سودمندترین سرمایه
امام علی علیه السلام فرمودند:
لا مالَ اَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ، وَ لا وَحْدَةَ أوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ، وَلا عَقْلَ کَالتَّدْبیرِ؛
هیچ مال و سرمایه اى پردرآمدتر از عقل نیست، و هیچ تنهایى وحشتناک تر از عجب و خودبینى نمى باشد، و هیچ عقلى همچون عاقبت اندیشى نیست.
نهج البلاغه، حکمت 113.
شرح حدیث:
مهم ترین امتیاز انسان بر حیوان
همان گونه که گذشت، امتیاز انسان بر حیوانات، عقل است که مى تواند سرمایه هاى معنوى و مادى را به سوى او سوق دهد. چه بسیارند کسانى که ثروت هنگفتى از پدر به آنها رسیده و براثر ضعف عقل در مدّت کوتاهى آن را دست داده اند.
و درمقابل، کسانى که زندگى مادّى خود را از صفر شروع کرده اند؛ اما با عقل و درایت پس از مدّت کوتاهى سرمایه فراوانى از طریق حلال گردآورى نموده اند. در مورد سرمایه علم و دانش و اخلاق نیز چنین است.
امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «لَیْسَ بَیْنَ الاْیمانِ وَالْکُفْرِ إلّا قِلَّةُ الْعَقْلِ، قیلَ وَکَیْفَ ذاکَ یَابْنَ رَسُولِ اللّهِ؟ قالَ: إنَّ الْعَبْدَ یَرْفَعُ رَغْبَتَهُ إلى مَخْلُوقٍ فَلَوْ أخْلَصَ نیَّتَهُ لِلّهِ لاَتاهُ الَّذى یُریدُ فى أسْرَعَ مِنْ ذلِکَ؛ فاصله میان ایمان و کفر همان کم عقلى است. عرض کردند: اى فرزند رسول خدا! این امر چگونه است؟ فرمود: گاهى انسان خواسته خود را از مخلوقى مى طلبد در حالى که اگر نیّتش براى خدا خالص بود همان خواسته در مدّتى کوتاه تر به سراغش مى آمد».{1}
عُجب و خودپسندى
امام (علیه السلام) در دومین جمله این گفتار حکیمانه فرموده است: «هیچ تنهایى وحشتناک تر از عُجب وخودبینى نیست».
چراکه از یک سو، مردم از افراد خودبین و خودخواه متنفّرند و از آنها فاصله مى گیرند و ازسوى دیگر، افراد خودبین مردم را در حدّ لیاقت دوستى خود نمى بینند و برترى خیالى و وهمى، آنها را از مردم جدا مى سازد، در نتیجه گرفتار تنهایى وحشتناکى مى شوند.
ازاین رو در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) که در کتاب شریف کافى آمده مى خوانیم: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ؛ کسى که گرفتار خودبینى شود هلاک مى شود».{2}
عاقبت اندیشى
در سومین نکته مى فرماید: «هیچ عقلى همچون عاقبت اندیشى نیست».
منظور از عقل همان قوه ادراک است که انسان به وسیله آن کارهاى دنیا و آخرت خویش را نظام مى بخشد و به یقین، نتیجه هرکارى در پایان آن روشن مى شود؛ آنها که در فکر عاقبت کارها ونتیجه نهایى آن هستند، به یقین از همه عاقل ترند.
در حدیثى مى خوانیم که شخصى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تقاضاى اندرزى کرد. حضرت فرمود: اگر بگویم، عمل خواهى کرد؟ عرض کرد: آرى! این سخن میان او و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سه بار تکرار شد، سپس پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:
«إنّى أوصیüکَ إذا أنْتَ هَمَمْتَ بِأمْرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَإنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهِ وَإنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْهُ؛ من به تو توصیه مى کنم هنگامى که تصمیم گرفتى کارى را انجام دهى در عاقبت آن بیندیش؛ اگر عاقبت نیکى دارد به دنبال آن برو و اگر عاقبتش گمراهى و ضلالت است از آن صرف نظر کن».{3}
بنابراین، براى رسیدن به سودمندترین سرمایه باید به دامن عقل چنگ زنیم و براى فرار از تنهایى لازم است از عجب بپرهیزیم و اگر طالب حسن عاقبت{4} هستیم نیز باید در سایه عقل حرکت کنیم.{5}
پی‌نوشت‌ها:
1. کافى، ج 1، ص 28، ح 33.
2. کافى، ج 2، ص 313، ح 2.
3. کافى، ج 8، ص 150، ح 130.
