سید ابوالقاسم موسوی خویی
| شناسنامه | |
| 1317 ه.ق برابر با 1278 ه.ش | تولد |
| 1413 ه.ق برابر با 1371 ه.ش | درگذشت |
| بیماری قلبی | علت درگذشت |
| مسجد الخضراء صحن حرم حضرت علی (علیه السلام) | آرامگاه |
| ایرانی | ملیت |
| اسلام | دین |
| شیعه | مذهب |
| ابوالقاسم خویی غروی | دیگر نام ها |
| حوزوی | تحصیلات |
| دانشگاه | |
| سیاسی، دینی و اجتماعی | زمینه فعالیت |
| - | سبک |
| - | سال های فعالیت |
| تألیفات و رساله‌های علمی | آثار مهم |
| - | جایزه ها |
| http://www.alkhoei.net/fa | وبگاه رسمی |
| - | همسر |
| سه پسر و سه دختر از همسر اول، و چهار پسر و دو دختر از همسر دوم | فرزندان |
| پدر: سید علی اکبر خوئی | والدین |
زندگی نامه
تولد
سید ابوالقاسم موسوی خویی در ۱۵ رجب ۱۳۱۷ ه.ق مطابق با ۲۸ آبان ۱۲۷۸ ه.ش در شهر خوی از توابع آذربایجان غربی به دنیا آمد. پدرش سید علی‌اکبر خوئی، از شاگردان عبدالله مامقانی بود که به دلیل عدم موافقت با مشروطه غیرمشروعه، در سال ۱۳۲۸ ه.ق از ایران به نجف مهاجرت کرد. آیت الله خویی دو بار ازدواج کرد. فرزندان وی، سه پسر و سه دختر از همسر اول، و چهار پسر و دو دختر از همسر دوم هستند. برخی از فرزندان شناخته‌شده آیت الله خویی عبارتند از:سید جمال الدین خویی، فرزند ارشد آیت الله خویی که بیشتر عمر خود را صرف امور مرجعیت پدرش در نجف کرد. برخی از آثار او عبارتند از شرح کفایة الاصول، بحث فی الفلسفة و علم الکلام، توضیح المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، شرح دیوان متنبی، و دیوان شعر به فارسی.
سید محمدتقی خویی، پس از تأسیس بنیاد آیت الله خویی در سال ۱۳۶۸ ه.ش دبیر کل آن شد. پس از انتفاضه شعبانیه در ۱۳۶۹ ه.ش، عضو هیئت منتخب پدرش برای اداره مناطق آزادشده بود؛ اما در پی سرکوب این قیام و قتل عام شیعیان، به همراه پدرش در حصر خانگی قرار گرفت و سرانجام در ۳۰ تیر ۱۳۷۳ ه.ش در حادثه رانندگی درگذشت. برخی این رخداد را حاصل برنامه‌ریزی دولت صدام دانسته‌اند. علاوه بر تقریرات درس فقه پدرش، الالتزامات التبعیة فی العقود از آثار اوست.
اطلاعات دقیقی درباره دختران آیت الله خویی در دست نیست، اما برخی از دامادهای وی عبارتند از سید نصرالله مستنبط، سید مرتضی حکمی، سید جلال الدین فقیه ایمانی، جعفر غروی نائینی، و سید محمود میلانی.
درگذشت
آیت الله خویی شنبه ۸ صفر ۱۴۱۳ق مطابق با ۱۷ مرداد ۱۳۷۱ ه.ش، در ۹۶ سالگی (۹۳ سالگی بر اساس تاریخ شمسی) به علت بیماری قلبی در کوفه درگذشت و در کنار مسجد الخضراء در صحن حرم امیرالمؤمنین دفن شد.
سمت و فعالیت ها
فعالیت های علمی
تحصیلات و استادان
سید ابوالقاسم خویی سال ۱۳۳۰ ه.ق در ۱۳ سالگی، همراه با برادرش سید عبدالله خویی به پدر خود در نجف پیوست. او شش سال به تحصیل مقدمات و سطوح عالی حوزه پرداخت و سپس ۱۴ سال در درس استادان علوم مختلف از جمله فقه و اصول شرکت کرد. از این میان، چنانکه خود او در زندگی‌نامه خودنوشت آورده، بیشترین استفاده را از محمدحسین نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی داشته است.سید ابوالقاسم خویی، علاوه بر آنکه به گفته خود، از میرزا محمدحسین نائینی و میرزا محمدحسین اصفهانی بیشترین استفاده علمی را برده و دوره‌ای کامل از علم اصول و برخی کتاب‌های فقهی را از آنان آموخته، از اساتید دیگری از جمله شیخ الشریعه (درگذشته ۱۳۳۸ ه.ق)، شیخ مهدی مازندرانی (درگذشته ۱۳۴۲ ه.ق) و آقا ضیاء عراقی نیز یاد کرده است.
