هرچند برخی آنتی بیوتیکها علیه انواع گسترده ای از عفونتها مؤثر هستند ولی مهم است که بدانیم هر آنتی بیوتیکی تمام عفونتها را نمیتواند درمان کند و نیز آنها فقط علیه عفونتهایی بکار میروند که توسط باکتریها ٬ قارچ ها و انگل های بیماریزا بوجود آمده باشند و علیه بیماریهای ویروسی مثل سرماخوردگی و آنفولانزا تاثیری ندارند.
آنتی بیوتیک ها از جمله رایج‌ترین داروهای تجویزی در جهان هستند. این داروها برای درمان عفونت های باکتریایی استفاده می شوند که بر خلاف عفونت های ویروسی، معمولا به خودی خود بهبود نمی یابند.
اگرچه مصرف آنتی بیوتیک ها بیش از حد افزایش داشته و برای برخی بیماران که حتی نیازی به مصرف آن ندارند، تجویز می شود، اما زمانی که به درستی از آنها استفاده شود، بخشی فوق العاده مهم و اغلب نجات دهنده زندگی از پزشکی مدرن محسوب می شوند.
همانند تمام داروها، آنتی بیوتیک ها می توانند دارای عوارض جانبی باشند. بیشتر آنها زندگی انسان را در معرض خطر قرار نمی دهند، و بیماران می توانند اغلب از پزشک خود برای پیشگیری یا مدیریت عوارض ناخوشایند، مانند اسهال و عفونت های ثانویه کمک بگیرند.
اما برخی عوارض جانبی مصرف آنتی بیوتیک می توانند جدی و در مواردی عجیب و غریب باشند. در ادامه با برخی از عوارض جانبی مصرف آنتی بیوتیک ها بیشتر آشنا می شویم.
مشکلات گوارشی
بروز مشکلات گوارشی، مانند حالت تهوع، استفراغ، و اسهال یکی از رایج‌ترین شکایت های بیمارانی است که آنتی بیوتیک مصرف می کنند. شرایطی به نام اسهال مرتبط با آنتی بیوتیک وجود دارد و به بیماران توصیه می شود که به آن توجه داشته باشند. مصرف مایعات فراوان و پرهیز از غذاهای حاوی فیبر زیاد ممکن است به کنترل این شرایط تا زمان اتمام دوره مصرف دارو کمک کند.تشدید اسهال می تواند به واسطه شرایطی جدی‌تر به نام اسهال مرتبط با کلستریدیوم دیفیسیل شکل بگیرد. این شرایط زمانی رخ می دهد که آنتی بیوتیک موجب نابودی باکتری های خوب روده شده و رشد باکتری های بد از کنترل خارج می شود. این شرایط می تواند موجب کم آبی بدن شده و ممکن است بیمار نیازمند بستری شدن در بیمارستان باشد. از این رو، در صورت مواجهه با اسهال چند بار در روز پزشک خود را از این شرایط آگاه کنید.
آنتی بیوتیک ها می توانند موجب رشد بیش از حد باکتری ها در روده کوچک شوند که می تواند به بروز نفخ و کرامپ که حتی پس از توقف مصرف دارو نیز ادامه می یابند، منجر شود. این نوع از عفونت به طور معمول نیازمند آنتی بیوتیک های بیشتر، اما متفاوت است تا تعادل باکتریایی روده به حالت عادی باز گردد.
