اسماعیل مهرتاش
(1359 -1283 ش)، موسیقیدان. در تهران به دنیا آمد و تحصیلات خود را در مدرسهى دارالفنون به پایان رسانید. سپس به موسیقى روى آورد و براى فراگیرى تار نزد درویش خان رفت. بعد از آن مدتى نزد داوود شیرازى و سپس در محضر علینقى وزیرى به مشق موسیقى پرداخت. استاد مهرتاش كلاسهایى جهت تعلیم تار، فن بیان و هنرپیشگى تأسیس كرد و حدود چهارصد و پنجاه آهنگ مختلف براى مناسبتهاى گوناگون ساخت و براى ضبط آنها بر روى صفحه چند سفر به بغداد و قاهره نیز كرد. از شاگردان وى، عبدالوهاب شهیدى، حسن اعتمادى، شاپور رحیمى، فریدون اسماعیلى، ملوك ضرابى و مرضیه را مىتوان نام برد. وى در زمینه نمایشنامه نیز فعالیت داشت و نمایشنامههایى تا قبل از ایجاد كلوپ و جامعه باربد در منازل اجرا مىكرد، از جمله: «بچه سه قلو»؛ «دو ارباب و دو نوكر»؛ «ابهت الممالك»؛ «انوشیروان عادل»؛ «دكتر ریاضىدان». مهرتاش در 1305 ش، جامعهى باربد را تأسیس كرد و خود در آنجا تار مىنواخت و تصنیف مىساخت. او با خوانندگانى مانند ملوك ضرابى و ادیب خوانسارى همكارى داشت و از قطعات موزونى كه اجرا كرده «اپرت لیلى و مجنون» و «خسرو و شیرین» مشهور است.[1]
اسماعیل مهرتاش به سال 1283 شمسى در تهران متولد شد، ابتدا تحصیلات خود را در مدرسه دارالفنون به پایان رسانید و چون از كودكى داراى صدایى خوش بود و علاقه هم به موسیقى داشت، تصانیف متداول زمان خود را زمزمه مىكرد، تا این كه یك روز از كدوى قلیان با چند تار موى اسب و یك سیخ كباب كمانچهاى درست مىكند و شروع به صدا درآوردن از آن مىنماید.
هر روز این كار ادامه داشت تا این كه خانوادهاش متوجه مىشوند كه علاقهى وى به موسیقى بیش از حد است و باید برایش فكرى بكنند لذا وى را براى فراگیرى تار نزد درویشخان مىفرستند و او نزد این استاد بزرگ كار مىكند و نواختن تار را یاد مىگیرد سپس پس از چندى نزد یكى از موسیقیدانان عصر به نام داود شیرازى مىرود و مدتى نزد ایشان كار مىكند و پس از مدتى در مدرسه عالى موسیقى نزد شادروان استاد وزیرى مدتى مشق موسیقى مىنماید.
پس از چندى، استاد اسماعیل مهرتاش درصدد تأسیس كلاسهایى جهت تعلیم تار، فن بیان و هنرپیشگى دایر مىنماید كه شاگردان براى تعلیم در این كلاسها شهریه نمىپرداختند و به طور رایگان تعلیم مىگرفتند و نظر او بر این بود كه افرادى هستند در جامعه داراى استعداد فراگیرى نوازندگى، هنرپیشگى و خواندن، ولى وسع مالى آنان ممكن است اجازه ندهد كه ایشان بتوانند به كلاس بیایند به همین سبب شهریه دریافت نمىكرد و كلاسهاى استاد درش همیشه باز به روى همه مردم و در زمان خود یكى از پرشاگردترین كلاسها بود. از شاگردان خوب استاد مهرتاش را، باید از خانم: مرضیه، ملوك ضرابى، ملكه حكمتشعار، شجریان، برادران وفایى، شهیدى، فروزنده، حسن اعتمادى، شاپور رحیمى، حسن معبودى، منتشرى، اكبر جقه، بهرام سیر، منوچهر شفیعى، گودرزى، محمد امینزاده، فریدون اسماعیلى (دوبلر)، رضائى حسن یزدانیان (خوانندگان مذهبى) و محمدرضا نوابى نام برد.