برخی دیگر از استادان آیت الله خویی عبارتند از شیخ محمدجواد بلاغی در علم کلام، عقاید و تفسیر، سید ابوتراب خوانساری در علم رجال و درایه، سید ابوالقاسم خوانساری در علم ریاضیات، سید حسین بادکوبه‌ای در فلسفه و عرفان و همچنین سید علی قاضی.
سید ابوالقاسم خویی در طول دوران تحصیل خود در حوزه علمیه نجف، با سید محمدهادی میلانی (درگذشته ۱۳۹۵ ه.ق)، سید محمدحسین طباطبایی (درگذشته ۱۴۰۲ ه.ق)، سید صدرالدین جزایری، علی‌محمد بروجردی (درگذشته ۱۳۹۵ ه.ق)، سید حسین خادمی و سید محمد حسینی همدانی مباحثه می‌کرده است. خویی در سال ۱۳۵۲ ه.ق از بسیاری از بزرگان حوزه علمیه نجف اجازه اجتهاد دریافت کرده است؛ محمدحسین نائینی، محمدحسین غروی اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، محمدحسین بلاغی، میرزا علی آقا شیرازی، و سید ابوالحسن اصفهانی از این جمله‌اند.
آغاز مرجعیت آیت الله خویی به روشنی مشخص نیست، اما بسیاری از منابع، آغاز جدی مرجعیت او را پس از درگذشت آیت الله بروجردی دانسته و تاکید کرده‌اند که پس از درگذشت آیت الله حکیم، خویی مخصوصاً در عراق، مرجع برتر شناخته می‌شد و جایگاه مرجعیت او در میان شیعیان ایران هم مهم گزارش شده است. آیت الله خویی، از جمله مراجعی دانسته شده که در میان اکثر شیعیان، اعم از عرب و غیرعرب، نفوذ چشمگیری داشته است.
چهارده نفر از مجتهدین نجف از جمله صدرا بادکوبه‌اى، سید محمدباقر صدر، سید محمد روحانی، مجتبى لنکرانى، شیخ موسی زنجانی، یوسف کربلائی، سید یوسف حکیم، و سید جعفر مرعشی اعلمیت خویی را اعلام کردند. سید موسی صدر از سوی مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان، خویی را مرجع اعلم معرفی کرد.
تدریس
سید ابوالقاسم خویی در خلال تحصیل در حوزه علمیه نجف، به تدریس هم مشغول بوده و به گزارش منابع مختلف، هر کتابی را که می‌آموخته، آن را تدریس می‌کرده است.پس از درگذشت محمدحسین غروی نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی، مجلس درس سید ابوالقاسم خویی و میرزا محمدعلی کاظمی خراسانی، از درس‌های مهم نجف گزارش شده و بر این اساس، پس از درگذشت کاظمی خراسانی، مجلس درس آیت الله خویی، برترین و پرجمعیت‌ترین حوزه درسی نجف معرفی شده است. چنانکه خویی در زندگی‌نامه خودنوشت آورده، در خلال سال‌های طولانی تدریس، جز در روزهای بیماری و سفر، هیچ گاه دست از تعلیم شاگردان خویش نکشیده است. او در مجموع هفتاد سال به تدریس دروس سطح و خارج در حوزه نجف پرداخته و بر اساس منابع، نزدیک پنجاه سال، مهمترین مجلس درسی حوزه علمیه نجف را عهده‌دار بوده و طلابی از ایران، هند، افغانستان، پاکستان، عراق، لبنان و برخی کشورهای دیگر، در درس او حاضر می‌شده‌اند.
آیت الله خویی، یک دوره کامل درس خارج فقه و شش دوره درس خارج اصول فقه را به شاگردان خود تعلیم داد. او همچنین در یک دوره کوتاه به تدریس تفسیر قرآن پرداخت. آیت الله خویی، در تدریس مباحث علمی، چیره‌دست و مسلط خوانده شده که مطالب را شمرده، فصیح، منظم و بدون وارد شدن به زواید و حواشی بیان می‌کرده، به مباحث فلسفی نمی‌پرداخته، استفاده فراوانی از روایات می‌کرده و به سندهای روایات توجه ویژه می‌کرده است. درس وی، خلاصه‌ای از آراء و مبانی علمی مجالس درس آقا ضیاء عراقی، محمدحسین غروی نائینی و محمدحسین غروی اصفهانی و نظرات خود وی توصیف شده است.