4. شرح حال کسانى را که حُسن عاقبت داشته اند در کتاب «عاقبت به خیران عالم» مطالعه فرمایید.
5. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ج 12، ص 669-671.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
همان گونه که گذشت، امتیاز انسان بر حیوانات، عقل است که مى تواند سرمایه هاى معنوى و مادى را به سوى او سوق دهد. چه بسیارند کسانى که ثروت هنگفتى از پدر به آنها رسیده و براثر ضعف عقل در مدّت کوتاهى آن را دست داده اند.
و درمقابل، کسانى که زندگى مادّى خود را از صفر شروع کرده اند؛ اما با عقل و درایت پس از مدّت کوتاهى سرمایه فراوانى از طریق حلال گردآورى نموده اند. در مورد سرمایه علم و دانش و اخلاق نیز چنین است.
امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «لَیْسَ بَیْنَ الاْیمانِ وَالْکُفْرِ إلّا قِلَّةُ الْعَقْلِ، قیلَ وَکَیْفَ ذاکَ یَابْنَ رَسُولِ اللّهِ؟ قالَ: إنَّ الْعَبْدَ یَرْفَعُ رَغْبَتَهُ إلى مَخْلُوقٍ فَلَوْ أخْلَصَ نیَّتَهُ لِلّهِ لاَتاهُ الَّذى یُریدُ فى أسْرَعَ مِنْ ذلِکَ؛ فاصله میان ایمان و کفر همان کم عقلى است. عرض کردند: اى فرزند رسول خدا! این امر چگونه است؟ فرمود: گاهى انسان خواسته خود را از مخلوقى مى طلبد در حالى که اگر نیّتش براى خدا خالص بود همان خواسته در مدّتى کوتاه تر به سراغش مى آمد».{1}
عُجب و خودپسندى
امام (علیه السلام) در دومین جمله این گفتار حکیمانه فرموده است: «هیچ تنهایى وحشتناک تر از عُجب وخودبینى نیست».
چراکه از یک سو، مردم از افراد خودبین و خودخواه متنفّرند و از آنها فاصله مى گیرند و ازسوى دیگر، افراد خودبین مردم را در حدّ لیاقت دوستى خود نمى بینند و برترى خیالى و وهمى، آنها را از مردم جدا مى سازد، در نتیجه گرفتار تنهایى وحشتناکى مى شوند.
ازاین رو در حدیثى از امام صادق (علیه السلام) که در کتاب شریف کافى آمده مى خوانیم: «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَکَ؛ کسى که گرفتار خودبینى شود هلاک مى شود».{2}
عاقبت اندیشى
در سومین نکته مى فرماید: «هیچ عقلى همچون عاقبت اندیشى نیست».
منظور از عقل همان قوه ادراک است که انسان به وسیله آن کارهاى دنیا و آخرت خویش را نظام مى بخشد و به یقین، نتیجه هرکارى در پایان آن روشن مى شود؛ آنها که در فکر عاقبت کارها ونتیجه نهایى آن هستند، به یقین از همه عاقل ترند.
در حدیثى مى خوانیم که شخصى از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) تقاضاى اندرزى کرد. حضرت فرمود: اگر بگویم، عمل خواهى کرد؟ عرض کرد: آرى! این سخن میان او و پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سه بار تکرار شد، سپس پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:
«إنّى أوصیüکَ إذا أنْتَ هَمَمْتَ بِأمْرٍ فَتَدَبَّرْ عاقِبَتَهُ فَإنْ یَکُ رُشْداً فَامْضِهِ وَإنْ یَکُ غَیّاً فَانْتَهِ عَنْهُ؛ من به تو توصیه مى کنم هنگامى که تصمیم گرفتى کارى را انجام دهى در عاقبت آن بیندیش؛ اگر عاقبت نیکى دارد به دنبال آن برو و اگر عاقبتش گمراهى و ضلالت است از آن صرف نظر کن».{3}
بنابراین، براى رسیدن به سودمندترین سرمایه باید به دامن عقل چنگ زنیم و براى فرار از تنهایى لازم است از عجب بپرهیزیم و اگر طالب حسن عاقبت{4} هستیم نیز باید در سایه عقل حرکت کنیم.{5}
پی‌نوشت‌ها:
1. کافى، ج 1، ص 28، ح 33.
2. کافى، ج 2، ص 313، ح 2.
3. کافى، ج 8، ص 150، ح 130.
4. شرح حال کسانى را که حُسن عاقبت داشته اند در کتاب «عاقبت به خیران عالم» مطالعه فرمایید.
5. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ج 12، ص 669-671.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.