سردرد
سردرد یکی دیگر از شکایت رایج بین افرادی است که آنتی بیوتیک مصرف می کنند. اگر با سردرد مواجه هستید و فکر نمی کنید که کمبود خواب یا کافئین در این زمینه نقش دارند، مصرف آنتی بیوتیک می تواند دلیل بروز این شرایط باشد. این سردردها به طور معمول شدید نبوده و موقتی هستند. تا زمانی که درد شدید نباشد، یک مسکن بدون نسخه می تواند به بهبود آن کمک کند.حساسیت به نور خورشید
مصرف برخی آنتی بیوتیک ها می تواند حساسیت به نور خورشید را در پی داشته باشد و چگونگی واکنش پوست به نور فرابنفش را تغییر دهد. زمانی که این داروها را مصرف می کنید، قرار گرفتن در معرض نور خورشید می تواند خطر آفتاب سوختگی، تاول زدگی، پوسته پوسته شدن پوست و آسیب چشمگیر سلول های پوست را موجب شود. برخی آنتی بیوتیک ها می توانند با نور خورشید تعامل داشته و موجب راش پوستی قرمز و خارش‌دار شوند.بر همین اساس است که افرادی که تتراسایکلین ها، فلوروکینولون ها و داروهای سولفا را مصرف می کنند باید از قرار گرفتن طولانی مدت در معرض نور خورشید به ویژه بین ساعات ۱۰ صبح تا ۲ بعد از ظهر پرهیز کنند و در صورت نیاز به حضور در محیط خارج از خانه باید از محصولات ضد آفتاب و لباس مناسب استفاده کنند. از جمله این داروها می توان به داکسی سایکلین، سیپرو، و باکتریم اشاره کرد.
تعاملات دارویی
مصرف آنتی بیوتیک ها می تواند عفونت باکتریایی را درمان کند، اما ممکن است در کارکرد داروهای دیگر نیز تاثیرگذار باشد. از جمله داروهایی که می توانند با آنتی بیوتیک ها تعامل داشته باشند می توان به رقیق کننده های خون، ضد اسیدها، آنتی هیستامین ها، داروهای ضد التهاب مانند داروهای بدون نسخه ضد درد، داروهای سوریازیس، داروهای ادرارآور، داروهای ضد قارچ، استروئیدها، داروهای دیابت، شل کننده های ماهیچه، داروهای میگرن، و برخی داروهای ضد افسردگی اشاره کرد.داروهای کنترل بارداری هورمونی نیز می توانند در تعامل با آنتی بیوتیک ریفامپین کارایی کمتری داشته باشند. خوشبختانه این دارو به ندرت تجویز می شود و بیشتر آنتی بیوتیک های رایج تداخلی در عملکرد داروهای ضد باردرای ایجاد نمی کنند.
آنتی بیوتیک ها می توانند با الکل نیز تعامل داشته باشند. به ویژه، داروهای مترونیدازول، تینیدازول، و تری‌متوپریم سولفامتوکسازول هرگز نباید در ترکیب با الکل مصرف شوند زیرا می تواند موجب واکنشی ناخوشایند شده و سردرد، قرمزی چهره، ضربان قلب سریع، حالت تهوع، و استفراغ را به همراه داشته باشد. همچنین، مصرف الکل به همراه آنتی بیوتیک می تواند ناراحتی معده و سرگیجه را تشدید کند.
عفونت های قارچی
از آنجایی که آنتی بیوتیک ها آرایش باکتریایی در بدن انسان را تغییر می دهند، می توانند ما را نسبت به عفونت های مخمری و دیگر انواع رشد قارچ آسیب پذیر سازند. به عنوان نمونه، این عفونت ها می توانند در دهان، روی پوست، و زیر ناخن ها شکل بگیرند.آنتی بیوتیک ها، به ویژه اگر در بلند مدت مصرف شوند، می توانند تعادل باکتریایی در واژن زنان را نیز بر هم بزنند. این شرایط می تواند با تغییر در pH به بروز عفونت های مخمری در این قسمت از بدن منجر شود. مصرف یک داروی ضد مخمر در شرایطی که آنتی بیوتیک مصرف می کنید، ممکن است به پیشگیری از این عارضه جانبی کمک کند، اما پیش از مصرف هر داروی جدیدی با پزشک خود مشورت کنید.
