برای تدریس در حوزه‌ی علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح : نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی گزینند. بنابراین، استاد باید از توانائی علمی و قدرت بیان و پیشینه‌ی درسی درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می‌کنند.

تعداد کلمات: 2300 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 9 دقیقه

نویسنده: اسماعیل چنگیزی اردهایی

برای تدریس در حوزه‌ی علمیه شروط خاصی چون مدرک یا سن مطرح : نیست و طلاب آزادانه مدرّسان و استادان خود را برمی گزینند. بنابراین، استاد باید از توانائی علمی و قدرت بیان و پیشینه‌ی درسی درخور ذکر برخوردار باشد. در برابر تدریس، حقوقی به استادان پرداخت نمی‌شود و نیازهای ضروری زندگی آنان را مراجع تقلید تأمین می‌کنند. (1) طلاب رکن دیگر حوزه‌ی علمیه‌ی نجف‌اند که با داشتن برخی شرایط به تحصیل مشغول استان آن می‌شوند. (2) معیشت طلاب از طریق شهریه‌ی مدرسه، کمک‌های مالی به مراجع نجف یا مراجع دیگر کشورها، خانواده‌های طلاب، اشخاص حقیقی یا مراکز خیریه یا از محل موقوفات مدارس تأمین می‌شود. (3) در دوره‌ی اخیر پرداخت شهریه در مدرسه‌ی بروجردی، حسب مراتب علمی انجام می‌گرفته است. (4) بعضاً نیز کمک‌های غیرنقدی و تسهیلاتی چون لوازم التحریر در اختیار طلاب قرار داده می‌شد (5) او هر از گاهی در برخی مدارس (نظیر مدرسه‌ی قوام) غذا توزیع می‌شد. (6) گفته شده است که در دوره‌ی جدید، اول کسی که برای طلاب و خانواده‌ی آنها سهمیه‌ی نان اختصاص داد، سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی بود. (7) برخی هم در حوزه‌ی نجف ترجیح می‌دادند معاش خویش را از دسترنج خود تأمین کنند. (8)

اغلب طلاب نجف غیر بومی بودند و ملیت‌های گوناگونی داشتند؛ پاکستانی، هندی، تبتی، سوری، لبنانی، بحرینی، ترک، ایرانی و غیره؛ و از همه پرشمار تر ایرانیان بودند. (9) علاوه بر ایرانیان، که همواره یکی از مراکز علمی خود را نجف قرار داده بودند، طلاب علوم دینی جبل عامل نیز از روزگار شهید اول (نیمه‌ی دوم قرن هشتم) از لبنان به نجف مهاجرت می‌کردند و در روزگار سیدجواد عاملی (متوفی 1226) بر تعداد آنان در این شهر افزوده شد. (10) مدارس، معمولاً ملیت طلبه را ملاک پذیرش قرار نمی‌دادند، ولی برخی از مدارس را بانیان آنها برای ملیت خاصی بنا می‌کردند، مثلاً مدرسه‌ی عاملین خاص لبنانی‌ها، مدرسه‌ی هندی از آن هندیان، و مدرسه‌ی ایروانی ویژه‌ی ترکان بود. (11) گاهی نیز اختلافاتی پیش می‌آمد. (12) در سال‌های اخیر، پس از سقوط رژیم بعثی، به تدریج طلاب از کشورهای مختلف برای تحصیل به نجف می‌روند.

تعداد استادان و طلاب حوزه‌ی نجف به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عراق و نجف بستگی داشت. (13) مثلاً قبل از اشغال کامل عراق در 1335 توسط انگلیسی‌ها، شمار طلاب نجف را بیش از ده هزار و در حدود 1376/ 1336 ش نزدیک به دو هزار نفر برآورد کرده‌اند. (14) در اوضاع بحرانی، تعداد آنان رو به کاهش می‌نهاد و بعضی روانه‌ی حوزه‌های علمیه‌ی دیگر شهرها می‌شدند، چنانکه بارها طاعون عامل این نوع مهاجرت‌ها شد (15) یا پس از تنگناهایی که رژیم عراق در 1349 ش /1970 ایجاد کرد، حوزه‌ی علمیه‌ی قم پذیرای بسیاری از طلاب و استادان حوزه‌ی نجف شد. (16)

