رهبران اسلام در همه زمینه هاى زندگى, راهنمایى هاى لازم را بیان کردند تا هر عضو جامعه اسلامى از هر جهت فردى و اجتماعى کامل باشد. عالی ترین و مهمترین بعد زندگی رسول الله بعد اخلاقی اوست او در زمانی و در جامعه ای ظهور کرده بود که رذایل اخلاقی بین مردم حکم فرما بود و فضایل اخلاقی در آن جامعه جایی نداشت .گفتار و رفتار معصومان در تمامی مراحل زندگی، الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است. شیوه های تربیتی پیامبر اکرم می تواند سعادت خانواده ها را تضمین کند چرا که سیره پیامبر به عنوان یکی از منابع چهارگانه شناخت اسلام است.
راهنمایی چون پیامبر(ص) در زندگی هر فرد
گفتار و رفتار معصومان در تمامی مراحل زندگی،الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است و شیوه های تربیتی آن حضرات، به ویژه در زمینه اخلاق خانوادگی و همسرداری ، می تواند سعادت خانواده را تضمین نماید. از دیدگاه پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) اخلاق و معنویت نقش ستون فقرات زندگی مشترک را ایفا می کند و مسائل مادی نقش ابزار و وسیله جنبی و کمکی را در زندگی برعهده دارد. در سایه اخلاق نیکو و ایمان، دیگر ابعاد زندگی معنا پیدا می کند و آن حضرت این دو خصلت را بزرگ ترین سرمایه زندگی مشترک می داند. با الهام از سیرۀ تربیتی پیامبر اعظم(ص) و رهنمودهای آن بزرگوار، اساس تشکیل خانواده و ازدواج در نظام الهی، رسیدن به آرامش روان، آسایش خاطر و پیمودن راه رشد و تعالی است. بنابراین روابط سالم و متعادل بین مرد و زن، خمیر مایه عشق به زندگی است و سبب تقویت کارکردهای خانواده در حیطه های ارضای نیازهای عاطفی، تداوم نسل انسانی و پرورش و اجتماعی کردن فرزندان می شود.
به چند نمونه از هزاران نمونه ی اخلاق پیامبر(ص) در خانه و در راتباط با دیگران می پردازیم.
کمک به همسر در منزل
«خیرکم، خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی : بهترین شما شخصی است که با همسرش خوش رفتارتر باشد و من از تمامی شما نسبت به همسرانم خوش رفتارترم .»[1] پیامبر خدا در خانه خویش خدمتکار اهل خود بود، گوشت را تکه تکه می کرد و بر سفره غذای حقیرانه می نشست و انگشتان خویش را می لیسید، بز خود را می دوشید و لباس خود را وصله می نمود و بر شتر خود عقال می زد و به ناقه خود علف می داد، با خدمتکار منزل آرد را آسیاب می کرد و خمیر می ساخت.[2]
تأمین نیازهای خانواده
یکی از عوامل گسست در نظام خانواده و متلاشی شدن چارچوب‌های آن، بی توجهی برخی از مردان در تأمین نیازهای اعضای خانواده است. پیامبر اکرم(ص) با توجه به این نکته و برای تشویق افراد در استحکام نظام خانواده، فرمودند: بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده اش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به خانواده ام هستم.[3] البته این تلاش برای خانواده و تأمین نیازهای آنان، تنها در زمینه فراهم آوردن نیازهای مادی آنان نیست، بلکه هرگونه تلاش برای فراهم آوردن نیازهای مادی، معنوی و دینی آنها را شامل می‌شود، وگرنه اگر پدری تنها برای تأمین نیازهای مادی و دنیای خانواده‌اش تلاش کند و از هرگونه فعالیتی درباره رشد دینی و معنوی آنان غافل باشد، نه تنها کاری پسندیده انجام نداده است، بلکه در برابر آنان باید پاسخگو نیز باشد.