تربیت شاگرد
آیت الله سید ابوالقاسم خویی، شاگردان فراوانی داشته و برخی منابع بیش از ۶۰۰ شاگرد برای وی برشمرده‌اند. برخی از شاگردان برجسته خویی که عضو هیئت استفتاء وی بوده‌اند، عبارتند از محمد اسحاق فیاض، صدرا بادکوبه‌ای، سید محمدباقر صدر، میرزا جواد تبریزی، سید علی حسینی بهشتی، سید مرتضی خلخالی، سید علی سیستانی، محمدجعفر نائینی و مرتضی بروجردی.فهرست شاگردان وی:
قربان علی محقق کابلی
محمد صادقی تهرانی
میرزا علی فلسفی
سید محمد علی موحد ابطحی
شیخ محمد حسن محمدی بجنوردی
سید صادق روحانی
سید محمد روحانی
سید عزالدین حسینی زنجانی
محمد تقی بهجت فومنی
سید علی سیستانی
سید محمد موحد محمدی
شیخ علی غیاثی آملی
محمدابراهیم جناتی
حسن صافی اصفهانی
سید تقی طباطبایی قمی
میرزا جواد تبریزی
حسین وحید خراسانی
سید عباس مدرسی یزدی
سید محمدحسین میرسجادی
سید عبدالحسین قزوینی
سید محمدرضا خلخالی
سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
موسی شبیری زنجانی
محمد جعفری اراکی
محمود انصاری قمی
سید موسی صدر
علی اکبر برهان
محمدصادق سعیدی
محسن کوچه‌باغی تبریزی
محمدرضا جعفری
سید علی محمد دستغیب
سید محمدباقر صدر
مسلم ملکوتی
سید جعفر شهیدی
محمدتقی جعفری
سید باقر موسوی عسکری
سید جلال‌الدین فقیه ایمانی
سید محمدحسین حسینی طهرانی
محمدصالح کمیلی
شیخ حسن حیدری زنجانی
سید محمدعلی علوی گرگانی
سید محمد صادق صدرالحفاظی(رضوی قمی)
ابوالقاسم گرجی
محمد اسحاق فیاض
محمد هاشم صالحی
سید محمدحسین فضل‌الله
سید کمال حیدری
احمد وائلی
شیخ فضل‌الله ذوعلم
سید طیب جزایری
هادی باریک بین
ناصر مکارم شیرازی
مجتبی تهرانی
محمد آصف محسنی
واعظ بهسودی
خلیل قبله‌ای خوئی
سید مرتضی فیروزآبادی
حسین راستی کاشانی
فعالیت های سیاسی
سید ابوالقاسم خویی، تا پیش از مرجعیت، بیانیه‌ها و اطلاعیه‌هایی در محکومیت اقدامات حکومت پهلوی صادر کرده، در یک دوره بیش از ده ساله، تقریباً سیاست سکوت را در پیش گرفته و سپس در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در ایران در بهمن ۱۳۵۷ ه.ش، به حمایت از امام خمینی و انقلاب اسلامی پرداخته است. سرانجام حمایت خویی از انتفاضه شعبانیه شیعیان عراق، به حصر خانگی او انجامید. برخی از اقدامات اجتماعی و سیاسی آیت الله خویی عبارتند از:مواضع علیه حکومت پهلوی
سید ابوالقاسم خویی تا پیش از مرجعیت، از چهره‌های فعال در مسائل سیاسی بوده و در برخی موارد حتی مواضع شدیدی از وی گزارش شده است. خویی در مهر ۱۳۴۱ ه.ش در تلگرافی به شاه با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مخالفت کرد و آن را مغایر شرع خواند. همچنین در پیامی به سید محمد بهبهانی، تاکید کرد که «خاموش کردن صدای ملت با قوه قهریه، دیری نخواهد پایید و تبلیغات عوام‌فریبانه، مشکلات را حل نمی‌کند و اقتصاد ورشکسته و ناخشنودی مردم را درمان نخواهد کرد. »او همچنین در واکنش به واقعه فیضیه در ابتدای سال ۱۳۴۲ ه.ش، تلگرامی به شاه فرستاد و از «انحطاط مملکت اسلامی و خط مشی زمامدارانش» اظهار تأسف کرد. یک ماه بعد در پاسخ به نامه جمعی از علمای ایران، عدم صلاحیت حاکمان فاسد را اعلام کرد؛ وظیفه روحانیت را سنگین دانست و سکوت را ناروا شمرد. ستمگر خواندن دستگاه حاکم ایران پس از کشتار مردم در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ه.ش، حکم به ممنوعیت شرکت در انتخابات دوره ۲۱ مجلس و از اعتبار ساقط دانستن آن، حمایت از امام خمینی در پی دستگیری و شایعه محاکمه امام، برخی دیگر از واکنش‌های سیاسی اوست.
دوره سکوت بیش از ده ساله
آیت الله خویی، پس از مرجعیت، از سیاست کناره گرفت. این دوره، با سال‌های حضور امام خمینی در نجف همزمان بود. سکوت او در برابر رخدادهای دوران انقلاب ۱۳۵۷ ه.ش ایران، اعتراضاتی را در ایران برانگیخت. حضور فرح دیبا، همسر محمدرضا پهلوی در بیت (دفتر مرجعیت) او در ۲۸ آبان ۱۳۵۷ ه.ش، به این اعتراضات دامن زد، ولی آیت الله خویی در یادداشتی خطاب به برخی علما، این ملاقات را ناگهانی و ناخواسته دانست.