نظام درسی حوزه‌ی علمیه‌ی نجف بسان حوزه‌های مشابه شیعی دارای سه مرحله‌ی اصلی مقدمات، سطح و خارج است. (17) مقدمات که سه تا پنج سال به درازا می‌کشد (18) با ادبیات عرب آغاز می‌شود. طلاب عرب معمولاً کتاب‌های أجرومیة، قطر النّدی و بَلّ الصّدی و شرح این عقل را می‌خوانند و طلاب غیرعرب کتاب جامع المقدمات را (شامل امثلة، شرح امثلة صرف میر، تصریف، عوامل النحو، هدایة، شرح أنمودج و صمدیة). سپس، برای تکمیل ادبیات عرب، النهجة المرضیة (شرح سیوطی بر الفیه‌ی ابن مالک، معروف به سیوطی) و مغنی اللبیب خوانده می‌شود. (19) مطول و مختصر تفتازانی در بلاغت و معانی و بیان و حاشیه ملاعبدالله، شرح الشمسیه‌ی قطب الدین رازی و منطق مظفر (20) و کتبی چون تبصرة المتعلمین علامه حلّی یا برخی رساله‌های عملیه در فقه خوانده می‌شود. (21) بسیاری از طلاب از همین مرحله، در کنار درس و در روزهای تعطیل به تمرین عملی خطابه می‌پردازند. (22) دروس اصلی در مرحله‌ی میانی یعنی سطح، فقه و اصول فقه است و به همین منظور کتاب‌هایی همانند الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة (معروف به شرح لمعه) تالیف شهید ثانی (متوفی 966) و مکاسب شیخ مرتضی انصاری در فقه و بخش اصول فقه معالم الدین حسن بن زین الدین جبعی عاملی (متوفی 1011)، رسائل شیخ مرتضی انصاری و کفایة الاصول آخوند خراسانی در اصول فقه تدریس می‌شود. (23) همچنین طلاب می‌توانند به آموختن کتاب‌هایی چون درایة الحدیث شهید ثانی یا کتاب‌های مشابه در مباحث علوم حدیث، منظومه‌ی حاج ملاهادی سبزواری و الاسفار الاربعه‌ی ملاصدرا در فلسفه و شرح الباب الحادی عشر علامه حلی و نیز شرح او بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی در کلام، یا دیگر دانش‌ها همانند تفسیر قرآن و حساب بپردازند. (24) به طور معمول، طلاب این مرحله را چهارساله طی می‌کنند. (25)

مرحله‌ی پایانی و عالی دروس حوزه‌ی نجف اشرف، مرحله‌ی خارج فقه و اصول است. برخی از طلاب علوم دینی پس از اتمام مرحله‌ی سطح، تحصیلات خود را پایان می‌بخشند، ولی کسانی که به دنبال فراگیری سطح بالاتری از دانش و نیل به مرتبه‌ی اجتهاد باشند، وارد مرحله‌ی خارج می‌شوند. (26) استادانی که درس خارج ارائه می‌کنند از مجتهدان شناخته شده یا مراجع تقلیدند؛ آنان کتاب خاصی را تدریس نمی‌کنند، بلکه مباحث هر جلسه را برای بیان آرای خود همراه با بررسی آرای مجتهدان سلف خود طراحی می‌کنند، اما برای حفظ نظم، ترتیب کتبی چون رسائل و کفایه در اصول و شرایع و وسیلة النجاة و عروة الوثقی در فقه را مبنا قرار می‌دهند. (27)

مرحله‌ی خارج، محدودیت زمانی ندارد و ممکن است کسی تا پایان عمرش در این جلسات شرکت کند، همچنان که استادان نیز به فراخور حال و اقتضائات دیگر، مباحث خود را تفصیل می‌دهند. در واقع، درس خارج فقه و اصول، کانون ارائه آخرین دستاوردهای علمی استادان و مجتهدان و نیز فرصتی برای آموختن روش اجتهاد و ورزیده شدن در آن است. از دروس تعلیم داده شده در حوزه‌ی نجف امتحان نمی‌گیرند و هیچ نوع مدرک علمی نیز برای فارغ التحصیلان صادر نمی‌شود. (28) البته طلابی که به مرتبه‌ی علمی معینی یا درجه‌ی اجتهاد نایل می‌شوند، حسب معمول از استادان خویش یادداشتی به نام «اجازه» دریافت می‌کنند که در آن به تحصیلات و فضل و توانایی‌های علمی صاحب اجازه اشاره می‌شود.