از نکات مهمی که در تعامل با خانواده به آن توجه شده این است که نباید سرپرست خانواده منتظر بماند که اهل خانه خواسته‌های خود را ابراز کنند تا پس از آن برایشان فراهم نماید، بلکه باید همیشه درباره نیازهای آنان پرسش نماید به هر حال، توجه و احترام به خانواده از مسائل مهم مورد توجه آن حضرت بوده و در نقطه مقابل، بی توجهی یا اهانت به آنان مورد مذمّت آن حضرت قرار گرفته است. در روایتی از آن حضرت آمده است: زنان را احترام نمی‌کند، مگر کریم، و به آنان اهانت نمی‌کند، مگر شخص پست.[4]
نشان دادن علاقه
بنای خانواده بر پایه محبت استوار است. با مهر و دوستی، بسیاری از کاستی‌ها جبران می‌شود و بدون آن، بسیاری از خصلت‌های پسندیده دیگر درک نمی‌شود. در زندگی زناشویی، الفت و مهربانی، دل‌ها را به هم نزدیک می‌سازد و امید و اطمینان را در وجود همسر می‌نشاند. محبت زن و شوهر نسبت به یکدیگر می‌تواند به وسیله زبان یا با روش‌های مختلف در عمل و در موقعیت‌های گوناگون بیان شود. اظهار دوستی نیز باید با بیان کلماتی صریح و عاشقانه شکل بگیرد تا روح غبار گرفته در مسیر زندگی به پاکی بدل شود و نشاط و شادابی در رگ‌های زندگی جریان یابد. محبت، امری قلبی است، ولی تا در قالب رفتارها و واکنش‌های متقابل نمود نیابد، کسی از آن آگاه نمی‌شود. برخی با این فکر که من همسرم را دوست دارم و خدا نیز می‌داند، پس چه نیازی است او را از این علاقه آگاه کنم، از محبت کردن به همسر خود غافل می‌شوند، در حالی که بنا بر روایت امامان معصوم علیهم‌السلام، دوست داشتن تنها کافی نیست، بلکه باید همسر را از میزان عشق و مهربانی خود باخبر سازیم. از رسول گرامی اسلام روایت است: «هر چه ایمان انسان کامل‌تر باشد، به همسرش بیشتر اظهار محبت می‌کند.»[5]
مهمان نوازی
احترام، پذیرایی، تکریم و ملاطفت نسبت به مهمان، از ارزش های اخلاقی است. رسول خدا(ص) برای مهمان خویش زیرانداز می انداخت، پذیرایی می کرد، با او هم غذا می شد و به نیازش رسیدگی می کرد.
افرادی که مهمان حضرت می شدند، گاهی پس از صرف غذا نمی رفتند و می نشستند و به صحبت مشغول می شدند. پیامبر هم به روی خود نمی آورد و تحمل می کرد. تا آنکه آیه نازل شد و از مؤمنان خواست که وقتی مهمان پیامبر بودند، پس از صرف غذا متفرق شوند، چون نشستن بی جهت آنان، مزاحمت برای پیامبر بود و او را از کارهای دیگر باز می داشت.
گشاده رویی
چهره و برخورد اولیه، یا کمند جذب و محبت است، یا عامل دفع و گریز.
پیامبر خدا(ص) گشاده رو و خندان بود و رفتاری پرجاذبه داشت. جز در حالتی که قرآن نازل می شد، یا موعظه می کرد، اغلب خندان و متبسم بود. گاهی هم با دیگران مزاح و شوخی می کرد، با این هدف که آنان را مسرور و خرسند سازد.اخلاق او چنان بود که به هر کس می رسید ـ حتی کودکان ـ سلام می داد و با هر مسلمانی که برخورد می کرد، مصاحفه می کرد و هنگام دست دادن، آنقدر دست خود را در دست طرف مقابل نگه می داشت که او دست خود را عقب بکشد و با چنین صمیمیتی در برخورد، در دل ها محبت و جاذبه می آفرید.