ملاقات فرح دیبا با آیت الله خویی
فرح دیبا، همسر محمدرضا پهلوی، شاه وقت ایران، در ۲۸ آبان ۱۳۵۷ ه.ش، همزمان با عید غدیر، به صورت ناگهانی و بدون کسب اجازه، به دیدار سید ابوالقاسم خویی رفت. این دیدار در شرایطی صورت گرفت که انقلاب اسلامی مردم ایران اوج گرفته و امام خمینی از عراق اخراج شده بود. ملاقات فرح دیبا با آیت الله خویی، موجب شد سید ابوالقاسم خویی در محافل انقلابی مورد انتقاد قرار گیرد. از همین رو این مرجع تقلید در یادداشتی خطاب به سید صادق روحانی، ضمن تاکید بر ناگهانی و ناخواسته بودن این ملاقات، یادآور شد که در این دیدار، «شدیداً نسبت به حوادث ناگوار و فجایعی که در کشور ایران رخ داده، اعتراض نمودیم. »حسین فردوست، از نزدیکان محمدرضا پهلوی، درباره این دیدار گفت: آیت الله سید ابوالقاسم خویی تقاضای ملاقات فرح پهلوی را بدون پاسخ گذاشته بود و فرح شخصاً با حجاب اسلامی به منزل آیت الله خویی می‌رود.
همراهی با انقلاب اسلامی ایران
آیت الله خویی پس از ملاقات فرح دیبا با وی در آبان ۱۳۵۷ ه.ش، در شرایطی که مبارزات مردم علیه حکومت پهلوی تشدید شده بود، به همراهی با انقلاب اسلامی ایران پرداخت و پس از آن هم در موارد مختلف، از جمهوری اسلامی ایران حمایت کرد. وی پیش از پیروزی انقلاب، در بیانیه‌ای خطاب به مراجع، علما و ملت ایران، از مردم خواست که با شجاعت و با حفظ موازین شرعی قدم بردارند. خویی پس از آن در جریان همه‌پرسی تعیین نظام جمهوری اسلامی، مردم را به رأی دادن به جمهوری اسلامی فراخواند، از شاگردان خود خواست تا در امور انقلاب مشارکت کنند و در جنگ عراق با ایران، به رغم فشار دولت صدام مبنی بر حمایت از عراق، حکم به جواز استفاده از وجوهات شرعی در تأمین ملزومات رزمندگان ایران داد.
در اخراج ایرانیان از عراق
در جریان اخراج ایرانیان از عراق، از اواخر دهه ۱۳۴۰ ه.ش، آیت الله خویی از معدود عالمان شیعه بود که اخراج نشد. با این حال اخراج بسیاری از شاگردانش باعث کاهش رونق درس وی شد. بسیاری از شاگردان آیت الله خویی با حضور در حوزه علمیه قم، اندیشه‌های فقهی و اصولی استاد خود را ترویج کردند و حوزه علمیه قم در دوره معاصر را که تا پیش از آن تحت تاثیر روش علمی حائری یزدی و بروجردی بود، با رویکردهای فقهی و اصولی خویی، میرزای نائینی، محقق اصفهانی و آقاضیاء عراقی آشنا کنند.
انتفاضه شعبانیه عراق
ملاقات اجباری آیت الله خویی و صدام حسین پس از سرکوب انتفاضه شعبانیه
مهمترین اقدام سیاسی آیت الله خویی، همراهی او با انتفاضه شعبانیه دانسته شده که وی هیئتی نه نفره را برای اداره مناطق تحت نظر شیعیان تعیین کرد. شکست انتفاضه شعبانیه، به حصر خانگی آیت الله خویی و فشار گسترده حکومت عراق در دوره صدام مواجه شد. سید ابوالقاسم خویی به دلیل حمایت مستقیم از انتفاضه شعبانیه مردم عراق در سال ۱۹۹۱م و تعیین شورای رهبری، توسط حزب بعث بازداشت و به بغداد فرستاده شد. بعد از دو روز بازداشت، به اجبار نزد صدام حسین برده شد و صدام سخنان توهین‌آمیزی خطاب به وی بیان کرد.
خدمات اجتماعی
آیت الله خویی در دوران مرجعیت خود اقداماتی در راستای تبلیغ دین، ترویج علوم اسلامی و یاری رساندن به نیازمندان داشته است؛ ساختن کتابخانه، مدرسه، مسجد، حسینیه، خوابگاه، درمانگاه، بیمارستان، مؤسسه خیریه و دارالایتام، در کشورهای مختلفی از جمله ایران، عراق، مالزی، انگلستان، امریکا و هند از خدمات اوست. ساختمان مرکزی موسسه خیریه آیت الله خویی، در لندن، است. برخی از مراکز اسلامی تحت نظر موسسه خیریه آیت الله خویی عبارت است از:مرکز الامام الخویی در لندن: شامل مرکز اسلامی، مدرسه امام صادق(ع) ویژه پسران، مدرسه الزهرا(س) ویژه دختران، سالن اجتماعات، کتابخانه عمومی، و کتابفروشی است. ۸۰۰ دانش‌آموز در دو مدرسه این بنیاد تحصیل می‌کنند. در این مرکز ماهانه مجله «النور» به دو زبان عربی و انگلیسی منتشر می‌شود.