تدریس در مکان‌های مختلفی انجام می‌گیرد. صحن علوی، مساجد، مقابر علما مثل مقبره‌ی شیخ طوسی، خانه‌های استادان و مدارس دینی. (29) صحن علوی، مرکز اصلی گردهمایی استادان و طلاب است (30) و علمای مشهور معمولاً مسجدی دارند که همان جا تدریس می‌کنند. (31) مدارس دینی حوزه‌ی نجف هم به اهتمام عالمان، بازرگانان یا صاحب منصبان خیّر پا گرفته است. از حدود 54 مدرسه در نجف نام برده شده (32) و قدیم ترین مدرسه که تنها نام آن به ما رسیده، مدرسه‌ی مرتضویه است که در 786 سید حیدر آملی در آن سکونت داشت و شاه عباس اول آن را بازسازی کرد. (33) مدرسه‌ای که مقداد سیوری (متوفی 828) در نجف تأسیس کرده، از دیگر مراکز تعلیمی کهن است که شخصی به نام سلیم خان آن را بازسازی کرده و نام سلیمیه یافته است. (34) مدارسی چون قوام، قزوینی، بادکوبه‌ای و هندی را صاحب منصبان دولتی یا بازرگانان ثروتمند ساخته‌اند و مدرسه‌های ایروانی، شربیانی، آخوند خراسانی، سید طباطبائی و بروجردی را مراجع و عالمان ساخته یا به نام ایشان بنیاد نهاده‌اند. (35)

در برگزیدن استاد و کتاب درسی اجباری وجود ندارد و طلاب از آزادی انتخاب برخوردارند. (36) ممکن است در جلسات درس تنها یک تن شرکت کند، ولی معمولاً با حداقل سه تن شکل می‌گیرد. (37) نظام آموزشی حوزه‌ی نجف بر روال حلقه‌های درس می‌گردد و پیشینه‌ی آن به روزگار شیخ طوسی می‌رسد. برای نمونه، هنگام تدریس، استاد به یکی از ستون‌ها یا دیوار تکیه می‌دهد و طلاب گرد او حلقه می‌زنند. او درس را با بسمله و حمد خدا و صلوات بر پیامبر و ائمه‌ی معصومین آغاز می‌کند و سپس با خواندن بخشی از متن کتاب درسی به تفسیر و توضیح آن می‌پردازد و به سؤالات و اشکالات پاسخ می‌گوید. (38) زمان تشکیل جلسات به توافق استاد و شاگرد بستگی دارد، ولی معمولاً حلقات درس صحن علوی، صبح زود تا پیش از برآمدن خورشید، یا عصر تا قبل از نماز مغرب یا پس از نماز عشا تا هنگام بستن درهای حرم شکل می‌گیرند. (39) البته زمان درس خارج فقه و اصول استادان و مراجع، به گونه‌ی غیر متداخل سازماندهی می‌شود تا طلاب در این مقطع بتوانند در دروس آنان شرکت کنند. هر جلسه به طور معمول 45 تا 60 دقیقه به طول می‌انجامد. (40) زبان اصلی تدریس در حوزه‌ی نجف، مخصوصاً در درس خارج، عربی است ولی طلاب می‌توانند مدرّسان هم زبان خویش را برای درس برگزینند. نظام آموزشی حوزه‌ی نجف بر روال حلقه‌های درس می‌گردد و پیشینه‌ی آن به روزگار شیخ طوسی می‌رسد. (41) روزهای پنجشنبه و جمعه‌ی هر هفته، کار تعلیم دروس رسمی در حوزه‌ی نجف تعطیل است و در ماه رمضان، دو هفته‌ی اول محرم و دو هفته‌ی واپسین ماه صفر به جهت عزیمت روحانیان و طلاب به روستاها و شهرها جهت تبلیغ یا شرکت در مراسم عزاداری امام حسین (علیه السلام) و رحلت حضرت رسول (صلى الله علیه واله وسلم) نیز کلاس‌های درس تعطیل است. ایام وفات دیگر ائمه‌ی معصومین علیهم السلام یا رحلت یکی از مراجع بزرگ و اعیاد اسلامی به مجموعه‌ی تعطیلات افزوده می‌شود. قبلاً جلسات درس حوزه‌ی نجف در ایام تابستان برقرار بود، ولی پس از اعلام تعطیلات تابستانی 45 روزه توسط آیت الله خویی در دهه‌ی پایانی قرن چهاردهم و کاستن از تعطیلات دیگر سال، این روال تغییر یافته است. (42)