به هر حال مرحوم استاد اسماعیل مهرتاش، حدود 450 آهنگ مختلف براى پیسها و پیشپردهها و استفاده آنها جهت اعیاد مختلف مذهبى، ملى و غیره ساخت كه براى صفحه شدن آنها، چند سفر به بغداد و قاهره نیز نمود. استاد مهرتاش در سال 1359 دارفانى وداع گفت، روانش شاد. در یادنامه استاد مهرتاش آمده:
«در سال 1298 در حالى كه بیش از پانزده سال نداشت گروهى تشكیل داد كه مركب از سى و پنج نفر از بچههاى محل و شاگردان مدرسه دارالفنون بودند و به اتفاق این عده به برپا كردن كنسرت به طور دورهاى هفتهاى دوبار و هر بار منزل یكى از افراد گروه پرداخت. ضمن آن چون نمایشنامههاى كمدى ایران را دیده بود علاقمند گردید كه به اجراى برنامههاى تئاترى بپردازد. لذا با اعضاى گروه به تمرین پرداخت و در ایوان منازل با نصب پارچههاى رنگین به عنوان دكور و پرده به اتفاق سایر دوستانش به اجراى كنسرت و تئاتر مشغول شد. در این گروه بود كه به علت نداشتن همكار زن افرادى چون مرحوم عبدالرحیم اعتماد مقدم و یحیى كیا در نقش زن جوان و سید ابوالقاسم اشراقى و حبیب خیلتاش در نقش پیرزن ظاهر مىشوند. كمكم به اتفاق اعضاى گروه خصوصاً سید كاظم شهیدى كه از هم شاگردیان او در كلاس درویشخان بود به فكر ایجاد جامعه باربد افتاد.
نمایشهایى كه تا قبل از ایجاد كلوپ و جامعه باربد در منازل اجرا كرده. بچه سه قلو، دو ارباب و دو نوكر، ابهتالممالك، انوشیروان عادل، دكتر ریاضىدان، ابوالفوارس، قباد و مزدك، میرزا مراد، مشهدى عباد و میرزا مراد بازى مىكرد و سرهنگ عبدالرحیم مقدم در نمایشنامههاى دكتر ریاضىدان، پریچهر و پریزاد و میرزا مراد در نقش زن بازى كرد و در آنها خواند.
این نمایشها بین سالهاى 1298 تا 1303 شمسى در ایوان منازل اجرا گردید و اكثراً تقلیدى بود از نمایشنامههایى كه كمدى ایران به ارامنه روى صحنه مىآوردند. از سال 1303 شمسى مهرتاش درصدد برآمد نظم و ترتیبى به گروه خود بدهد به آن جهت كلوپى تأسیس كرد و قبول عضو جهت كلوپ كرد، حق ماهیانه اعضاء را سه تومان قرار داد. از محل این سه تومنها حقوق به اعضاى اركستر پرداخت كه میزان آن ماهى 5 ریال بود و براى هر دفعه كه یكى از اعضاى گروه دیر مىآمد دهشاهى جریمه قرار داد. تا سال 1305 یعنى سال نضج گرفتن جامعه باربد فقط چند نمایشنامه موسیقىدار روى صحنه آمده بود.
1- كمدى ایران نمایشنامه قوزى را به اجرا گذاشته بود كه این نمایشنامه را صرفاً براى گوشمالى دادن میرزا موسىخان رئیس مالیه تهران درست كرده بودند. میرزا موسىخان عدهاى را از مالیه تهران بیرون مىكند و چون این عده نفوذى در كمدى ایران داشتند نمایشنامهاى كمدى انتقادى موزیكدار علیه او درست مىكنند كه چون میرزا موسىخان داراى قوز (گوژ) بود نامش را «قوزى» گذارده بودند.