راهنمایی چون پیامبر(ص) در زندگی هر فرد
گفتار و رفتار معصومان در تمامی مراحل زندگی،الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است و شیوه های تربیتی آن حضرات، به ویژه در زمینه اخلاق خانوادگی و همسرداری ، می تواند سعادت خانواده را تضمین نماید. از دیدگاه پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) اخلاق و معنویت نقش ستون فقرات زندگی مشترک را ایفا می کند و مسائل مادی نقش ابزار و وسیله جنبی و کمکی را در زندگی برعهده دارد. در سایه اخلاق نیکو و ایمان، دیگر ابعاد زندگی معنا پیدا می کند و آن حضرت این دو خصلت را بزرگ ترین سرمایه زندگی مشترک می داند. با الهام از سیرۀ تربیتی پیامبر اعظم(ص) و رهنمودهای آن بزرگوار، اساس تشکیل خانواده و ازدواج در نظام الهی، رسیدن به آرامش روان، آسایش خاطر و پیمودن راه رشد و تعالی است. بنابراین روابط سالم و متعادل بین مرد و زن، خمیر مایه عشق به زندگی است و سبب تقویت کارکردهای خانواده در حیطه های ارضای نیازهای عاطفی، تداوم نسل انسانی و پرورش و اجتماعی کردن فرزندان می شود.
به چند نمونه از هزاران نمونه ی اخلاق پیامبر(ص) در خانه و در راتباط با دیگران می پردازیم.
کمک به همسر در منزل
«خیرکم، خیرکم لنسائه و انا خیرکم لنسائی : بهترین شما شخصی است که با همسرش خوش رفتارتر باشد و من از تمامی شما نسبت به همسرانم خوش رفتارترم .»[1] پیامبر خدا در خانه خویش خدمتکار اهل خود بود، گوشت را تکه تکه می کرد و بر سفره غذای حقیرانه می نشست و انگشتان خویش را می لیسید، بز خود را می دوشید و لباس خود را وصله می نمود و بر شتر خود عقال می زد و به ناقه خود علف می داد، با خدمتکار منزل آرد را آسیاب می کرد و خمیر می ساخت.[2]
تأمین نیازهای خانواده
یکی از عوامل گسست در نظام خانواده و متلاشی شدن چارچوب‌های آن، بی توجهی برخی از مردان در تأمین نیازهای اعضای خانواده است. پیامبر اکرم(ص) با توجه به این نکته و برای تشویق افراد در استحکام نظام خانواده، فرمودند: بهترین شما کسی است که نسبت به خانواده اش بهتر باشد و من بهترین شما نسبت به خانواده ام هستم.[3] البته این تلاش برای خانواده و تأمین نیازهای آنان، تنها در زمینه فراهم آوردن نیازهای مادی آنان نیست، بلکه هرگونه تلاش برای فراهم آوردن نیازهای مادی، معنوی و دینی آنها را شامل می‌شود، وگرنه اگر پدری تنها برای تأمین نیازهای مادی و دنیای خانواده‌اش تلاش کند و از هرگونه فعالیتی درباره رشد دینی و معنوی آنان غافل باشد، نه تنها کاری پسندیده انجام نداده است، بلکه در برابر آنان باید پاسخگو نیز باشد.