کتابخانه‌های بسیاری در شهر نجف برای تأمین منابع مطالعاتی استادان و طلاب حوزه‌ی علمیه شکل گرفته‌اند. به همین دلیل، نجف همواره یکی از معتبرترین و مهم ترین مراکز کتابخانه‌ای دنیا بوده است. برخی از این کتابخانه‌ها همچون کتابخانه‌ی حیدریه (نام دیگر آن: الخزانةالغرویة) که پیشینه‌ی آن به قرن چهارم و شاید قبل تر می‌رسد و شاهد نظارت فقهای بزرگى چون علامه حلّی بوده است، در دوران حاکمیت رژیم بعثی آسیب بسیار دید، اما پس از سقوط صدام حسین بازسازی شد و زیر نظر مرجعیت شیعه در عراق فعالیت می‌کند. این کتابخانه در مجموعه‌ی حرم امیرمؤمنان (علیه السلام) واقع است. کتابخانه‌ی حسینیه‌ی شوشتری‌ها از معتبرترین کتابخانه‌های نجف بود که به تدریج از بین رفت. کتابخانه‌ی شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء از مشهورترین کتابخانه‌های نجف و مورد استفاده‌ی اهل علم بوده و هنوز نیز دایر است. (43) برخی از کتابخانه‌های مدارس نجف، دستخوش زوال شده‌اند، نظیر کتابخانه‌های مدارس قوام، خلیلی و آخوند خراسانی؛ ولی برخی همچون کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی اهمیت خود را همچنان حفظ کرده‌اند. (44)

کتابخانه‌ی عمومی امیرمؤمنان (علیه السلام)، به دست شیخ عبدالحسین امینی، مؤلف کتاب الغدیر، در بیش از پنجاه سال پیش در نجف تأسیس شد و یکی از غنی ترین کتابخانه‌های این شهر است؛ همچنین است کتابخانه‌ی عمومی آیت الله سیدمحسن حکیم در مجموعه‌ی مسجد هندی، این کتابخانه‌ها، علاوه بر فراهم آوردن منابع مطالعات حوزه‌ای، مورد استفاده‌ی سایر دانش پژوهان نیز هستند.

مؤسسه‌ی کاشف الغطاء در دوره‌ی اخیر اقداماتی اصلاحی در سبک و سیاق دروس و نظام آموزشی حوزه‌ی نجف صورت داده است. این کار در واقع واکنشی بود به تأسیس مدارس نوین به سبک اروپایی که در عراق پس از ظهور استعمار رو به افزایش بود. آغازگر این حرکت شیخ محمدرضا مظفر بود که با تأسیس «جمعیت مُنتدی النشر» در بغداد دست به اصلاحات جدّی در این حوزه زد. در روش و سازمان از الگوی مدارس جدید پیروی شد، ولی محتوای دروس با اصلاحاتی با تعلیمات حوزوی انطباق داشت. این جمعیت از 1357 نخستین کلاس به روش نو را راه‌اندازی کرد که در سال‌های بعد گسترش چشمگیری در نجف و سایر شهرهای عراق پیدا کرد. (45)