2- مردى به نام عباس معینى آزاد كه در حسنآباد منزلى داشت و نمایشنامه مىگذاشت این مرد كه معلم مدرسه نظام بود، عموماً اعضاى گروهش را شاگردان نظام تشكیل مىدادند. مهرتاش قبل از این كه به ایجاد كلوپ اقدام كند، مدتى با این مرد همكارى كرد و در آن جا شاهد تماشاى چند نمایشنامه موزیكدار بود، عباس معینى آزاد با درجه نایب سرهنگى كشته شد.
3- ارامنه تهران كه نمایشنامههایى را از زبان قفقازى ترجمه و اجرا مىكردند نظیر آرشین مالالان، مشهدى عباد اثر عزیز حاجى بیكاف یا میرزا مراد و ناموس و از این قبیل.
4- اپرتهایى كه كلنل علینقى وزیرى روى صحنه آورد كه در فصل گذشته شرح آن گذشت مهرتاش و دوستانش كه دستى در موسیقى و ذوقى در تئاتر داشتند، بدینترتیب راه خود را یافتند. گرچه اولین برنامهشان بعد از شكل گرفتن، اجراى دو كنسرت بود كه در سالن گراند هتل اجرا كردند ولى چون در فاصله این دو كنسرت یك نمایشنامه یك پردهاى نیز به اجرا گذاشتند، مىتوان آن را آغاز فعالیت جامع باربد محسوب داشت. اما اولین نمایشنامه موسیقىدارى «اپرت» كه مستقلاً به اجرا درآوردند لیلى و مجنون بود كه در سالن زرتشتیان خیابان سىام تیر) به اجرا گذاشتند. این نمایشنامه اقتباس محمدجواد تربتى بود كه خان باباخان صدرى آن را كارگردانى كرده بود و رل مجنون را شباهنگ و نقش لیلى را خانمى ارمنى بازى مىكرد. این خانم دو دختر هم داشت كه با ایشان همكارى مىكرد. دكور را محسن سهیلى و مقبل و محمد میرعمادى مىساختند كه شاگردان مدرسه كمالالملك بودند.
به هر حال استقبالى كه از این نمایشنامه به عمل آمد باعث شد كه مهرتاش و یارانش در راه خود مصممتر و ثابت قدمتر شوند و به اجراى نمایشنامههاى موزیكدار بپردازند.
و اما فعالیت جامعه باربد در دورههاى مختلف: الف- جامعه باربد در خیابان فردوسى- طى سال 1305 تا 1318 در اول خیابان فردوسى روبروى كوچه طبس كه در كوچه بنبستى كه ملكش متعلق به احتشامالسلطنه بود و ماهى 12 تومان اجاره شده بود مستقر شد. در این مكان به علت نداشتن سالن نمایش مهرتاش برنامههاى خود را در سالنهاى مختلف نظیر سالن گراند هتل در لالهزار محل فعلى تماشاخانه دهقان و سالن نكوئى محل فعلى سینما هماى و سالن زرتشتیان در خیابان قوامالسلطنه و سالن حاج مفتحالملك در حسنآباد ماهى یك شب براى اعضاى كلوپ و گاهى اوقات براى عموم به معرض اجرا مىگذاشت در لژهاى مخصوص 100 تومان و در خود سالن 10 تومان و 5 تومان و 2 تومان و بالاخره یك تومان بود.
