محمود تاجبخش
هنرمند شایسته و ارجمند هنر موسیقى اصیل ایران محمود تاجبخش كه بیش از نیم قرن به موسیقى ملى كشور دور از جنجال و هیاهو خدمت كرد و این اواخر تعداد 16 نوار كاست یك ساعته با «سهتار» به صورت ردیف نوازى و بداههنوازى به انجام رسانید كه به شرح زیر مىباشد:
دستگاه اصلى شور در 2 كاست، آواز ابوعطا در 1 كاست، آواز افشارى در 1 كاست، آواز بیات ترك در 1 كاست، آواز دشتى در 1 كاست دستگاه همایون در 2 كاست، آواز بیات اصفهان در 1 كاست، دستگاه سهگاه در 1 كاست، دستگاه چهارگاه در 1 كاست، دستگاه راست پنجگاه در 2 كاست، دستگاه نوا در 1 كاست، دستگاه ماهور در 2 كاست. استاد ارجمند حسینعلى ملاح دربارهى زندگانى و فعالیتهاى هنرى محمود تاجبخش مىنویسد:
«از این سالك نخستین كوى هنر، خواسته شد كه از سیماى هنرى یك دوست هنرمند رقمى، و در باب ویژگىهاى هنرىاش قلمى بزنم- دوستى، كه عمرى در زمینهى هنر موسیقى ایران دمى از تلاش نایستاده و لحظهاى از پرتوافشانى فروگذار نكرده است. دوستى كه اخیراً بخشى از آموختهها و آزمودههاى لحنى خود را شخصاً با سهتار نواخته و بر نوار كاست ضبط كرده و بر آن است تا به مشتاقان و سالكان و یاران و نوآموزان این دریاى ناپیداكرانه پیشكش كند. هنگامى این نیاز با حقیر در میان نهاده شد كه سخت سرگرم نوشتن برگهاى پایانى «فرهنگ سازها» بودم و بىشك مجال و فرصتى براى نوشتن نداشتم... ولى وقتى دریافتم به رقمى كه صاحب این قلم خواهد زد كام دوستى روا خواهد شد «ترك كام خود گرفتم تا برآید كام دوست» از ایشان درخواست كردم دستمایهاى (حتى اگر یك برگ باشد) از چگونگى محیط خانوادگى و نام استادانى كه در بالندگى هنر ایشان مؤثر بودهاند و همچنین مجاهدات هنرى و اجتماعى خودشان، به من بدهند تا بتوانم شرحى درخور، و متكى به استاد معتبر بنگارم. بنابراین رقمى كه در باب احوال و آثار آقاى محمود تاجبخش زدهام نقشى است روشن، از طرحى كمرنگ، كه خود ایشان در اختیار بنده نهادهاند و اگر مشاهده مىشود كه جاى جاى، سخنى دربارهى خصائص هنرى و یا صفات ایشان به میان آمده است آن دیگر متكى به برداشتى است كه این حقیر از همكارى و مماشات با ایشان، به درازاى یك عمر داشتهام.