مدرسه‌ی علامه عزالدین جزایری که در 1362 در نجف تأسیس شد، از نمونه مدارس موفق حوزوی به سبک جدید است. تدریس و تعطیلات دارای زمان بندی مشخص شدند و امتحانات برای نیل به مدرک برگزار می‌شد. استادان به صورت روشمند تدریس می‌کردند و بر عربی فصیح تأکید می‌شد. وزارت معارف عراق بر رسمیت این مدرسه صحه گذاشت و وزارت دفاع طلاب را از خدمت سربازی معاف داشت. (46) مظفر در 1376 دانشکده‌ی فقه را نیز در نجف تأسیس کرد که وزارت معارف مدرک آن را برابر با مدارک آموزش عالی دانست. (47) جامعة النجف الدینیة نیز از مدارس جدید التأسیس حوزه‌ی نجف است که سیدمحمد کلانتر (متوفی 1379 ش) در سال 1335 ش تأسیس کرد. در عین انجام این اصلاحات، هنوز بخش عمده‌ای از حوزه‌ی علمیه‌ی نجف به همان شیوه‌ی سنتی به راه خود ادامه می‌دهد.

پی نوشت‌‌ها:
1. بهادلی، ص 103-106.
2. ر. ک. «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص 223.
3. آل محبوبه، ج 1، ص 132؛ محمد خلیلی، ص 405؛ جمالی، ص 120؛ مرتضوی لنگرودی، ص 37.
4. آل محبوبه، ج 1، ص 143.
5. جعفریان، ص 48.
6. آل محبوبه، ج 1، ص 130.
7. امین، ج 10، ص 43.
8. نجفی قوچانی، ص 532؛ قاضی، ص 38.
9. جمالی، ص 118؛ محمد خلیلی، همان جا.
10. خلیل الزین، ص 180.
11. محمد خلیلی، ص 406.
12. برای نمونه ر. ک. آل محبوبه، ج 1، ص 132.
13. ر. ک. بهادلی، ص 108- 109.
14. همان، ص 108، پانویس 1؛ جمالی، همان جا؛ وایلی، ص 20.
15. ر. ک. امین، ج 5، ص 325، ج 9، ص 54.
16. بهادلی، ص 110.
17. غروی، ص 251، 255، 257؛ برای دیگر تقسیم بندی ها ر. ک. بهادلی، ص 270-272؛ در باب تدریسِ غیررسمی مراحل پایین تر، چون خواندن و نوشتن و آموختن فارسی در حوزه‌ی نجف، ر. ک. مرتضوی لنگرودی، ص 25.
18. بحرالعلوم، 1407، ص 95.
19. غروی، ص 251-254؛ جمالی، ص 121.
20. بحرالعلوم، 1407، ص 93.
21. ر. ک. بهادلی، ص 278-279.
22. همان، ص 279.
23. غروی، ص 255-256؛ بهادلی، ص 280.
24. بهادلی، ص 281-282.
25. غروی، ص 256.
26. ملکی، ص 269.
27. غروی، ص 257.
28. همان، ص 237.
29. همان، ص 232؛ احمد مجید عیسی، ص 731.
30. طریحی، ص 168، پانویس 2.
31. ر. ک. آل محبوبه، ج 1، ص 99.
32. امین و همکاران، ص 191.
33. طریحی، ص 168.
34. آل محبوبه، ج 1، ص 125-126.
35. همان، ج 1، ص 130، 132-143.
36. بحرالعلوم، 1414، ص 94.
37. غروی، ص 229.
38. بهادلی، ص 267-268.
39. طریحی، همان جا.
40. بهادلی، ص 268.
41. «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف»، ص 231.
42. غروی، ص 235-236.
43. ر. ک. آل محبوبه، ج 1، ص 164163؛ جعفر خلیلی، ث 243-244.
44. جعفر خلیلی، ص 252-255.
45. آصفی، ص 11-15، 22.
46. «مدرسة الجزائری»، ص 83-85.
47. آصفی، ص 28.
منبع: عباس رضوی و [دیگران ...]؛ (1390)، حوزه‌‌ی علمیه (تاریخ، ساختار، کارکرد)، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.