(وف 1339 ش)، نوازنده. وى اولین استاد سنتور هنرستان موسیقى ملى بود كه سنتورنوازى را نزد حبیب سماعى فراگرفت و سپس به محضر ابوالحسن صبا رسید و نتخوانى و سنتورنوازى و پیانو را نزد این استاد تكمیل كرد. از شاگردان شاخص او خانم ارفع اطرایى است كه خود صاحب تألیفاتى چند است. حسین صبا در جوانى وفات یافت و در مقبرهى ظهیرالدوله به خاك سپرده شد. وى تألیفاتى در زمینهى موسیقى دارد كه از آن جملهاند: «آموزش سنتور»؛ بخش دوم «كتاب شور»، شامل آهنگهاى ابوعطا، افشارى، بیات ترك، دشتى و نوا؛ بخش سوم «كتاب شور»، شامل آهنگهاى همایون، اصفهان، ماهور و چهارگاه.[1]
دربارهى مرحوم حسین صبا، تاكنون زیاد در مجلات و روزنامهها و محافل مختلف یاد گردیده ولى بیش از همه، شاگرد شایسته و فاضل او، خانم ارفع اطرائى وصف آن استاد مطلب نگاشته و كوشا بودهاند. اینك اطلاعاتى كه این خانم هنرمند براى تهیه شرح حال او در اختیار مؤلف قرار دادند از نظر خوانندگانى گرامى مىگذرد:
«حسین صبا اولین استاد سنتور هنرستان موسیقى ملى، فرزند حسین صبا مدیر روزنامهى ستارهى ایران بود؛ (این روزنامه اواخر دوره قاجاریه در تهران منتشر مىگردید و از جراید وزین و مؤثر آن عهد به شمار مىرفت و افرادى چون دكتر متین دفترى، على دشتى و عباس مسعودى كار مطبوعاتى خود را در آن روزنامه شروع كردند). حسین صبا چون بعد از فوت پدر، به دنیا آمده بود و تنها فرزند ذكور خانواده بود نام كوچك پدر را بر وى نهادند. وى از دیپلمههاى هنرستان عالى موسیقى و ساز تخصصى او پیانو بود در مجله موسیقى شماره مخصوص ابوالحسن صبا دوره سوم بهمن 1336 شمسى در مقالهاى تحت عنوان صبا و سنتور به قلم حسین صبا این چنین آمده است كه پراكندهاى از آن به نظر مىرسد: «استاد ابوالحسن صبا اولین معلم من در سنتورنوازى بود و پس از آن مدتى از محضر حبیب سماعى استفاده كردم براى دومین بار به كلاس ابوالحسن صبا آمدم این بار صبا به من نتخوانى آموخت و این تدریس براى او كه به فكر تهیه نتخوانى سنتور بود مؤثر واقع گردید و این بعد از درگذشت مرحوم سماعى به سال 1325 شمسى بود كه صبا به فكر تنظیم ردیف و ایجاد خط موسیقى براى این ساز افتاد و نگارنده از اولین كسانى بودم كه افتخار شاگردى صبا را یافتم و وى اطاعات خود را روى من تجربه كرد» لازم به یادآورى است كه حسین صبا در چاپ اولین دورهى سنتور ابوالحسن صبا یكى از افراد بسیار مؤثر بود. حسین صبا عقیده داشت كه در چاپ دورههاى سنتور ابوالحسن صبا بعضى از مقامات طبق تدریس استاد سماعى و بعضى از روى ردیف آقاحسینقلى و بقیه از ذوق سرشار خود استاد ابوالحسن صبا مایه گرفته است. حسین صبا تدریس سنتور را در هنرستان موسیقى ملى از سال 1330 شمسى شروع نمود و تا سال 1338 شمسى كه به علت بیمارى و سفر به لندن براى جراحى مغز وقفهاى در كار تدریس ایشان افتاد منظماً به تدریس این ساز و پیانو اشتغال داشت وى در سال 1335 با انتشار خودآموز سنتور مطابق برنامه هنرستان موسیقى ملى كه اولین متد نوشته شده براى این ساز است قدمى مفید در راه فراگیرى هنرجویان این ساز برداشت به خلاصهاى از نوشته شادروان خالقى در مقدمه متد نامبرده در بالا رجوع مىكنیم: «جاى بسى خوشنودى است كه ساز ملى ما علاقمندان بسیارى پیدا كرده و جوانان به نواختن آن رغبت یافتهاند ولى چون براى نواختن هر سازى اسلوب و روش مخصوصى لازم است سالها بود كه در دست بودن دستورى مخصوص احساس مىشد چند سال قبل استاد هنرمند آقاى ابوالحسن صبا كتاب سنتور را (دوره اول سنتور شامل دستگاههاى شور و سهگاه؛ چاپ در اسفند 1328) منتشر كردند و انتشار آن كتاب براى اولین بار روش نتنویسى سنتور را نشان مىداد و كمكى به پیشرفت این ساز نمود اما چون فقط شامل ردیفآوازى بود براى مبتدیان كافى به نظر نمىرسید و براى نوازندگانى مفید بود كه آشنا به مقدمات باشند... حسین صبا متوجه این نقص بود و در این پنج سال به تدریج تمرینات براى شروع كار مبتدیان تهیه كرده و در دسترس هنرجویان قرار داده و با این اسلوب به پیشرفت آنها بسى كمك كردهاند... اكنون مایه خرسندى است كه ایشان كتاب خود را چاپ و منتشر مىكنند و راه و رسم درست نواختن سنتور را كه حاصل تجربیات ممتد است در دسترس هنردوستان مىگذارد. بنابراین باید از آن هنرمند كه در تنظیم این خودآموز رنج بسیار كشیده و در تهیه آن دقت فراوان به كار برده تشكر كرد...» چاپ دوم كتاب نامبرده در دىماه 1338 به انجام رسید. دیگر آثار آمادهى چاپ این هنرمند عبارت است از بخش دوم كتاب شور شامل آهنگهاى ابوعطا، افشارى، بیات ترك، دشتى و نوا. بخش دوم كتاب شور شامل آهنگهاى همایون، اصفهان، ماهور و چهارگاه. كه متأسفانه با درگذشت ایشان این كار به اتمام نرسید.