در بهار سال 1303 خورشیدى، شكوفهى وجود «محمود» در گلستانى كه تمام گلهایش از گلزار هنر، آبشخور داشتهاند، شكفته شد- عمویش «كریم تاجبخش» از دست پروردگان مرحوم درویشخان بود- سهتار مىنواخت و خوش مىخواند. در این محیط، براى برادر محمود (كه پنج سال از وى بزرگتر بود) سهتارى تهیه شد تا نزد عمویش تعلیم بگیرد «محمود» نیز كه (هشت سال بیشتر نداشت) در جلسات درس حضور مىیافت و گوشههاى آوازها را به خاطر مىسپرد و به هنگام تمرین برادر، یادآورش مىشد- اندكاندك، برادر بزرگتر كه درمىیابد هوش و استعداد محمود در فراگیرى موسیقى درخور توجه است سهتار را به او وامىگذارد. از این زمان، سهتار، به محمود تعلق مىگیرد- تمرین ساز، جدىتر مىشود و به روزى چهار تا پنج ساعت مىرسد- این پشتكار موجب مىگردد كه در نواختن قطعات تا حدى دشوار، توفیق قابل ملاحظهاى پیدا كند و تا آنجا آواى سازش شنیدنى بشود كه اولیاى مدرسه، به وى تكلیف كنند در جشن سالانه در برابر شاگردان و اولیاء ایشان نوازندگى كند. خود او مىنویسد «وقتى وارد دبیرستان شدم سهتار را نسبتاً خوب مىنواختم و در جلسات انجمن ادبى مدرسه گاهى از من خواسته مىشد، سه تار بنوازم- در دوره دوم دبیرستان بودم كه آقاى سپهرى به عنوان بازرس و كارشناس موسیقى به دبیرستان ما آمدند- ایشان ویولن مىنواختند، اركسترى از شاگردان صاحب استعداد مدرسه تشكیل دادند كه من هم در آن اركستر سهتار مىنواختم» از این زمان «محمود تاجبخش» به سوى ساز ویولن كشیده مىشود. ویولن یكى از همكلاسىهاى خود را به امانت مىگیرد و به نواختن مىپردازد، ادامهى این نوازندگى، به ابتیاع ویولن و تمرین مداوم مىانجامد. روزى آگهى گشایش كلاسهاى شبانه موسیقى، در هنرستان عالى موسیقى نظرش را جلب مىكند خود تاجبخش در این باب نوشته است: «در شهریور 1320 هنرستان موسیقى دولتى كلاسهاى شبانهاى براى تعلیم موسیقى به علاقمندان این رشته ترتیب داده بود با این كه براى رشته ویولن فقط 20 نفر آن هم از طریق آزمون مىپذیرفتند من در میان حدود 440 نفر شركتكننده، قبول شدم. معلم كلاس ویولن آقاى اسماعیل زرینفر بود».
در این جا رواست یادى از این هنرمند وارسته كه نخستین استاد تاجبخش بوده است بشود، استاد اسماعیل زرینفر از اولین فارغالتحصیلان دوره نخستین مدرسه موسیقى دولتى است، وى قطع نظر از بهرهمند شدن از تعلیمات استاد علینقى وزیرى (كلنل) از محضر درس چند تن ویولنیست خارجى نیز استفاده كرده است، استاد زرینفر پس از فراغت از تحصیل وارد خدمات فرهنگى مىشود، وى از هنرمندانى كه در پیشرفت موسیقى نقش پرارجى داشتهاند.
در آن هنگام كه محمود تاجبخش به شاگردى این استاد مفتخر مىشود آقاى زرینفر در هنرستان موسیقى سمت نظامت و استادى هنرستان را داشته است. تاجبخش مىنویسد: «متد ویولن استاد وزیرى را نزد ایشان تعلیم گرفتم، در آن زمان اتفاق مىافتاد كه بعض روزها 12 ساعت تمرین مىكردم، به همین سبب در مدت كوتاهى توانستم علاوه بر متد استاد وزیرى و نواختن تعدادى از آهنگهایى را كه معظم له براى ویولن ساخته بودند و همچنین ردیف شادروان علیرضا چنگى را كه از كمانچهنوازان ماهر بود بنوازم».