مرکز اسلامی امام خویی در نیویورک: شامل سالن اجتماعات با گنجایش سه هزار نفر، کتابخانه با بیش از ده هزار جلد کتاب، مهد کودک، مدرسه پسرانه و دخترانه، هر کدام با ظرفیت ۱۵۰ دانش‌آموز، مدرسه ایمان، ویژه آموزش زبان عربی، قرآن و تربیت اسلامی کودکان، غسالخانه و. . .
مؤسسه خیریه امام خویی در مونترال: این مؤسسه در سال ۱۹۸۹م و با هدف ارائه خدمات دینی، فرهنگی و اجتماعی شیعی در کشورهای اسلامی و غیراسلامی.
مجتمع فرهنگی امام خویی در بمبئی: به مساحت صد هزار متر مربع در بیست کیلومتری بمبئی و شامل سالن بزرگ اجتماعات، مسجدی با گنجایش سه هزار نمازگزار، کتابخانه‌ای با ۵۰ هزار کتاب و حسینیه‌ای با ظرفیت ۷۰۰ نفر، مدرسه علوم دینی با هزار دانش‌پژوه، مدرسه ابتدایی و راهنمایی با ۱۲۰۰ دانش‌آموز و همچنین داروخانه و درمانگاه.
| ردیف | کشور | مؤسسات |
| ۱ | ایران |
|
| ۲ | ایالات متحده آمریکا |
|
| ۳ | انگلستان |
|
| ۴ | فرانسه | مرکز اسلامی |
| ۵ | هند | المجمع الثقافی الخیری، بمبئی |
| ۶ | پاکستان |
|
| ۷ | لبنان | مبرة الامام الخوئی، بیروت |
| ۸ | مالزی | مکتبة الثقافه و النشر، کوالالامپور |
| ۹ | عراق |
|
| ۱۰ | تایلند |
|
| ۱۱ | کانادا | موسسه امام الخویی، مونترال |
| ۱۲ | بنگلادش | مدرسه دینی، داکا |
آثار
سید ابوالقاسم خویی، آثاری در موضوعات مختلف از جمله علوم قرآنی، فقه، اصول فقه و رجال داشته است؛ از جمله:رسالة فی نفحات الاعجاز، اثری کلامی در اثبات اعجاز و جاودانه بودن قرآن کریم است که در پاسخ به کتاب «حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز»، اثر فردی با نام مستعار نصیرالدین ظافر نوشته شده است. آیت الله خویی این کتاب را در ۲۵ سالگی نوشته و اولین اثر اوست.
البیان فی تفسیر القرآن، شامل مقدمه‌ای مبسوط درباره برخی مباحث علوم قرآنی و نیز تفسیر شش آیه از سوره حمد است. مقدمه این کتاب، حاوی موضوعات مختلفی از جمله فضیلت، اعجاز، و جاودانگی قرآن کریم است. در این مقدمه، بر نادرستی تحریف قرآن کریم تاکید شده. همچنین بررسی ۳۶ آیه از قرآن کریم که ادعای منسوخ شدن آنها مطرح شده، در این مقدمه آمده و آیت الله خویی معتقد است آیات مذکور منسوخ نشده‌اند. به گفته برخی محققان، البیان از آغاز انتشار، مورد توجه مجامع علمی و مبنای درس‌های این رشته در حوزه و دانشگاه قرار گرفت.
معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، در ۲۳ جلد، کتابی رجالی است که اولین بار در ۱۳۹۸ ه.ق در نجف چاپ شدو شرح حال بیش از ۱۵ هزار تن از راویان احادیث را بیان کرده و در توضیح هر راوی، تمام راویان از آن شخص را ذکر کرده است. این اثر، مفصل‌ترین و از جمله قوی‌ترین مجموعه‌های رجالی شیعه دانسته شده است.
رساله‌های عملیه و آثار فتوایی
نزدیک به ۳۰ اثر فتوایی از آیت الله خویی منتشر شده است؛ از رساله‌ای درباره لباس مشکوک که در ۱۳۶۱ ه.ق در نجف چاپ شده، تا کتاب المسائل المنتخبه که به زبان‌های عربی، فارسی، انگلیسی، اردو، فرانسوی، اندونزیایی و ترکی منتشر شده و خلاصه‌ای است از کتاب منهاج الصالحین. آثاری مانند توضیح المسائل، منتخب الرسائل، مناسک حج به زبان‌های عربی و فارسی، و همچنین رساله‌ای با عنوان «ازالة المحادة عن ملک المنافع المتضادة» که در سال ۱۳۵۱ ه.ق نوشته شده، برخی دیگر از این آثار فقهی و فتوایی است. مهمترین آثار فقهی خویی عبارتند از:
منهاج الصالحین، مهمترین اثر فتوایی آیت الله خویی است که ابتدا آن را به صورت تعلیقه بر منهاج الصالحین سید محسن حکیم نگاشته و سپس تعلیقه‌های خود را به جای آرای حکیم در متن گنجانده و در نهایت کتاب حکیم را بر مبنای فتاوای خود بازنویسی کرده است. این اثر اولین بار در سال ۱۳۹۰ ه.ق در نجف چاپ، و پس از آن بارها منتشر شد. شرح منهاج الصالحین آیت الله خویی، در ده جلد به قلم سید تقی طباطبایی قمی چاپ شده است. برخی از فقیهان پس از خویی، مخصوصاً شاگردانش، با الهام از او در تالیف این اثر فتوایی، رساله‌های عملی خود را با عنوان منهاج الصالحین تالیف کرده‌اند.
