منابع تفکر در اسلام
.jpg "منابع تفکر در اسلام")
رضیه برجیان
مقدمه
تفکر در اسلام جایگاه مبنایی دارد و بر آن بسیار تاکید شده است تا آنجا که در روایتی از امام صادق (ع) در توصیف اولوالالباب چنین آمده است: «إنَّ اُولی الألْبابِ الّذینَ عَمِلوا بالفِکْرَةِ حتّى وَرِثوا مِنهُ حُبَّ اللّه فان حب الله إذا ورثه القلب واستضاء به أسرع إلیه اللطف، فإذا نزل اللطف صار من أهل الفوائد، فإذا صار من أهل الفوائد تکلم بالحکمة [وإذا تکلم بالحکمة] صار صاحب فطنة، فإذا نزل منزلة الفطنة عمل فی القدرة، فإذا عمل فی القدرة عرف الاطباق السبعة، فإذا بلغ هذه المنزلة صار یتقلب فی فکر بلطف وحکمة وبیان،.فإذا بَلغَ هذهِ المَنزِلَةَ جَعلَ شَهْوَتَهُ و مَحَبّتَهُ فی خالِقِه ، فإذا فَعلَ ذلکَ نَزلَ المَنزِلَةَ الکُبرى فعایَنَ رَبَّهُ فی قَلبهِ ، و وَرِثَ الحِکمَةَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ الحُکَماءُ ، وَ ورِثَ العِلمَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ العُلَماءُ ، وَ ورِثَ الصِّدقَ بغَیرِ ما وَرِثَهُ الصِّدِّیقونَ . إنَّ الحُکَماء وَرِثُوا الحِکمَةَ بالصَّمتِ ، و إنَّ العُلَماءَ وَرِثوا العِلمَ بالطَّلَبِ ، و إنّ الصِّدِّیقینَ وَرِثوا الصِّدقَ بالخُشوعِ و طُولِ العبادة، فمن أخذه بهذه المسیرة إما أن یسفل وإما أن یرفع وأکثرهم الذی یسفل ولا یرفع، إذا لم یرع حق الله ولم یعمل بما أمر به، فهذه صفة من لم یعرف الله حق معرفته ولم یحبه حق محبته، فلا یغرنک صلاتهم وصیامهم وروایاتهم وعلومهم فإنهم حمر مستنفرة [1] خردمندان، کسانى هستند که با اندیشه کار کنند تا بر اثر آن، محبّت خدا را به دست آورند .... و چون به این منزلت برسد خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار دهد و هر گاه چنین کند به بزرگترین منزلت دست یابد و پروردگارش را در دل خویش ببیند و میراث دار حکمت شود، نه از راهى که حکما یافتند و میراث بان دانش شود، نه از راهى که دانشمندان رفتند و صدق را بیابد، نه از راهى که صدّیقان یافتند. حکیمان حکمت را با خاموشى فراچنگ آورده اند و دانشمندان دانش را با جستجو و صدّیقان با خشوع و عبادت دراز مدّت.» این روایت شرح روایتی است که می فرماید:«تفکر ساعه خیر [2] چون تفکر محبت می آورد و محبت راه میان بر است.[3]
قرآن منابع تفکر را نیز ارائه داده است، یعنى موضوعاتى که شایسته است انسان در آن موضوعات فکر خویش را به کار اندازد و از آنها به عنوان منابع علم و اطلاع خویش بهرهگیرى نماید نیز ارائه داده است.
در اسلام به طور کلى با صرف انرژى فکرى در مسائلى که نتیجهاى جز خسته کردن فکر ندارد، یعنى راه تحقیق براى انسان در آنها باز نیست، و همچنین مسائلى که فرضاً قابل تحقیق باشد فایدهاى به حال انسان ندارد مخالفت شده است.پیغمبر اکرم «صلی الله علیه و آله» علمى را که دارا بودن آن سودى نبخشد و نداشتن آن زیانى نرساند بیهوده خواندند. اما علومى که راه تحقیق در آنها باز است و به علاوه سودمند مىباشد مورد تأیید و تشویق اسلام است.
قرآن منابع تفکر را نیز ارائه داده است، یعنى موضوعاتى که شایسته است انسان در آن موضوعات فکر خویش را به کار اندازد و از آنها به عنوان منابع علم و اطلاع خویش بهرهگیرى نماید نیز ارائه داده است.