در بهار سال 1323- استاد زرینفر، شاگرد محبوب و بااستعداد خود را به شادروان روحاللَّه خالقى (كه سمت معاونت هنرستان و مسئولیت موسیقى رادیو را داشت) معرفى مىكند، استاد خالقى پس از استماع ویولن تاجبخش موافقت مىكند كه این هنرمند به گروه نوازندگان رادیو بپیوندد. رواست كه در این باب قلم را به دست خود تاجبخش بدهیم: «ویولن زدن من، مورد توجه دانشمند و موسیقیدان نامدار، استاد روحاللَّه خالقى قرار گرفت. از همان موقع، هفتهاى یك روز در رادیو نوازندگى مىكردم تا اركستر انجمن موسیقى ملى تشكیل گردید و من هم به عنوان یكى از نوازندگان آن اركستر برگزیده شدم- این همكارى، هم در آن زمان كه اركستر وابسته به انجمن موسیقى ملى بود، و هم در آن دوره كه به نام «اركستر شماره یك» وابسته به رادیو شد، ادامه داشت». لازم به یادآورى است كه آقاى تاجبخش از تعلیمات مرحوم استاد ابوالحسن صبا نیز برخوردار شده است در این باب خود ایشان نوشتهاند: «در همان اوائل سال 1323 كه به رادیو راه یافتم، استاد زرینفر مرا با استاد صبا آشنا كرد و از ایشان خواست كه تعلیم به من را بپذیرند: استاد صبا از استماع ساز من مىپذیرند كه به سلك شاگردان ایشان درآیم». تاجبخش شش ماه از تعلیمات استاد بهره مىگیرد و بنا به توصیهى استاد صبا با مرحوم دكتر مفخم پایان كه از شاگردان صبا بود آشنا مىشود و نزد ایشان یكبار دیگر ردیف مرحوم صبا، یا درستتر گفته شود آثار چاپ شده و چاپ نشده صبا را مىنوازد و مجدداً توفیق درك افاضات صبا نصیبش مىگردد؛ خود او مىنویسد: «نوازندگى من و آشنائیم با موسیقى ایرانى تا به آنجا رسیده بود كه هر وقت استاد كسالت داشت و در اندرون خانهى خود به سر مىبرد مرا مىپذیرفت و با تعلیم دادن خصوصى بر من منت مىگذاشت». اشتیاق، و حتى باید گفت زیادهجوئى تاجبخش در فراگرفتن شیوهها و اسلوب نوازندگى ویولننوازان زمان خود، سبب بود، تا هرجا شخصیتى را سراغ مىكرد كه شیوهاى خاص در نواختن ویولن داشت به سویش بشتابد و زانوى تلمذ به زمین بزند و درك فیض كند- چند صباحى از محضر درس مرحوم حسین یاحقى- و مدتى كوتاه از راهنمایىهاى استاد دكتر مهدى بركشلى و زمانى از تعلیمات چند تن از موسیقیدانهاى خارجى بهره مىگیرد- خود او مىنویسد: «حتى مدتى نزد شادروان استاد هنرمند موسى معروفى ردیفهاى تدوین شده به وسیلهى ایشان را فراگرفتم و به شیوهى نتنویسى این كتاب و طرز اجراى آن با سهتار به خوبى آشنا شدم همین آشنایى سبب شد كه بتوانم ردیف قدما را بشناسم و از كم و كیف آن آگاه شوم. ناگفته نماند كه مدتى هم نزد مرحوم حسین تهرانى قطعات ضربى را تمرین مىكردم- همین مشاركت موجب گردید كه درس مشتركى با این استاد در هنرستان موسیقى داشته باشیم».
آقاى تاجبخش در نوروز سال 1333 كه در سمت ریاست بانك كشاورزى ملایر انجام وظیفه مىكرده است در آن شهرستان براى اولین بار با استاد احمد عبادى (سهتار نواز نامدارى این عصر) آشنا مىشود- خود او مىنویسد: «افتخار آشنایى و میهماندارى استاد عباسى سبب شد كه مجدداً به سهتار روى آورم و به طور جدى به تمرین و نوازندگى بپردازم و زمانى از تعلیمات و افاضات این استاد ارجمند بهره بگیرم». در خور یادآورى است كه تاجبخش، قطعنظر از مقام هنرى، در كار دیوانى نیز مقامى شامخ داشته است. وى كارمند عالىرتبه بانك كشاورزى بوده و به دفعات ریاست بانك كشاورزى پارهاى از شهرستانهاى كشورمان و سرپرستى و مدیریت شعب بانك در منطقه گرگان و دشت و استانهاى گیلان و اصفهان را بر عهده داشته است. اكنون بىمناسبت نمىنماید كه فهرستگونه، آنسان كه خود تاجبخش بر قلم آورده است اشارهاى به خدمات هنرى و فرهنگى این شیداى موسیقى بشود.