آنتی بیوتیک ها، به ویژه تتراسایکلین ها، می توانند موجب رشد بیشتر برآمدگی های ریز روی سطح زبان به نام پاپیلا شده و باکتری ها، تنباکو، غذا و البته مخمر بیشری را به دام اندازند که می تواند موجب تغییر رنگ و ظاهر خز مانند زبان شود. خوشبختانه، زمانی که آنتی بیوتیک ها دلیل این شرایط هستند، پس از توقف مصرف دارو، این شرایط نیز بهبود می یابد.
آنافیلاکسی
برخی از ترساک‌ترین و خطرناک‌ترین عوارض جانبی مصرف آنتی بیوتیک ها شامل واکنش های آلرژیک می شوند. در حقیقت، واکنش های آلرژیک به آنتی بیوتیک ها یکی از شایع‌ترین دلایلی است که افراد را راهی اورژانس بیمارستان می کند. از جمله علائم این شرایط می توان به راش های پوستی یا کهیر، تورم لب ها، و تنگی نفس اشاره کرد. همچنین، ممکن است فرد یک واکنش آنافیلاکتیک کامل داشته باشد که موجب تورم گلو و بسته شدن آن می شود و برای نجات زندگی به دریافت سریع یک دوز اپی‌نفرین نیاز دارد.این واکنش های رایج نیستند، اما قطعا مواردی هستند که در صورت تجویز یک داروی جدید که تا پیش از مصرف نکرده اید باید مد نظر قرار دهید. آلرژی به یک نوع از آنتی بیوتیک دلیل بر عدم مصرف انواع دیگر نیست، اما به معنای توجه به مصرف هر چیز دیگر در این خانواده از آنتی بیوتیک هاست.
.jpg "ایران دومین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک در جهان/ عوارض آنتی بیوتیک ها چیست؟")
لکه‌دار شدن دندان ها
برخی پژوهش ها نشان داده اند که آنتی بیوتیک های تتراسایکلین می توانند موجب لکه‌دار شدن یا تغییر رنگ دائمی دندان های دائمی کودکان شوند. در نتیجه، از سال ۱۹۷۰، تمام داروها در این دسته با برچسب هشدار توصیه می شود برای کودکان زیر ۸ سال استفاده نشود، ارائه شده اند.اما به گفته مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا، داکسی‌سایکلین، آنتی بیوتیک جدیدتر از دسته تتراسایکلین، پیوند کمتری با کلسیم تشکیل داده و لکه‌دار کردن دندان ها را نشان نداده است.
تاندونیت
داروهایی که به نام فلوروکینولون ها (از جمله سیپرو و لواکین) شناخته می شوند، انتخابی رایج برای درمان بیماری هایی مانند سینه پهلو، برونشیت، و عفونت های دستگاه ادراری هستند. اما در سالیان اخیر، پزشکان متوجه شده اند که این داروها به ایجاد عوارض جانبی جدی‌تر نسبت به دسته های دیگر آنتی بیوتیک ها تمایل دارند.برخی از این عوارض جانبی شامل آسیب رساندن به تاندون هایی می شود که ماهیچه را به استخوان متصل می کنند و گزارش هایی درباره درد (تاندونیت)، آسیب دیدگی (تاندون‌پاتی) یا حتی پارگی وجود دارند. سازمان غذا و داروی آمریکا، هشدارهایی را درباره خطر تاندونیت و آسیب عصبی دائمی روی بسته بندی این داروها اضافه کرده است. در سال ۲۰۱۶، این مرکز توصیه کرد که فلوروکینولون ها باید تنها به عنوان گزینه نهایی درمان استفاده شوند.