حاشیه بر عروة الوثقی: آیت الله خویی نخست حاشیه‌ای بر این کتاب فتوایی نوشت که در جلسه استفتاء با حضور شاگردان زبده‌اش تنظیم شده بود ولی پس از تدریس دوره کامل عروة بار دیگر بر آن حاشیه زد که گفته‌اند حدود یک سوم آن با حاشیه قبلی متفاوت است.
تقریرات درس‌های استادانش
در منابع از تقریرات او از درس‌های فقه و اصول دو استادش، میرزا محمدحسین نائینی و محمدحسین اصفهانی یاد شده است. آقا بزرگ تهرانی از تقریرات درس آقا ضیاء عراقی هم نام برده است. در این میان مهمترین و مشهورترین تقریراتی که از آیت الله خویی بر جای مانده، تقریرات او از درس اصول نائینی است که نخستین بار با نام اجود التقریرات در زمان حیات محمدحسین نائینی چاپ شدو سال‌ها بعد پس از بازنگری و اضافه کردن مواردی، در سال ۱۳۶۸ ه.ق در تهران منتشر شد. این اثر از مهمترین منابع درباره نظریات اصولی نائینی دانسته شده است.
تقریرات درس‌های خویی به قلم شاگردانش
بسیاری از شاگردان آیت الله خویی، در سال‌های تدریس او، تقریرات درس‌های او را تدوین می‌کرده و این تقریرات پس از بازبینی سید ابوالقاسم خویی چاپ می‌شده است. برخی از این تقریرات عبارتند از:
مصباح الاصول، اثر سید محمدسرور واعظ بهسودی، یک دوره کامل اصول فقه آیت الله خویی.
دراسات فی الاصول، اثر سید علی هاشمی شاهرودی که تقریر کامل دوره سوم درس اصول آیت الله خویی است.
محاضرات فی اصول فقه، به قلم محمداسحاق فیاض که آیت الله خویی آن را بسیار پسندیده است.
مبانی الاستنباط، نوشته سید ابوالقاسم کوکبی تبریزی.
مصابیح الاصول، به قلم سید علاءالدین بحرالعلوم.
رسالة فی الامر بین الامرین، نوشته محمدتقی جعفری. آیت الله خویی این موضوع کلامی-فلسفی را به تبع آخوند خراسانی در کفایه الاصول، در مبحث اصولی «طلب و اراده» مطرح کرده است.
مصباح الفقاهه فی المعاملات، اثر محمدعلی توحیدی در علم فقه. آیت الله خویی در تقریظ خود، تتبع، تدقیق و وسعت آگاهی نویسنده را ستوده است.
لیست آثار
نفحات الاعجازالبیان فی تفسیر القرآن:این کتاب شامل مقدمه ی کم نظیری در علوم قرآنی و قسمتی از سوره حمد است. مولف قصد تفسیر کل قرآن کریم را داشته که به آن توفیق نیافته است.
معجم رجال الحدیث: این کتاب یکی از کم‌نظیرترین کتاب‌های رجالی شیعه دربردارندهٔ شرح حال ۱۵۷۰۶ نفر از راویان حدیث است. این کتاب برای پنجاهمین بار در سال ۱۴۱۳ هجری قمری در (۲۴جلد) منتشر شده‌است.
المسائل الشرعیة
اجود التقریرات: این کتاب تقریرات درس اصول میرزای نایینی است که آیت الله خویی آن را در ۳۱ سالگی نوشته و در چهار جلد به چاپ رسیده‌است.
تکملة منهاج الصالحین
مبانی تکملة منهاج الصالحین: از کتب مشهور فقه جزایی (در باب‌های قضا، شهادت، حدود، تعزیرات، قصاص و دیات) است.
