جهانگیر شنجرفی

طالعى باشدم كه از پى آب گر روم سوى بحر بر گردد ور به دوزخ روم پى آتش آتش از یخ فسرده‏تر گردد ور ز كوه التماس سنگ كنم سنگ نایاب چون گهر گردد این همه حادثات پیش آمد هر كرا روزگار برگردد «لطف‏اللَّه نیشابورى» زمستان سال 1369 است و اكنون بنا به ضرورتى دست به قلم برده‏ام تا شرح زندگى دوستى موسیقیدان و از دست رفته و ناكام را رقم بزنم. بیش از بیست سال است كه دست توانا و نامرئى و ناشناخته جهان هستى، جهان (جهانگیر) شنجرفى را به ابدیت طلبیده است و اندك‏اندك مى‏رود تا در خاطر دوستان و شاید نزدیكان و خویشاوندان او شبح كم‏رنگى از شكل ظاهر و دستان نغمه آفرینش در خاطره‏ها باقى باشد، و چند سال دیگر نه از او و نه این دستانى كه این داستان را مى‏نگارد جز چند سطرى در لابه‏لاى بعضى نوشته‏ها ردى و اثرى باقى نخواهد ماند. در نوشته‏هاى باستان مى‏خوانیم كه كالبد انسان را به درختى مانند مى‏كنند كه دهقان روزگار آن را در زمینى مى‏كارد و پس از چندى مى‏روید و مى‏بالد و مى‏گسترد. اما به هر حال پس از چندى دیر یا زود همان دستى كه آن را كاشته با داسى بى‏رحم قطعه قطعه‏اش مى‏كند و در آتشدان مرگ شعله در آن مى‏زند. دود آن را باد در هوا و خاكستر آن را در پهندشت بى‏سر و ته گیتى مى‏پراكند. پس از گذشت كوته زمانى جز چند كس كه آن شعله فروزان و آن دود پراكنده را دید و یا از زبان دیگران شنیده‏اند هیچكس از آن درخت و آتش و دود چیزى در یاد و خاطره ندارد. این است داستان چند روز زندگى پر از دغدغه و قلق و التهاب و نگرانى انسان ضعیف و بى‏نوا كه خود مى‏پندارد كسى است و چیزى است. زهى خیال باطل! یك قطره آب بود و با دریا شد یك ذره خاك و با زمین یكتا شد آمد شدن تو اندرین عالم چیست آمد مگسى پدید و ناپیدا شد منسوب «خیام نیشابورى» براى شروع مقدمه دو مطلب ذهن و اندیشه‏ام را به خود مشغول كرده بود كه یكى قطعه شعرى بود كه در مطلع كلام آمد و دیگرى داستانى و یا تمثیلى عامیانه است كه با زندگى این همزاد رنج‏هاى من شباهت دارد، به قول معروف آورده‏اند كه: «روزى در گورستانى طبق معمول آدم‏ها بر روى مزار عزیزان از دست رفته خود ندبه و زارى مى‏كردند، اما زنى بر روى تپه خاكى كوچكى كه سنگى و علامتى هم بر روى آن نبود و این خود از فقر و بى‏چیزى آن خفته در خاك حكایت داشت، بیش از حد و اندازه یك داغدیده شیون و زارى مى‏كرد. تا آنجا كه بیشتر افراد مزار درگذشتگان خود را رها كرده و گرد او را گرفتند تا از سرگذشت درگذشته او و از سنگینى بار محنتى كه این شیون و زارى را ایجاد كرده است آگاه شوند. زن بى‏نوا را مورد سؤال قرار دادند كه سبب این همه افغان و زارى زیاده از حد چیست؟ زن داغ‏دیده آه سردى از دل پردرد كشید و در پاسخ گفت: «این جوانمرگ من آهنگر تهى‏دستى بود و شاگردى سر به هوا و بى‏نواتر از خود داشت. روزى كه شاگرد بود و ذغال در كوره بود مشترى نبود، روز دیگر كه مشترى بود ذغال در كوره شاگرد نامرتب غایب بود، روزى كه كار بود و شاگرد هم بود ذغال در كوره نبود و روزى كه همه اینها بود بداقبالى او را ناخوش و خانه‏نشین كرده بود. مخلص و زبده‏ى كلام این كه از فرط بدبیارى و تنگدستى و خجالت همچون جهانگیر شنجرفى از ناتوانى كشیدن بار معاش در عنفوان جوانى و شباب دق كرد و من بى‏كس و بى‏نوا را تنها گذاشت و به زیر خاك سیاه پناه برد.» و این دقیقاً سرنوشت و سرگذشت جهانگیر شنجرفى بود. پس از راه یافتن به رادیو با افراد مختلفى از موسیقى‏دانها به ویژه هم‏سن و سال‏ها آشنا شدم كه یكى هم جهانگیر بود، یكى از افراد انگشت شمارى كه گذشته از كار موسیقى بیش از بیست سال دوران پرشور و نشاط و غیرقابل توصیف و بدون بازگشت جوانى را با او گذراندم شنجرفى است. همین حالا كه به نوشتن این سطور مشغولم با وجود گذشت این همه سال مثل اینكه با همان حالات و روابطى كه میان ما برقرار بود و به همان طرز تلفظ خاصى كه حروف را از نوك زبان ادا مى‏كرد با من به مزاح و شوخى مشغول است، شوخى‏هاى تندى كه كسى جرأت بر زبان آوردن آنها را نداشت و این بدان سبب بود كه روابط دوستى ما از حد معمول و متعارف فراتر بود. هنوز گوش من از قهقهه خنده‏هاى او آكنده است. او با دخترى از خانواده‏هاى قدیمى و معروف كه شاگرد او بود ازدواج كرد و پدرزن او از دوستان پدر من بود و این اتفاقاً بیش از پیش ما را به هم نزدیك و چند سال رفیق حجره و گرمابه و گلستان شنجرفى بود. او سنتور را خوب مى‏نواخت و مضرابى هم به تار مى‏زد. با نت و ردیف و گوشه‏هاى موسیقى در حد بالائى آشنایى داشت و دوستان مشترك ما چون حسین صبا و دیگران كه محافل و دیدارهایى داشتیم به كار او اعتقاد داشتند. به یاد دارم كه روانشاد مهدى خالدى پس از ترك همكارى با خانم دلكش در فكر تغییراتى در اركستر خود و ایجاد و ابداع كارهاى تازه‏اى بود، از آن جمله همكارى و اجراى آهنگ و ترانه‏هایى با خوانندگان مختلف بود، اولین برنامه او در یك روز جمعه و با چند آوازه‏خوان بود كه یكى از آنها هم من بودم، شعر ترانه مرا آقاى ابوالقاسم حالت و با عنوان (گل باران) سروده بودند، این ترانه یكى از لطیف‏ترین ترانه‏هاى ادبى با مفاهیم و تركیبات بدیعى در آن روزگار بود، زیرا در تمام جملات آن به صورتى كلمه گل را با صنعت التزام آورده بود، روزى خالدى در ملاقاتى از من به صورت مشورت سؤال كرد كه: «براى كارهاى تازه‏اى كه در نظر دارم به یك نوازنده سنتور كه با نت موسیقى آشنایى داشته باشد و از لحاظ ضرب (ریتم) هم قوى و حساس باشد احتیاج دارم. هرچه فكر كرده‏ام كسى به نظرم نرسیده است». پس از تأملى به او گفتم كه جهانگیر شنجرفى به نظر شما چطور است؟ شاید او واجد این مشخصات و جامعیت باشد. از شنیدن این نام خنده‏اى بر لبانش ظاهر شد و گل از گلش شكفت و حرف مرا تأیید كرد. موضوع را به شنجرفى اطلاع دادم و او به دیدن خالدى رفت اما یاد ندارم كه بعداً نتیجه و محصول این ملاقات چه بود و چه شد. تنها سخن این است كه كار او مورد قبول و پذیرش استادان بزرگ و سرشناس موسیقى كشور ما بود. عكس او در صفحه 512 جلد اول «مردان موسیقى سنتى و نوین ایران» كه یادگار روزهاى اول شكل‏گیرى برنامه‏ى گل‏ها است. با استادان