گام‌های خلاقیت (گام پنجم)

چکیده
در این مقاله به برخی روش‌های خلاقیت و یکی از آفت‌های مهم آن می‌پردازیم. آموزشی که بیشتر از تفکر مبتنی بر حفظ مطالب حفظ‌شده باشد.آفت جدی خلاقیت است. همین‌طور به برخی نگرش‌هایی که به تفکر خلاق کمک می‌کنند،خواهیم پرداخت.
تعداد کلمات1059 زمان مطالعه 5 دقیقه

رضیه برجیان

خلاقیت

انسان استمرار حیات خود را مدیون خلاقیت است. خلاقیت مظهر و نمود معرفت نیز هست . خلقت و خلاقیت هر دو برای افشا و برملا شدن گنج‌ها و پنهانی‌هاست. خلاقیت با تعلیم و تحقیق ربط و نسبت وثیق و ناگسستنی دارد. گویی بدون خلاقیت دانش ابتر و نازا و راکد است.بدون جدیت در خلاقیت ، تولیدی و طراوتی در قلمروی نبوغ بشر حاصل نمی‌شود. لذا تفکر انتقادی و خلاق لازمه تعلیم و تربیت هدفمند و پایدار است. دانش همه محصول انباشت نیست گاه ضرورت دارد که یافته‌ها و بافته‌ها رشته شوند و سررشته‌ای بدیع به دست گرفته و تا یافتن مقصد و مقصودی (که گاه از شدن بداهت از دید ما پنهان می‌ماند) دنبال شود. در وضع کنونی نظام آموزشی ما به‌ویژه در حوزه آموزش عالی نیازمند اتصاف و التزام به خلاقیت است به‌نحوی‌که بدون تخلق به خلاقیت دانش‌آموز و دانشجو و محصل و محقق در دایره‌ای بسته ، تحصیل حاصل و تکرار مکررات می‌کند.[1]

مسئله گشایی معمولاً دو مرحله دارد: بررسی راه‌حل‌های گوناگون و انتخاب مناسب‌ترین راه‌حل. مرحله نخست یعنی به خاطر آوردن راه‌حل‌های ممکن یا ابداع راه‌حل‌های جدید متضمن تفکر واگراست؛ چراکه افکار فرد در جهات مختلف و متنوعی سیر می‌کند. مرحله دوم انتخاب یکی از راه‌حل‌هاست که به استفاده از تفکر همگرا نیاز دارد . بنابراین نتیجه دادن تفکر واگرا بدون استفاده از تفکر همگرا ممکن نیست؛ گرچه عکس این موضوع صادق نیست.[2] در تفکر همگرا از فرایندهای ذهنی قالبی که فقط بر حل یک تکلیف تمرکز دارد و به دنبال یک جواب صحیح است و جهت و مسیر مشخصی را پی می‌گیرد استفاده می‌شود. این نوع توانایی در حل مسئله به تولید راه‌حل‌های منطقی و همیشگی منجر می‌شود. در طی تفکر واگرا، بسیاری از ایده‌های جدید خلق می‌شوند؛ با این توضیح که در تفکر واگرا برای یک راه‌حل ذهنی ممکن، آزمون‌ها و روش‌های متفاوتی برای ایجاد تولیدات خلاق از راه‌های منحصربه‌فرد و متنوع طراحی می‌شود.[3]

کاربرد تفکر خلاق

روش‌های تفکر خلاق اگر در چارچوبی که باید صورت نگیرد، افراد خود را در موقعیتی نخواهند دید که دیگران از آنان توقع دارند، ایده‌های نو بیافرینند. هرقدر هم که این روش‌ها مفید باشند اگر به کار گرفته نشوند، نتیجه‌ای نخواهند داشت.[4] کاربرد خلاقیت آن‌گونه که بسیاری از افراد تصور می‌کنند، آسان نیست.[5] خلاقیت دو سطح دارد یکی از این دو خلاقیت روزمره است که در آن خلاقیت بخشی از تفکر عادی می‌شود و لذا می‌توان آن را در هر موقعیتی که نیاز باشد به کاربرد. این خلاقیت باید بی‌هیچ کوشش منظم و سنجیده و آگاهانه‌ای اتفاق افتد. پس‌ازآن خلاقیت خاص مطرح می‌شود. خلاقیت خاص زمانی اتفاق می‌افتد که نیاز مشخصی بر ما معلوم شود. در این مورد کوشش منظم و آگاهانه‌ای در کار است تا با استفاده از روش‌های سیستماتیک تفکر جانبی ، ایده‌های نوینی پدید آید.

خلاقیت روزمره

اشخاصی که ذاتاً خلاق هستند یا مشتاق خلاق بودن، مدعی استفاده از خلاقیت آن‌هم خلاقیت روزمره هستند. در این صورت خلاقیت بخشی از تفکر عادی مشخص می‌شود. خلاقیت مثل وجود جعبه دنده در اتومبیل است یا مثل چوب‌های گلفی که در کیسه گلف باز که هنگام نیاز از آن‌ها استفاده می‌شود. شما خلاقیت را در وقت مقتضی و به‌طور خودکار استفاده می‌کنید. روش خلاق و سازنده‌ای وجود دارد. برخی از این برخوردها و بینش‌های خلاقانه اساسی ممکن است در پیوند با تکنیک‌های خاص خلاقیت باشند.[6] اما قطعاً تمامی آن‌ها چنین نیستند.