ویولننوازى، در اركستر انجمن موسیقى ملى، ویولننوازى در اركستر شمارهى یك رادیو، سهتار نوازى در اركستر سازهاى ملى، ویولننوازى در اركستر گلهاى رادیو، ویولننوازى در اركستر شماره چهار هنرهاى زیباى سابق (به رهبرى مرحوم حسن رادمرد)، ویولننوازى در اركستر شماره یك هنرهاى زیباى سابق (به رهبرى استاد حسین دهلوى)، تدریس سهتار در مكتب صبا، تدریس سهتار در هنرستان موسیقى ملى، تدریس سهتار در مركز حفظ و اشاعه موسیقى، تدریس ویولن در هنرستان موسیقى ملى (دوره دوم هنرستان)، تدریس ویولن در هنرستان آزاد موسیقى به مدیریت دانشمند و موسیقیدان روانشاد امیرجاهد، سرپرستى یك اركستر كوچك، براى تربیت خواننده و اجراى برنامه در تلویزیون، معاونت سازمان برنامههاى موسیقى ایرانى (در تالار رودكى)، ساختن آثار موسیقى (پیشدرآمد، تصنیف، رنگ)، نوشتن متدى براى تدریس سهتار، نوشتن و تنظیم گوشههاى چند دستگاه به خط موسیقى (این مقدمهاى است براى تهیه یك ردیف دیگرى از موسیقى ملى ایران)، تأسیس یك كلاس موسیقى به نام ترانه به سال 1326، استادان این كلاس، ظاهراً این هنرمندان بودهاند: بدیعزاده (آواز)، حسین تهرانى (ضرب)، حسینعلى وزیرىتبار (قرهنى)، حسین صبا (سنتور)، نصراللَّه زرینپنجه (تار) و خود تاجبخش (ویولن). قطع نظر از این موارد، باید مهمترین خدمت استاد محمود تاجبخش را تربیت شاگردانى دانست كه هماكنون برخى از آنها از لحاظ نوازندگى به درجه كمال رسیدهاند.
نگارنده، با محمود تاجبخش زمانى آشنا شد كه ایشان به جمع نوازندگان اركستر انجمن موسیقى ملى پیوست، این همكارى تا زمانى كه اركستر شماره یك رادیو منحل گردید ادامه داشت. خصیصه بارز این هنرمند كه در نخستین برخورد، آشكارا خود را مىنمایاند فروتنى اوست. دومین ویژگى او، اشتیاق و تا حدى زیادهجویى او را در امر فراگیرى است. وى معتقد است كه پرسیدن، خواستن است، به مقام معرفت كسى نائل مىشود كه بپرسد. به همین سبب از هركس كه در او بینشى یا معرفتى در موسیقى سراغ مىكرد مىپرسید. در نوازندگى، به تكنیك و یا تدابیر نوازندگى بیشتر راغب بوده و هست. اصول فنى را در نوازندگى بیشتر رعایت مىكند تا نوانسانهایى را كه اصطلاحاً به آن «حال» مىگویند. به درستنوازى و شسته و رفته اجرا كردن قطعات موسیقى بیشتر اهمیت مىدهد تا شورانگیز كردن نغمهها با مالشها و نغمههاى خاص (كه به آن نوازندگى كیفى مىگویند). به همین دلائل است كه برخى از نوازندگان، ساز تاجبخش را ساز كیفى نمىدانند، شاید هم تا حدى نظر این كسان دور از واقعیت نباشد (شنیده بودم كه گفته بودند: پاى ساز كلنل نمىشود حالى كرد) حقیقت این است كه: بر كرسى استاد نشستن، و قطعهاى را عارى از هرگونه زوائد، تدریس كردن، تفاوت آشكارى با مجلسآرایى و احتمالاً اشكى درآوردن و یا شورى و تواجدى را موجب گشتن دارد.