نام‏آورى چون ابوالحسن صبا، مرتضى محجوبى، احمد عبادى، ادیب خوانسارى، حسن كسائى، على تجویدى و رضا ورزنده و... دلیل گویا و بدون تردیدى از كار وى است، در روزهاى اول شكل‏گیرى برنامه گلها كه هنوز درست جا نیفتاده بود، شنجرفى از لحاظ تلفیق شعر و آهنگ و سایر مسائل فنى و موسیقیایى راهنماى بسیار خوبى براى آقاى داود پیرنیا بود، روزى حضوراً گفتگوى آنها را شاهد بودم كه شنجرفى مى‏گفت: «در ضبط یك برنامه استفاده از گوشه‏ها و دستگاهها و آوازهاى مختلف، از نت‏ها و مایه‏هاى گوناگون كار متناسب و دلپذیرى نیست و گوش شنونده لطیف‏الطبع را آزار مى‏دهد و انتقال از یك گوشه و نغمه به نت دیگر از نظر صوتى كارى بسیار ظریف و به تجربه بسیار دقیق نیاز دارد». زندگى خصوصى و دوران عمر كوتاه او در سال 1304 و در مشهد متولد شده بود. پس از پایان تحصیلات متوسطه وارد نیروى هوائى ارتش شد و رشته مكانیك و امور فنى هواپیما و به پایان مى‏رساند. در یك اشتباه و ایجاد خطرى كه او اصلاً دخالت نداشته و مسئول نبوده به ناچار پس از سال‏ها زحمت آن كار را رها مى‏كند. در سال‏هاى 1330 -1328 یك مؤسسه تعلیم رانندگى و مكانیكى دایر كرده بود و روزها را سرگرم آن كار و بعدازظهرها را به تعلیم كلاس موسیقى مى‏پرداخت. كار تعلیم رانندگى، موفقیتى نداشت و تعطیل شد. دوست مشتركى داشتیم كه عضو هیئت مدیره سازمان جنگلبانى بود، براى او كارى درست كرد، اما همه آن تشكیلات فروریخت. و بى‏كار شد. بعد از 28 مرداد بانكى با عنوان بانك صادرات- نه این بانك صادرات كنونى- تأسیس شد و شنجرفى مدتى كارمند آن بانك بود. نه او از آن كار راضى و نه مدیران و كارگذاران از او راضى بودند. آن دستگاه هم برچیده شد. مثل این كه او تجسم همان ضرب‏المثل در شعر بود كه اگر پایش به دریا مى‏رسید خشك مى‏شد. از این به بعد تنها به كار كلاس مى‏پرداخت و به كارهاى مختلف دیگرى هم دست زد كه از هیچ‏یك راضى نبود و طرفى نبست. در سال 1348 مرضى گنگ و مهلك در ناحیه ناف و شكم او بروز كرد كه به سرطان مبدل گردید و پس از چند وقت كه در یكى از بیمارستان‏هاى تهران بسترى بود، و براى معالجه مسافرتى هم به خارج رفت سرانجام حیران و چشم بر سراب آرزوها در 21 مردادماه سال 1350 در سن چهل و شش سالگى به دیار خاموشان بهشت زهرا پیوست. گاه یك عمر طولانى شكنجه‏هاى طولانى و تحمل دردناكترین حوادث را با خود همراه دارد، كه یكى از بدترین آنها، زنده بودن و نظاره كردن بر مرگ دوستان و عزیزان است، نمى‏دانم! شاید حضرت خضر هم به جهت مسئله‏اى كه ما از آن آگاهى نداریم محكوم به عمر ابد و شاهد بودن مرگ عزیزان و دوستان است و چه كسى از این مجازات سرپوشیده و بغرنج آگاه است. بگو به خضر كه جز مرگ دوستان دیدن چه حاصلى دگر این عمر جاودانه را یادش گرامى باد كه هیچ‏وقت از یاد و خاطر من و دوستانش نخواهد رفت. در فراق دوستان از جسم و جان چیزى نماند هر كه رفت از هستى ما اندكى با خویش برد دو دختر بنام‏هاى افسون و افسانه از او بجاى مانده است.

جهانگیر شنجرفی

تازه های مشاهیر

بیشترین بازدید هفته