از نکات مهمی که در تعامل با خانواده به آن توجه شده این است که نباید سرپرست خانواده منتظر بماند که اهل خانه خواسته‌های خود را ابراز کنند تا پس از آن برایشان فراهم نماید، بلکه باید همیشه درباره نیازهای آنان پرسش نماید به هر حال، توجه و احترام به خانواده از مسائل مهم مورد توجه آن حضرت بوده و در نقطه مقابل، بی توجهی یا اهانت به آنان مورد مذمّت آن حضرت قرار گرفته است. در روایتی از آن حضرت آمده است: زنان را احترام نمی‌کند، مگر کریم، و به آنان اهانت نمی‌کند، مگر شخص پست.[4]
نشان دادن علاقه
بنای خانواده بر پایه محبت استوار است. با مهر و دوستی، بسیاری از کاستی‌ها جبران می‌شود و بدون آن، بسیاری از خصلت‌های پسندیده دیگر درک نمی‌شود. در زندگی زناشویی، الفت و مهربانی، دل‌ها را به هم نزدیک می‌سازد و امید و اطمینان را در وجود همسر می‌نشاند. محبت زن و شوهر نسبت به یکدیگر می‌تواند به وسیله زبان یا با روش‌های مختلف در عمل و در موقعیت‌های گوناگون بیان شود. اظهار دوستی نیز باید با بیان کلماتی صریح و عاشقانه شکل بگیرد تا روح غبار گرفته در مسیر زندگی به پاکی بدل شود و نشاط و شادابی در رگ‌های زندگی جریان یابد. محبت، امری قلبی است، ولی تا در قالب رفتارها و واکنش‌های متقابل نمود نیابد، کسی از آن آگاه نمی‌شود. برخی با این فکر که من همسرم را دوست دارم و خدا نیز می‌داند، پس چه نیازی است او را از این علاقه آگاه کنم، از محبت کردن به همسر خود غافل می‌شوند، در حالی که بنا بر روایت امامان معصوم علیهم‌السلام، دوست داشتن تنها کافی نیست، بلکه باید همسر را از میزان عشق و مهربانی خود باخبر سازیم. از رسول گرامی اسلام روایت است: «هر چه ایمان انسان کامل‌تر باشد، به همسرش بیشتر اظهار محبت می‌کند.»[5]
مهمان نوازی
احترام، پذیرایی، تکریم و ملاطفت نسبت به مهمان، از ارزش های اخلاقی است. رسول خدا(ص) برای مهمان خویش زیرانداز می انداخت، پذیرایی می کرد، با او هم غذا می شد و به نیازش رسیدگی می کرد.
افرادی که مهمان حضرت می شدند، گاهی پس از صرف غذا نمی رفتند و می نشستند و به صحبت مشغول می شدند. پیامبر هم به روی خود نمی آورد و تحمل می کرد. تا آنکه آیه نازل شد و از مؤمنان خواست که وقتی مهمان پیامبر بودند، پس از صرف غذا متفرق شوند، چون نشستن بی جهت آنان، مزاحمت برای پیامبر بود و او را از کارهای دیگر باز می داشت.
گشاده رویی
چهره و برخورد اولیه، یا کمند جذب و محبت است، یا عامل دفع و گریز.
پیامبر خدا(ص) گشاده رو و خندان بود و رفتاری پرجاذبه داشت. جز در حالتی که قرآن نازل می شد، یا موعظه می کرد، اغلب خندان و متبسم بود. گاهی هم با دیگران مزاح و شوخی می کرد، با این هدف که آنان را مسرور و خرسند سازد.اخلاق او چنان بود که به هر کس می رسید ـ حتی کودکان ـ سلام می داد و با هر مسلمانی که برخورد می کرد، مصاحفه می کرد و هنگام دست دادن، آنقدر دست خود را در دست طرف مقابل نگه می داشت که او دست خود را عقب بکشد و با چنین صمیمیتی در برخورد، در دل ها محبت و جاذبه می آفرید.
پی نوشت ها:
[1] - وافی ، ج 3، ص 117; وسائل، ج 14، ص 122 و الاحیاء، 2، ص 41 .
[2] - کحل البصر، ص 102 .
[3] - جواهرالکلام، ج۳، ص۱۴۸
[4] - کنزالعمّال، ج ۱۶، ص ۳۷۱
[5] - بحارالانوار، ج 103، ص 228.
کتابها از نرم افزار کامپیوتری علوم اسلامی استفاده شده است.