در اسلام به طور کلى با صرف انرژى فکرى در مسائلى که نتیجهاى جز خسته کردن فکر ندارد، یعنى راه تحقیق براى انسان در آنها باز نیست، و همچنین مسائلى که فرضاً قابل تحقیق باشد فایدهاى به حال انسان ندارد مخالفت شده است.پیغمبر اکرم «صلی الله علیه و آله» علمى را که دارا بودن آن سودى نبخشد و نداشتن آن زیانى نرساند بیهوده خواندند. اما علومى که راه تحقیق در آنها باز است و به علاوه سودمند مىباشد مورد تأیید و تشویق اسلام است.
منابع تفکر از منظر قرآن
قرآن کریم سه موضوع براى تفکرِ مفید و سودمند ارائه میدهد:
1. طبیعت
در سراسر قرآن آیات زیادى است که طبیعت یعنى زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتیها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسى را که بشر در اطراف خود مىبیند به عنوان موضوعاتى که درباره آن دقیقاً باید اندیشید و تفکر و نتیجه گیرى کرد یاد کرده است. براى نمونه یک آیه ذکر مىکنیم:«قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[4].
2. تاریخ
در قرآن آیات بسیارى است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت مىکند و آن را مانند یک منبع براى کسب علم معرفى مىکند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت مىگیرد؛ عزتها و ذلتها، و موفقیتها و شکستها، و خوشبختیها و بدبختیهاى تاریخى حسابهایى دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حسابها و قانونها مىتوان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر از آن بهرهگیرى کرد. اینک یک آیه به عنوان نمونه:
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ»[5].
3. ضمیر انسان
قرآن ضمیر انسانى را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام مىبرد. از نظر قرآن سراسر خلقت آیات الهى و علائم و نشانههایى براى کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر مىکند[6] و از این راه، اهمیت ویژه ضمیر انسانى را گوشزد مىنماید. اصطلاح «آفاق و انفس» در ادبیات اسلامى از همین جا پدید آمده است.[7]
افراد مختلف در برخورد با حوادث و پدیدههای هستی به گونهای متفاوت میاندیشند. آنچه این تفاوتها رارقم میزند دغدغههای شخصی، تاثیرات محیطی، وفضاسازیهای رسانهای است.
اولوا الالباب از آنجایی که صاحبان اندیشهاند و زمام اندیشه خویش را در دست دارند، مستقل از عوامل محیطی و رسانهای اندیشه خود را به سمت مسائل اساسی خلقت سوق میدهند وبه مدد تفکر و تعقل در پی یافتن جایگاه خود در هستی وهدف خلقت و راهیابی در این جهان گسترده میپردازند. مسایل و سوالاتی که بسیاری از افراد در پیچ و خم زندگی روزانه خود آنها را به فراموشی میسپرند و در نتیجه قدرت فکر وعقل خود را برای حل مسائل جزئی به کار میگیرند و در مسائل اساسی صرفا مقلدانی بی تدبیر از جریان عمومی حاکم بر جامعه خویشاند. و به این سبب انرژی آنها تماما صرف اجرای برنامه ریزیها واهداف دیگران میشود.
خردمندان، کسانى هستند که با اندیشه کار کنند تا بر اثر آن، محبّت خدا را به دست آورند .... و چون به این منزلت برسد خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار دهد و هر گاه چنین کند به بزرگترین منزلت دست یابد و پروردگارش را در دل خویش ببیند و میراث دار حکمت شود.
و نکته آخر این که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته، با یاد خدا نباشد، به جایى نمیرسد چه بسیارند دانشمندانى که در مطالعات فلکى خود و تفکر مربوط به خلقت کرات آسمانى این نظام شگفتانگیز را مىبینند اما چون به یاد خدا نیستند، و عینک توحید بر چشم ندارند و از زاویه شناسایى مبدا هستى به آنها نگاه نمىکنند، از آن نتیجه لازم تربیتى و انسانى را نمىگیرند.[8]
1. طبیعت
در سراسر قرآن آیات زیادى است که طبیعت یعنى زمین، آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتیها در دریاها، گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسى را که بشر در اطراف خود مىبیند به عنوان موضوعاتى که درباره آن دقیقاً باید اندیشید و تفکر و نتیجه گیرى کرد یاد کرده است. براى نمونه یک آیه ذکر مىکنیم:«قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»[4].