حسین صبا پا به پاى همسرش بانو شكوه شهرستانى كه خود از هنرمندان تحصیلكرده هنرستان عالى موسیقى بشمار مىرفت در حفظ اصالت خود و اداى دینى كه در قبال استادان خویش چون شادروان حبیب سماعى و زندهیاد ابوالحسن صبا داشت با علاقه و پشتكار فراوان به تعلیم هنرجویان همت مىگذاشت، خانه صبا محل اجتماع دوستان هنرمند شاگردان و سازندگان سنتور بود صبا مردى متواضع خوشرو و به معنى حقیقى معلم بود از ایشان یك فرزند دختر به نام ترانه به یادگار مانده است. ابوالحسن صبا و حسین صبا به جز تشابه نام فامیل هیچگونه قرابت خانوادگى با یكدیگر نداشتند ولى سرنوشت این چنین رقم زدن كه هر دو از خدمتگزاران موسیقى اصیل ایران باشند آثارى از نوازندگى هنرمند فقید بر روى كاست بجا مانده است. حسین صبا در روز یكشنبه هیجدهم اردیبهشت ماه 1339 شمسى به علت ابتلاء به بیمارى مغزى دار فانى را بدرود گفت و در میان تأسف و احترام همكاران دوستان و شاگردان ایشان در مقبره ظهیرالدوله به خاك سپرده شد. در غم از دست رفتن این هنرمند وارسته، جرائد كشور (تهران مصور، سپیده و سیاه، موزیك ایران و...) شرح حال و عكسهایى از او به چاپ رسانیدند و این غم را به آگاهى مردم رسانیدند».
و اما دوست عزیزم، آقاى علیرضا میرعلینقى مطلبى دربارهى مرحوم صبا نوشته:
در سالهاى پس از 1315 كه هنرستان عالى موسیقى به دستور «اداره موسیقى كشور» براى تعلیم موسیقى غربى در تهران تأسیس شد، عدهاى از هنرجویان این مركز پس از فراغت از تحصیل، به دنبال تحقیق و آموختن مبانى موسیقى ملى خود رفتند. حسین صبا كه هنرجوى پیانو در این مركز بود، به دنبال آوازه و شهرت صداى ساز مرحوم حبیب سماعى، در پى آموختن سنتور برآمد. در آن زمان تحت تأثیر تبلیغات و محیط غربزدهى جامعه، موسیقى ایران را چندان قدر و بهایى نبود. حسین صبا كه غیر از تشابه نام خانوادگى نسبت دیگرى با استاد سماعى رسید و مشغول آموزش شد. اما محیط خاص انجمن و خوى تند حبیب، ادامهى آموزش را براى حسین صبا و خیلىهاى دیگر ناممكن ساخت. پس به ناچار نزد مرحوم ابوالحسن صبا و اساتید دیگرى كه در سنتور وارد بودند به آموزش پرداخت.
حاصل این كار، كتاب «آموزش سنتور» است كه نخستین كتاب متدیك چاپ شده درباره سنتور است. این كتاب شامل دستورات و عكسهایى درباره شیوهى نوازندگى سنتور، ساختمان سنتور و قطعاتى از ردیف و اساتید مختلف براى تقویت فن نوازندگى سنتور است. چند قطعه از حبیب سماعى نیز در این كتاب، نت شده است. كتاب فوق در اوایل دهه 1330 و با كمك محمد بهارلو كه علاقهاى تام به این امور داشت چاپ شد و تا سالها مورد استفاده هنرجویان هنرستان موسیقى ملى بود كه خود حسین صبا نیز در آن مركز به هنرآموزى اشتغال داشت.
در آن زمان، شیوهى سنتى سنتور كه مبتنى بر سبك حبیب سماعى و اساتید متقدم بود. به دست فراموشى سپرده شده و تحت تأثیر نفوذ و اشاعه نوین موسیقى جدید، به سنتور عنایت چندانى نمىشد. از سازهاى ایرانى تنها به تار و سهتار تكیه مىشد و از كمانچه و «نى» نیز خبرى نبود. در سالهاى بعد، به كوشش فرامرز پایور كه از شاگردان استاد ابوالحسن صبا بود روشى دیگر در سنتور پدید آمد كه رواج و اشاعه یافت. در عین، شیریننوازانى چون: منصور یاحقى و رضا ورزنده نیز به كار خود ادامه مىدادند و مقبولیت عام نیز داشتند. در آن سالها، حسین صبا با خلق و خوى آرام و دور از جنجالى كه داشت، سعى مىكرد سنتور را با نوعى «روش علمى» كه مأخوذ از تأثیرپذیرى از چندین روش موسیقیایى بود، تعلیم دهد. حسین صبا در سال 1339 به علت عارضه مغزى كه به آن مبتلا شده بود، براى معالجه به خارج از كشور رفت. معالجات مؤثر نیفتاد و او در خرداد 1339 در حالى كه سن زیادى هم نداشت بدرود حیات گفت و در مقبره ظهیرالدوله به خاك سپرده شد.
از شاگردان شاخص او، خانم ارفع اطرائى است كه از بانوان موسیقیدان و صاحب تألیفاتى چند است. حسین صبا آثارى به صورت نوار نیز دارد كه در دسترس عموم نیست.