رساله در خلافت
قصیده در مدح امیرالمؤمنین (ع)
رساله در لباس مشکوک
المسائل المنتخبة
تعلیقه بر عروة الوثقی
تعلیقه بر المسائل الفقهیة
تهذیب و تتمیم منهاج الصالحین
المسائل و الردود
مستحدثات المسائل
توضیح المسائل
منتخب توضیح المسائل
منتخب الرسائل
تلخیص المنتخب
تعلیقه المنهج الاحکام الحج
مناسک حج
منیة المسائل
ازالة المحادة عن ملک المنافع المتضادة
اضائة القلوب بتحقیق المغرب و الغروب
انارة العقول فی انتصاف المهر بموت احد الزوجین قبل الدخول
فقه القرآن علی المذاهب الخمس
قاعدة التجاوز
فهرست جامع الشتات میرزای قمی
تقریرات درس فقه میرزای نائینی
تقریرات درس فقه محقق اصفهانی
حاشیه بر وسیلة النجاة
حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری
تعارض الاستصحابین
تقریرات درس اصول محقق اصفهانی[۱۱] (تقریرات فقه و اصول)
مصباح الفقاهه (تقریرات فقه میرزا محمد علی توحیدی)
مبانی منهاج الصالحین (شرح منهاج الصالحین به قلم سید تقی طباطبایی قمی)
المستند فی شرح العروة الوثقی (تقریرات فقه شیخ مرتضی بروجردی)
المعتمد فی شرح العروة الوثقی (تقریرات فقه محمدرضا خلخالی)
التنقیح فی شرح العروة الوثقی (تقریرات فقه میرزا علی غروی)
مبانی فی شرح العروة الوثقی (تقریرات فقه سید محمدتقی خویی)
الواضح فی شرح العروة الوثقی (تقریرات فقه محمد جواهری)
التنقیح علی شرح المکاسب (تقریرات فقه میرزا علی غروی)
فقه الشیعه (تقریرات فقه محمد مهدی خلخالی)
الشروط أو التزامات التبعیةِ فی العقود (تقریرات فقه محمد تقی خویی)
محاضرات فی الأصول (تقریرات اصول محمد اسحاق فیاض)
مصباح الأصول (تقریرات اصول محمد الواعظ البهسودی)
هدایة فی الأصول (تقریرات اصول سید حسن صافی)
غایة المأمول (تقریرات اصول محمد تقی جواهری)
مصابیح الأصول (تقریرات اصول سید علاء الدین بحرالعلوم)
جواهر الأصول (تقریرات متفرقات اصول فخرالدین زنجانی)
أصول الفقهِ الشیعة (تقریرات اصول سید محمد مهدی خلخالی)
درس خارج اصول فقه (تقریرات اصول ابوالقاسم گرجی)
اندیشه / نظرات
آیت الله سید ابوالقاسم خویی، در فقه و اصول فقه، نظرات و آرای قابل توجهی داشته که گاه با نظرات مشهور فقیهان شیعه متفاوت بوده و به گزارش برخی، ۳۰۰ فتوا بر خلاف فتواهای مشهور فقیهان شیعه، در میان فتاوای آیت الله خویی دیده می‌شود. برخی از این موارد عبارت است از:مخالفت با مکلف بودن کافران به فروع دین: خویی مانند شیخ یوسف بحرانی و بر خلاف نظر همه علمای شیعه که معتقدند کافران علاوه بر اصول دین، مکلف به فروع دین هم شده‌اند، بر این باور است که کافران تا زمانی که اسلام را نپذیرند، مکلف به فروع دین نمی‌شوند.
عدم پذیرش نسبی بودن آغاز ماه قمری: به باور آیت الله خویی، بر خلاف نظر مشهور، آغاز ماه قمری برای همه یکسان است و نمی‌توان آن را چیزی نسبی دانست. چرا که معیار آغاز ماه قمری، بر اساس آرای خویی، بیرون رفتن ماه از محاق است که پدیده‌ای تکوینی است و به وضع قرارگیری خورشید، ماه و زمین مرتبط است و وابسته به اجزا و مناطق گوناگون زمین نیست.
مخالفت با شهرت فتوایی و اجماع: سید ابوالقاسم خویی، درباره شهرت فتوایی، نظراتی به کلی متفاوت با نظرات مشهور عالمان شیعه داشته است. به باور بیشتر اصولیان شیعه، اگر یک فتوا در میان فقیهان، مشهور باشد، روایت معتبری که با آن ناسازگار است، اعتباری ندارد. خویی اما با این اصل مخالف است و «شهرت فتوایی» را در ترجیحات باب تعارض در اصول فقه ذکر نکرده و معتقد است، شهرت عملی ضعف سند روایت را جبران نمی‌کند؛ همانطور که بی‌توجهی فقها به یک حدیث صحیح، آن را از حجیت ساقط نخواهد کرد. وی اعتبار و حجیت اجماع را هم زیر سوال برده است؛ چه اجماع منقول و چه اجماع محصَّل. با این حال خویی در فتاوای خود احتیاط کرده و به اجماع توجه کرده است.
فتاوای مخالف مشهور: بسیاری از فتواهای آیت الله خویی، متفاوت از فتاوای مشهور فقیهان شیعه است؛ مواردی از جمله: جواز خارج شدن زن از خانه بدون اجازه همسر، جواز سقط جنین برای زن در صورت احتمال مرگ خود، جواز ازدواج دائم مرد مسلمان با زن اهل کتاب، مشروط نبودن جهاد ابتدایی به حضور امام معصوم، شرط نبودن اجتهاد برای قاضی، و همچنین طهارت چرم‌های وارد شده از کشورهای غیرمسلمان که ذبح شرعی آنها مشکوک است.