2. تاریخ
در قرآن آیات بسیارى است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت مىکند و آن را مانند یک منبع براى کسب علم معرفى مىکند. از نظر قرآن، تاریخ بشر و تحولات آن بر طبق یک سلسله سنن و نوامیس صورت مىگیرد؛ عزتها و ذلتها، و موفقیتها و شکستها، و خوشبختیها و بدبختیهاى تاریخى حسابهایى دقیق و منظم دارد و با شناختن آن حسابها و قانونها مىتوان تاریخ حاضر را تحت فرمان درآورد و به سود سعادت خود و مردم حاضر از آن بهرهگیرى کرد. اینک یک آیه به عنوان نمونه:
«قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ»[5].
3. ضمیر انسان
قرآن ضمیر انسانى را به عنوان یک منبع معرفت ویژه نام مىبرد. از نظر قرآن سراسر خلقت آیات الهى و علائم و نشانههایى براى کشف حقیقت است. قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» و از جهان درون انسان به «انفس» تعبیر مىکند[6] و از این راه، اهمیت ویژه ضمیر انسانى را گوشزد مىنماید. اصطلاح «آفاق و انفس» در ادبیات اسلامى از همین جا پدید آمده است.[7]
افراد مختلف در برخورد با حوادث و پدیدههای هستی به گونهای متفاوت میاندیشند. آنچه این تفاوتها رارقم میزند دغدغههای شخصی، تاثیرات محیطی، وفضاسازیهای رسانهای است.
اولوا الالباب از آنجایی که صاحبان اندیشهاند و زمام اندیشه خویش را در دست دارند، مستقل از عوامل محیطی و رسانهای اندیشه خود را به سمت مسائل اساسی خلقت سوق میدهند وبه مدد تفکر و تعقل در پی یافتن جایگاه خود در هستی وهدف خلقت و راهیابی در این جهان گسترده میپردازند. مسایل و سوالاتی که بسیاری از افراد در پیچ و خم زندگی روزانه خود آنها را به فراموشی میسپرند و در نتیجه قدرت فکر وعقل خود را برای حل مسائل جزئی به کار میگیرند و در مسائل اساسی صرفا مقلدانی بی تدبیر از جریان عمومی حاکم بر جامعه خویشاند. و به این سبب انرژی آنها تماما صرف اجرای برنامه ریزیها واهداف دیگران میشود.
خردمندان، کسانى هستند که با اندیشه کار کنند تا بر اثر آن، محبّت خدا را به دست آورند .... و چون به این منزلت برسد خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار دهد و هر گاه چنین کند به بزرگترین منزلت دست یابد و پروردگارش را در دل خویش ببیند و میراث دار حکمت شود.
و نکته آخر این که تفکر در خلقت آسمان و زمین اگر آمیخته، با یاد خدا نباشد، به جایى نمیرسد چه بسیارند دانشمندانى که در مطالعات فلکى خود و تفکر مربوط به خلقت کرات آسمانى این نظام شگفتانگیز را مىبینند اما چون به یاد خدا نیستند، و عینک توحید بر چشم ندارند و از زاویه شناسایى مبدا هستى به آنها نگاه نمىکنند، از آن نتیجه لازم تربیتى و انسانى را نمىگیرند.[8]
پی نوشت
[1] بحار الأنوار : ج67،ص25.
[2] تفسیر عیاشی،ج2،ص208
[3] طیب، مهدی؛ مصباح الهدی در نگرش و روش عرفانی اهل محبت و ولاء. (نشرسفینه، تهران، 1385)،ص191.
[4] . قرآن کریم؛ سوره یونس، آیه 101.
[5] . قرآن کریم؛ سوره آل عمران، آیه 137.
[6] . قرآن کریم؛ سوره فصلت، آیه 53.
[7] .. مطهری،مرتضی؛مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى.(انتشارات صدرا،قم، 1375). ج2، ص 73.
[8] . مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه. (دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374). ج3، ص 245.
منابع
قرآن کریم
مطهری،مرتضی؛مجموعهآثاراستادشهیدمطهرى.(انتشارات صدرا،قم، 1375). ج2.
مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسیر نمونه. (دارالکتب الاسلامیه،تهران،1374).
بحارالانوار ، علامه محمدتقی مجلسی،تحقیق: السید إبراهیم المیانجی ، محمد الباقر البهبودی،الطبعة: الثالثة المصححة دارالحیا التراث، سنة الطبع: ١٤٠٣ - ١٩٨٣ م .
طیب، مهدی؛ مصباح الهدی در نگرش و روش عرفانی اهل محبت و ولاء. (نشرسفینه، تهران، 1385)،ص191.
تفسیر عیاشی، عیاشى، محمد بن مسعود،محقق: رسولى، هاشم،ناشر: مکتبة العلمیة الاسلامیة،چاپ اول، تهران،1380 ه. ق.