اعضاى كلوپ مبلغ یك هزار ریال ورودیه مىدادند كه البته مبلغ ورود به همت عالى افراد واگذار شده بود. منتهى حداقل یك هزار ریال براى آن تعیین شده بود كه بعضى از افراد به خاطر علاقهاى كه به جامعه باربد داشتند تا هزار تومان ورودیه مىدادند. اعضاى كلوپ افراد سرشناس بودند و به هنگام اجراى هر برنامه از طرف مهرتاش دعوت مىشدند و برنامه تماشا مىكردند. كارگردانانى كه طى این مدت با جامعه باربد همكارى مىكردند غیر از خود اسماعیل مهرتاش، میر سیفالدین كرمانشاهى، هایك كاراكاش، على دریابیگى، رفیع حالتى، خان باباخان صدرى، فضلاللَّه بایگان بودند. و هنرپیشگانى چون: ملوك ضرابى، رقیه چهرهآزاد، ضیاء مؤمنى، یحیىكیا، نورمحمد میرعمادى، شباهنگ، حسین محافظ، محسن سهیلى، سید محمدعلىخان كاظمى، فضلاللَّه بایگان، رفیع حالتى، سرهنگ اعتمادمقدم، محمد مشروطه، صفاریان و محتشمى بودند. نوع برنامهها یا اپرتهاى تاریخى بود یا عشقى (نویسندگان ایرانى) با ترجمه آثار خارجى، دكوراتورها، محسن سهیلى، مهدى مقبل، میرسیفالدین كرمانشاهى و سرورى و خان باباخان صدرى و گاهى حالتى بودند. گاهى نمایشهاى بدن موزیك نیز به وسیله جامعه باربد اجرا مىشد كه ضمن آن براى این كه تنوعى داده باشند یك تابلو موزیكال اجرا مىگردید.
ب- جامعه باربد در خیابان سعدى از سال 1318 تا 1321 جامعه باربد یك دوره فترت را گذراند. طى این سه سال جامعه مذكور هیچگونه برنامهاى اجرا نكرد. تا این كه در سال 1321 شمسى محلى را در خیابان سعدى جنوبى روبروى كوچه معین بوشهرى كه در حال حاضر تبدیل به پاساژ شده است اجاره كرد و فعالیت خود را گستردهتر ساخت. چه مهرتاش براى این كه هنرمندان را در سود احتمالى جامعه باربد شریك و آنها را به فعالیت بیشتر وادار نماید، اقدام به فروش سهام باربد كرد، مبلغ هر سهم پانصد تومان بود و سى و پنج سهم به وسیله هنرمندان جامعه باربد خریدارى شد. و جامعه باربد تا سال 1325 به صورت شركت سهامى اداره گشت اما چون این شركت متحمل زبان گردید، هنرپیشگان سهام خود را به مبلغ سیصد و چهل تومان به خود مهرتاش پس دادند و مهرتاش یگانه صاحب جامعه باربد گشت.
در این مدت رفیع حالتى فعالیت دائمى خود را با تئاتر جامعه باربد آغاز نهاد. در مدتى كه جامعه باربد در خیابان سعدى بود برنامههاى خود را در سالن همان مكان كه اجاره كرده بود، به روى صحنه آورد. از نكات بارزى كه ذكر آن ضرورى است ایجاد كلاس تئاتر است در سال 1321 در همین مكان كه دوره آن دو سال بود و در این كلاس رفیع حالتى دكلاماسیون، على دریابیگى تئاتر، مهرتاش موزیك، دكتر ناظرزاده كرمانى ادبیات، خان ملك ساسان تاریخ تئاتر و محسن سهیلى نقاشى و گریم تدریس مىكردند. كار در خیابان سعدى خصوصى و فقط براى اعضاى كلوپ بود و برنامهاى جهت تماشاى عموم عرضه نگردید. این كلاس هشت دوره دو ساله یعنى تا مدتها بعد از آمدن مهرتاش و گروهش به محل فعلى جامعه باربد ادامه داشت.
ج- جامعه باربد در كوچه باربد؛ در سال 1325 جامعه باربد به خیابان لالهزار كوچه باربد محل فعلى سینما شهرزاد آمد و از این تاریخ علىاصغر ازهدى به این جامعه پیوست و با صمیمیت خاصى با این جامعه همكارى كرد و به اجراى برنامههاى دائمى در این محل اقدام كردند. تئاترى كه مىدادند همانطور مانند سابق یك شب براى اعضاى كلوپ و بقیه شبها براى عموم بود. كلاسها در این مكان نیز دایر بود و تدریس تئاتر ادامه داشت و بهاى بلیت 10 تومان و 6 تومان و 4 تومان و 2 تومان بود. تا سال 1328 جامعه باربد در همین محل به اجراى برنامه و سایر فعالیتهاى خود مىپرداخت.