محمود تاجبخش، در نوازندگى ویولن و سهتار، استادى است در معنى واقعى كلمه (متأسفانه، این واژهى استاد، آنقدر نابجا و نه در خور افراد به كار رفته كه حكم ادات تفخیم یا عناوینى مانند: آقا، حضرت و جناب... را پیدا كرده است). وى به هنگام نوازندگى همان محمود تاجبخشى است كه استاد موسیقى است و به همین سبب هم استادانه مىنوازد، از او نباید انتظار نوعى نواختن كرد كه خاص محفل بادهگسارى و یا تدخین است (البته این موضوع به آن معنا نیست كه تاجبخش ناتوان از نواختن به اسلوب متعارف است، بىتردید، روشى را در نوازندگى برگزیده است كه در خور شأن استادى چون اوست). اخیراً توسط این هنرمند نوارهایى در آوازهاى دشتى، بیات ترك، افشارى و ابوعطا (كه از متعلقات دستگاه شور هستند) به عنوان ردیفنوازى و بدیههنوازى تهیه شده است و قصد دارد تمام دستگاههاى موسیقى ایرانى را یك دوره به همین ترتیب به منظور حفظ آثار خودشان ضبط كنند. این شیوه نوازندگى بیشتر به روش كلاسیك یا آموزشى نزدیك است تا به آیین كیفى- در حقیقت گوشههایى هستند تقریباً عارى از زوائد لحنى و تزیینى كه به نیت ادراك واقعى ردیف موسیقى ایرانى نواخته شدهاند، تردیدى نیست كه در عین «متدیك» بودن كوشش شده است از لطف اجراء و تنوع ریتم نیز بىنصیب نباشند، به همین سبب گرمى پنجهى استاد و منظور كردن قطعات ضربى متناسب در لابلاى گوشهها، چنان لطفى به كار ایشان بخشیده است كه به زحمت مىتوان خشكى و متدیك بودن را در مجموع اثر احساس كرد. نكتهى در خور یادآورى، ذكر نام گوشههاى اجرا شده در انتهاى هر نوار است، بعضىها بهتر مىدانستند كه نام هر گوشه قبل از اجرا ذكر مىشد و سپس آن گوشه به گوش مىرسید این كار، دامنه استفاده نوار را محدود مىكرد و صرفاً جنبهى آموزشى به آن مىداد، در حالى كه نوارهاى فعلى را مىتوان از ابتدا تا انتها شنید، بىآن كه كلام، رشته لحن را بگسلد. نكتهى دیگرى كه سزاوار تذكار مىنماید، چگونگى اجراى گوشهها است. عالمان علم موسیقى وقوف دارند كه گوشهها حكم اتودهایى را دارند كه شاگرد ناگزیر است در آغاز، نت به نت آنها را تقلید كند، ولى همین كه به مرحله مهارت در فن، مىرسد مجاز است كه در محدودهى نتهاى سازندهى هر گوشه، در چگونگى بدیهتاً در همان محدودهى نتها، لحنى بیافریند، اگر دیده مىشود كه روایتهاى ردیف موسیقى ایرانى یكسال نیست، به همین سبب است. استاد تاجبخش نیز بر بنیاد همین سنت متداول، پارهاى از گوشهها را به همان نحو اجرا كرده است كه ذوق و احساس و مهارت فنى او، به هنگام نواختن حكم كرده است.
این هنرمند به سال 1326 خورشیدى ازدواج كرده است و ثمره این ازدواج سه فرزند است (یك پسر و دو دختر كه هر سه داراى تحصیلات عالیه مىباشند).
تاجبخش به سال 1354 از خدمات موظف بانكى بازنشسته مىشود و مجالى مشبع مىیابد تا به نحو دلخواه به كار موسیقى بپردازد. هماكنون كه 65 سال از عمر او مىگذرد از تلاش نایستاده و ضمن تدریس خصوصى به مشتاقان، بر آن شده است كه حاصل یك عمر تعلم و تعلیم و تمرین و آزمودگى و پختگى، آفریدههاى خویشتن را در زمینه موسیقى ایرانى، به صورت چاپ با خط موسیقى، و ضبط روى نوار، پیشكش صاحبنظران و دوستداران موسیقى ایرانى بنماید. امید است كوشش او مشكور باشد و اثر مجاهداتش مقبول افتد.
نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