در نگاه دیگران
اشخاص
پیام تسلیت حضرت آیت الله خامنه ای، رهبر معظم انقلاب به مناسبت رحلت ایشانبسم الله الرحمن الرحیم
إنّٰا لِلّٰهِ وَ إنّٰا إلَیهِ راجِعُونَ
با تأسف و تأثر فراوان باخبر شدیم که عالم جلیل‌القدر و فقیه عظیم‌الشأن آیت الله آقاى حاج سید ابوالقاسم خویى، مرجع تقلید بزرگوار، روز گذشته دار فانى را وداع گفته و به جوار رحمت حق رحلت نمودند. این حادثه براى جهان اسلام مخصوصاً حوزه‌هاى علمیه مصیبتى بزرگ است. آن عالم بزرگ بقیه سلف صالح و یکى از پرچم‌داران علوم اسلامى و یکى از مراجع بزرگ تقلید دوران معاصر بود.
ایشان در بسیارى از علوم اسلامى رایج در حوزه‌هاى علمیه از اساتید مسلم و کم‌نظیر به حساب مى‌آمد. فقیهى بزرگ و اصولى‌اى عمیق و مفسرى نوآور و رجالى‌اى صاحب مکتب و متکلمى زبردست بود. آثار علمى ارزشمند این مرد بزرگ به ده‌ها جلد کتاب در فقه و اصول و تفسیر و رجال منحصر نمى‌شود؛ هزاران شاگرد تربیت‌یافته در حوزه دروس غنى و سرشار او هم‌اکنون در همه بلاد اسلامى منتشرند. این بزرگوار یکى از نخستین کسانى بود که پس از شروع نهضت اسلامى به رهبرى امام خمینى(رض)، حوزه علمیه نجف را به اهمیت حوادث ایران متوجه ساخت و سعى و کوششى ارجمند در همراهى با حرکت عظیم روحانیت و مردم در ایران مبذول کرد.
در نهضت خونین مردم عراق در رمضان سال 1412 ه.ق، قطب اصلى نهضت و مرکز صدور حکم قیام اسلامى بود و به همین جهت پس از سرکوب شدن این نهضت به‌وسیله رژیم خونخوار بعثى، این کهن‌مرد دانشمند مورد آزار و شکنجه و اهانت مأموران سنگدل بعثى قرار گرفت و در معرض خطر جدى واقع شد و پس از آنکه به فضل الهى از خطر نجات یافت تا مد‌ت‌ها در شرایط سخت زیر نظر مأموران بعثى قرار داشت. عمر طولانى و پربرکت این مرد بزرگ که نزدیک به یک قرن امتداد یافت، سرشار از آزمایش‌هاى الهى و نمایشگر سعى و تلاش یک انسان مؤمن و پرهیزگار است. این‌جانب مصیبت درگذشت این مرجع بزرگوار تقلید را به حضرت بقیة الله الأعظم أرواحنا فداه و جهان تشیع، مخصوصاً به حوزه‌هاى علمیه و علما و فقهاى بزرگ و نیز به خانواده محترم و فرزندان ایشان و همه دوستداران و مقلّدین ایشان تسلیت مى‌گویم و رحمت و فضل و مغفرت الهى را براى ایشان مسئلت مى‌نمایم.
او آفتابی است که اشعه‌های روشنگر آن در هر زمان و به هر نقطه‌ای پرتو افکنی می‌کند. او استاد من و استاد بزرگان علم و دانشمندان نجف می‌باشد. او همانند محوری است که علوم اسلامی به دور او می‌چرخد. او کسی است که حوزه نجف مرهون زحمات و فعالیت‌های علمی وی می‌باشد.
به‌طور مؤجز و مختصر عرض می‌کنم که ایشان [سید ابوالقاسم خویی] اعلم فقهای عصر غیبت تا کنون می‌باشند و حداقل من کسی را اعلم از او نمی‌دانم. با این تفاسیر ایشان یقیناً از مصادیق روایت شریفه فأما مَن کانَ مِن الفقهاء صائناَ لنفسهِ، حافظاَ لدینهِ، مخالفاَ لِهَواه، مطیعاَ لأمر مولاه فللعوام أن یقلدوه هستند. خداوند ایشان را رحمت کند و با اجداد طاهرینش محشور نماید. ایشان بی تردید از شیخ انصاری اعلم است، شیخ اعظم اگرچه در مکاسب و اصول عملیه اعلم است اما در سایر مباحث فقهی این گونه نیست، این مسئله بر کسی که کتب فقهی وی را دیده باشد پوشیده نیست.
فیلم
فیلم مستند «آیت الله» به کارگردانی سید مصطفی موسوی تبار و به حمایت سازمان هنری رسانه‌ای اوج ساخته شده است. این مستند به زندگی، تحصیلات و نوع رابطه آیت الله خوئی با انقلاب اسلامی ایران پرداخته است.منابع:
1. ویکی پدیا
2. ویکی شیعه
3. ویکی فقه
4. ویکی نور