د- جامعه باربد در همین محل فعلى؛ از سال 1328 جامعه باربد به اول لالهزار آمد و محلى را كه زمینش وقفى بود، به مبلغ 1300 تومان اجاره كرد و در این مكان نیز تا زمانى كه آتراكسیون در تئاترهاى خیابان لالهزار پدید آمد به اجراى برنامه پرداخت و نیز كلوپ تا همان زمان دایر بود. وقتى آتراكسیون شكل برنامهها را در تئاترهاى لالهزار تغییر داد، جامعه باربد دیگر از اعضاى كلوپ دعوتى به عمل نیاورد و خود به خود كلوپ از هم پاشیده شد. كلاس تئاتر نیز دیرى نپائید و تعطیل گردید. بهاى بلیت در این مكان تا پیدا شدن آتراكسیون شش تومان و چهار تومان و سه تومان و دو تومان بود. در اواخر سال 1335 و اوایل سال 1336 پاى آتراكسیون به تئاترهاى خیابان لالهزار باز و شكل برنامههاى این تئاترها عوض شد.
مهرتاش در این زمان در مجلس یادبود منشىباشى بهرامى به مدیران تئاتر گفت: این كار را نكنید، آتراكسیون را از تئاتر دور كنید.
مهرتاش در مصاحبهاى مىگوید: «كمكم آتراكسیون معمول شد. دیدیم نمىتوانیم با آنها مبارزه كنیم، تئاتر بغل دست ما شبى دو سه هزار تومان مىفروخت ما صد تومان الى صد و پنجاه تومان. لذا ناچار پولى كه نداشتیم مبارزه كنیم تئاتر را گذاشتیم، كنار رفتیم و دادیم دست آنهایى كه مىخواستند آتراكسیون بگذارند. با آمدن آتراكسیون به جامعه باربد كلوپ جامعه باربد متلاشى گردید. استاد رفیع حالتى از جامعه باربد و اصولا از تئاتر كناره گرفت. در طول عمر هنرى جامعه باربد بعضى از اپرتها كراراً به روى صحنه آمده است. مثلاً لیلى و مجنون 17 بار و خسرو شیرین 16 بار روى صحنه آمده است و هر بار روزهاى متوالى روى صحنه بوده است. برنامه عدالت نیز كه دو پرده آن را خان باباخان صدرى و یك پرده آن را اسماعیل مهرتاش نوشته مدت شش ماه روى صحنه دوام داشت». استاد مهرتاش در سال 1359 وفات یافت، روانش شاد.
موسیقیدان، بازیگر.
تولد: 1283، تهران.
درگذشت: 1359.
اسماعیل مهرتاش تحصیلات خود را در دارالفنون به پایان رسانید. در سال 1298 در حالى كه بیش از پانزده سال داشت گروهى تشكیل داد كه مركب از سى و پنج از بچههاى محل و شاگردان مدرسهى دارالفنون بودند و به اتفاق این عده به برپا كردن كنسرت به طور دایرهیى هفتهاى دو بار و هر بار منزل یكى از افراد گروه پرداخت. ضمن آن چون نمایشنامههاى كمدى ایران را دیده بود علاقهمند گردید كه به اجراى برنامههاى تئاترى بپرازد. لذا با اعضاى گروه به تمرین پرداخت و در ایوان منازل با نصب پارچههاى رنگین به عنوان دكور و پرده به اتفاق دوستان دیگرش به اجراى كنسرت و تئاتر مشغول شد. كمكم به اتفاق اعضاى گروه خصوصا سید كاظم شهیدى به فكر ایجاد جامعهى باربد افتاد. نمایشهایى كه تا پیش از ایجاد كلوپ و جامعهى باربد در منازل اجرا كرده بودند عبارتند از : «بچه سه قلو»، «دو ارباب و نوكر»، «ابهتالممالك»، «انوشیروان عادل»، «دكتر ریاضىدان»، «ابوالفوارس»، «قباد و مزدك»، «میرزا مراد»، «مشهدى عباد». این نمایشها بین سالهاى 1298 تا 1303 در ایوان منازل اجرا گردید و اكثرا تقلیدى بود از نمایشنامههایى كه كمدى ایران یا ارامنه روى صحنه مىآوردند. از سال 1303 مهرتاش درصد برآمد نظم و ترتیبى به گروه خود بدهد، به آن جهت كلوپى تأسیس كرد. تا سال 1305 یعنى سال نضج گرفتن جامعهى باربد فقط چند نمایشنامهى موسیقىدار روى صحنه آورد.