تأمل خلاق

تأمل خلاق یعنی تمایل به تأمل و اندیشیدن گهگاهی در امور. تأمل تمایلی است به قطع جریان یکنواخت کاری یا جریان فکری برای طرح سؤال‌هایی نظیر آیا راه دیگری هم وجود دارد؟ آیا باید این‌گونه عمل کرد؟[7] چالش شاه‌کلید خلاقیت روزمره است. آیا باید کارها را به این روش انجام دهیم؟ آیا راه بهتری برای انجام این کار است؟نکته مهم این است که به‌محض آنکه چالش به انتقاد تبدیل شود دیگر بخشی از خلاقیت روزمره نخواهد بود. چالش خلاق تمایل به دانستن آن دارد که شاید راه دیگری برای انجام کاری وجود داشته باشد و این راه ممکن است مزیت‌هایی را هم داشته باشد. فرض چالش بر این است که روش فعلی انجام امور شاید بهترین راه انجام دادن آن‌ها نباشد.[8] این‌ها اصولی است که بدون آن‌ها تفکر خلاق ممکن نیست؛ به‌عبارت‌دیگر این نوع نگرش و این پرسش‌ها مقدمه ضروری تفکر صادق هستند.

یادگیری بدون تفکر

همان‌گونه که نگرش‌هایی که در بالا ذکر شد می‌توانند زمینه‌ساز تفکر خلاق باشند آموزش مبتنی بر محفوظات می‌تواند به کاهش تفکر در فرد منجر شود.
در وضع کنونی نظام آموزشی ما به‌ویژه در حوزه آموزش عالی نیازمند اتصاف و التزام به خلاقیت است به‌نحوی‌که بدون تخلق به خلاقیت دانش‌آموز و دانشجو و محصل و محقق در دایره‌ای بسته ، تحصیل حاصل و تکرار مکررات می‌کند.
یادگیری بدون تفکر یکی از دلایل کاهش قدرت تفکر خلاق است. حفظ کردن واژه‌ها بدون فهمیدن معانی‌شان ما را تا حد طوطی پایین می‌آورد. اگر تأکید والدین به‌ویژه معلمان و مربیان، بیشتر بر فهم مطالب باشد تا حفظ آن‌ها، مانعی از سر راه خلاقیت برداشته خواهد شد. اکنون این ضعف حس می‌شود که نظام آموزشی ما بیشتر به سطح توجه دارد تا عمق. ملاک موفقیت در امتحان‌ها بیشتر حافظه خوب است ، نه خلاقیت بالا. [9]البته این نکته را فراموش نکنید که گرچه اتکای بیش‌ازحد به دانش حفظی برای خلاقیت زیان دارد و فرد را مقلد و مصرف‌کننده بار می‌آورد، بدون دانش نیز نمی‌توان محصولی ارزشمند پدید آورد.کسانی که می‌خواهند همه‌چیز را بار دیگر از صفر آغاز کنند و به دانش‌های گذشته توجهی ندارند به‌اندازه کسانی که تنها به دانش گذشته متکی هستند به بیراهه می‌روند. نگاهی به گذشته و نظری به آینده نیاز حال را برطرف می‌کند.

پی نوشت

[1] دیباچه صفحه اول پرورش خلاقیت.

[2] . بررسی الگوهای الکتروآنسفالوگرافیک نیمکره های مغز در هم نوسانی باند تتا در طی تفکر همگرا و واگرا،ص9.

[3] بررسی میزان همنوسانی الگوهای امواج مغزی باند تتا در تفکر همگرا و تفکر واگرا،ص2.

[4] خلاقیت کارآمد،ص305.

[5] همان،ص306.

[6] همان،ص307.

[7] همان،ص307-308.

[8] همان،ص308.

[9] . نام این کتاب باشما،ص26.

منابع
عباسی آغوی، محمد مهدی، نام این کتاب با شما،قم موسسه آموزشی –پژوهشی امام خمینی.
بررسی الگوهای الکتروآنسفالوگرافیک نیمکره های مغز در هم نوسانی باند تتا در طی تفکر همگرا و واگرا، منصور بیرامی، محمدعلی نظری ، مرتضی عندلیب کورایم، فصلنامه پژوهشهای موین روانشناختی،سال ششم، شماره 22، 1390.
بررسی میزان همنوسانی الگوهای امواج مغزی باند تتا در تفکر همگرا و تفکر واگرا ،منصور بیرامی، محمدعلی نظری ، مرتضی عندلیب کورایم،تازه های علوم شناختی، سال 13 ،شماره 2 ،1390.
پرورش خلاقیت از نظریه تا عمل ،جعفر جهانی،پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی،1388.
خلاقیت کارامد(مدیریت فکر)،ادوارد بونو، ملک دخت قاسمی نیک منش، نشر اختران.