می آزارد و هم پاسخگو دچار زحمت و رنج می شود در حالی که اگر گفتگوها صمیمانه و منطقی باشد نه در سوال کسی آزار می بیند و نه جواب دهنده به زحمت می افتد.
در ادامه امام علیه السلام به اندیشمندان زودرنج و آنهایی که به سرعت تغییر موضع می دهند می پردازد که با کوچک‌ترین خشنودی یا خشم تغییر رای می دهند که همه این موارد از نظر اسلام ضد ارزش است و استواری در رای اگر پشتوانه وحی و عترت و عقل را دارد ارزش است و مومن و اندیشمند متعهد هیچ گاه تغییر ماهیت نمی دهد و پای عقیده و حرف خود تا آخر می ایستد.
شرح ابن میثم
این بخش از سخنان امام علیه السلام در مقام موعظه است، نخست شنوندگان را موعظه کرده که گفته هایشان محفوظ و رازهاى نهانى آنها آشکار است، در مواردى که آنان در راه اطاعت خدا خود را به زحمت انداخته اند.
سرائر: آنچه در دلها از عقاید و نیّت ها و نظایر آن پوشیده است.
از معاذ بن جبل نقل کرده اند که از پیامبر صلّی الله علیه و آله در باره قول خداى تعالى: «یَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ» پرسیدم: این اسرارى که روز قیامت آشکار مى شوند، چیستند فرمود: رازهاى نهان شما همان اعمال شما از نماز، روزه، زکات، وضو، غسل جنابت و هر واجبى از واجبات است زیرا همه این اعمال رازهاى پنهانى اند، پس اگر شخص بخواهد، مى گوید: نماز خواندم در صورتى که نخوانده، و اگر بخواهد مى گوید وضو گرفته ام در صورتى که وضو نگرفته است.
کلمه: رهینة، را استعاره براى نفس آورده است از آن رو که نفس به طور پنهانى متکى به اعمال زشتى است که مرتکب مى شود و همان طورى که گرو گیرنده به مالى که در برابر او قرار گرفته، متّکى است. و این عبارت از آیات قرآن مجید است. مقصود امام علیه السلام توجّه دادن به سخن درست و نیّت خیر و انجام اعمال شایسته است.
آن گاه توجه داده است بر کاستی هاى طبیعى انسان که نیاز دارد تا از راه اکتساب آنها را جبران کند. امام علیه السلام سؤال کننده مردم را توصیف کرده است بر این که پرسش او بیرون از حدّى است که سزاوار پرسش است، زیرا هدف او آزمایش است نه آگاهى، و پاسخ دهنده را توصیف به زحمت در پاسخ گفتن نموده به خاطر کمى دانشش، و فرموده است آن که از همه بهتر مى اندیشد ممکن است خوشنودى، یا خشمى که در او پیدا مى شود باعث شود از اندیشه اش بازگردد، در عین این که مصلحت را در همان مى داند و آن که از همه استوارتر است یعنى در راه خدا نستوهتر و در طاعت او نیرومندتر است، یک نگاه در او اثر مى کند، یعنى کسى که با نظر هیبت بر او مى نگرد او را تحت تأثیر قرار مى دهد، و یک کلمه او را دگرگون مى سازد و در نتیجه از راه حق منحرف مى شود و ممکن است که مقصود از یک نگاه و یک کلمه، از جانب کسانى باشد که به دنیا و لذّتهاى دنیا او را مى خوانند.
آن گاه مردم را به تقوا و ترس از خدا دعوت کرده و به منظور جذب به تقوا، آرزو و امل را تقبیح نموده و از آن بر حذر داشته با یاد کسان بسیارى که به چیزى امیدوار بودند و به آن نرسیدند و همچنین سازندگان بناهایى که در آن ساکن نشدند، و جمع کنندگان مال که ناگزیر آن را ترک کردند، با احتمال این که آن را از راه باطل جمع کرده و حق کسى را بازداشته و دچار حرام شده و بار گناه آن را به دوش کشیده و در پیشگاه خداى خود با حسرت و اندوه -به خاطر نافرمانى و کوتاهى از دستور الهى- حاضر شدند، و در نتیجه در دنیا به دلیل مردن و در آخرت به خاطر کوتاهى در کسب خیر اخروى زیان بردند و این زیان، زیانى آشکار است.(2)
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیفه سجادیه، دعای 46
2- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، صص 697 - 694
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.