جامعهى باربد طى سالهاى 1305 تا 1318 در خیابان فردوسى مستقر بود. در این مكان به علت نداشتن سالن نمایش، مهرتاش برنامههاى خود را در سالنهاى مختلف نظیر سالن گراند هتل در لالهزار، (محل فعلى تماشاخانهى دهقان) و سالن نكویى (محل فعلى سینما هما) و سالن زرتشتیان و سالن حاج مفتحالملك در حسنآباد ماهى یك شب براى اعضاى كلوپ و گاهى اوقات براى عموم به معرض اجرا مىگذاشت. جامعه باربد از سال 1318 تا 1321 یك دورهى فترت را گذارند. طى این سه سال جامعهى مذكور هیچ برنامهاى اجرا نكرد. تا این كه در سال 1321 محلى را در خیابان سعدى جنوبى اجاره كرد و فعالیت خود را گستردهتر ساخت. جامعهى باربد تا سال 1325 به صورت شركت سهامى اداره مىشد. اما چون این شركت متحمل زیان گشت، هنرپیشگان سهام خود را به مبلغ سیصد و چهل تومان به خود مهرتاش پس دادند و مهرتاش یگانه صاحب جامعهى باربد گشت. در سال 1321 در همین مكان كلاس تئاتر ایجاد كرد كه دورهى آن دو سال بود و در این كلاس رفیع حالتى دكلاماسیون، على دریابیگى تئاتر، مهرتاش موسیقى، ناظرزادهى كرمانى ادبیات، خان ملك ساسانى تاریخ تئاتر و محسن سهیلى نقاشى و چهرهپردازى تدریس مىكردند. این كلاس هشت دورهى دو ساله یعنى تا مدتها بعد از آمدن مهرتاش و گروهش به محل فعلى جامعهى باربد ادامه داشت. در سال 1325 جامعهى باربد به خیابان لالهزار كوچهى باربد (محل فعلى سینما شهرزاد) آمد و از این تاریخ علىاصغر ازهدى به این جامعه پیوست و به اجراى برنامههاى دائمى در این محل اقدام كرد. نمایشها مانند سابق یك شب براى اعضاى كلوپ و بقیهى شبها براى عموم بود. كلاسها در این مكان نیز دایر بود و تدریس تئاتر ادامه داشت. تا سال 1328 جامعهى باربد در همین محل به اجراى برنامه و سایر فعالیتهاى خود مىپرداخت. از سال 1328 جامعهى باربد به ابتداى خیابان لالهزار آمد. پس از این جامعهى باربد دیگر از اعضاى كلوپ دعوتى به عمل نیامد و خود به خود كلوپ از هم پاشیده شد. كلاس تئاتر نیز دیرى نپایید و تعطیل گردید.
اسماعیل مهرتاش، حدود 450 آهنگ مختلف براى نمایشها و پیشپردهها و استفاده از آنها براى اعیاد و مناسبتهاى مختلف مذهبى و غیره ساخت كه براى صفحه شدن آنها، چند سفر به بغداد و قاهره نیز نمود.
نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