دوبینی
مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۹ که در نشریه Ophthalmology منتشر شد، نشان داد که استفاده از فلوروکینولون ها با دوبینی نیز مرتبط بوده است. از آنجایی که این دسته از آنتی بیوتیک ها با تاندونیت نیز در ارتباط بوده است، پژوهشگران این نظریه را مطرح کردند که درد و سفتی در ماهیچه اطراف چشم ممکن است دلیل دو بینی باشد.افسردگی و اضطراب
فلوروکینولون ها به همراه پنی سیلین و داروهای دیگر در این خانواده با افسردگی و اضطراب نیز پیوند خورده اند. در یک مطالعه در سال ۲۰۱۵ که در نشریه Journal of Clinical Psychiatry منتشر شد، هرچه دوره های مصرف آنتی بیوتیک در زندگی یک فرد بیشتر بود، احتمال بیشتری داشت به افسردگی و اضطراب مبتلا باشد.آنتی بیوتیکها آرایش میکروبیوم بدن را تغییر می دهند که ممکن است بر مسیرهای نورولوژیک، سوخت و ساز، و ایمنی اثرگذار باشد که همگی می توانند بر سلامت روانی یک فرد اثرگذار باشند.
افراد بسیاری فرض می کنند که آنتی بیوتیک ها بی خطر هستند و گزینه ای جادویی برای مقابله با هر شرایطی محسوب می شوند. اگرچه آنتی بیوتیک ها بهترین دفاع ما در برابر باکتری ها هستند، اما نیازمند درمان با داروی درست، دوز مناسب و مدت زمان مصرف درست هستیم و باید از خطرات و عوارض جانبی مصرف این قبیل داروها نیز آگاه باشیم.
ایران دومین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک در جهان
کشور ما ایران نیز از جمله کشورهایی است که مصرف آنتی بیوتیک در آن به شدت بالاست. به طوری که اخیراً دکتر مینو محرز رییس مرکز تحقیقات ایذر ایران اعلام کرده است: مصرف بی رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در ایران ۱۶ برابر بیشتر از استاندارد جهانی است.» البته ایشان اشاره داشته‌اند که صرفاً این حجم از آنتی بیوتیکها از طریق داروهای خوراکی مصرف نمی‌شوند و بخشی از آن از طریق دام، طیور و محصولات گیاهی وارد بدن ما می‌شوند.
سازمان بهداشت جهانی (who)، کشورهایی که بیشترین آنتی بیوتیک ها را مصرف میکنند را اعلام کرده است. این آمار بر اساس "دوزهای تعیین شده روزانه در هر ۱۰۰۰ نفر" یا DDD مشخص شده است و جدیدترین داده‌هایی است که از کشورها ارائه شده است. تفاوت زیاد در استفاده از آنتی بیوتیکها در سراسر جهان نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها بیشتر از میانگین جهانی از آنتی بیوتیک ها استفاده میکنند و این در حالی است که برخی از کشورها ممکن است دسترسی کافی به این داروها برای نجات دهنده زندگی بیماران خود نداشته باشند.
۱۰. قبرس
طبق اعلام سازمان جهانی بهداشت، کشور جزیره مدیترانه‌ای قبرس دهمین کشور پر مصرف میزان مصرف آنتی بیوتیک است که دوز روزانه ۲۷.۱۴ در هر ۱۰۰۰ نفر برای این کشور ثبت شده است.
۹. تانزانیا
تانزانیا، واقع در شرق آفریقا، نهمین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک است. طبق آمار WHO، دوز روزانه ۲۷.۲۹ در هر ۱۰۰۰ نفر برای این کشور اعلام شده است.
۸. کره جنوبی
کره جنوبی، واقع در شرق آسیا، هشتمین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک در جهان است. براساس اعلام WHO، این کشور دوز روزانه ۲۷.۶۸ در هر ۱۰۰۰ نفر به ثبت رسانده است.
۷. رومانی
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، هفتمین کشور میزان مصرف آنتی بیوتیک در جهان کشور رومانی واقع در شرق اروپا است. این کشور دوز روزانه ۲۸.۵ در هر ۱۰۰۰ نفر را ثبت کرده است. مطالعه‌ای که در اوایل سال جاری منتشر شد نشان داد که رومانی بیشترین میزان استفاده بدون نسخه از آنتی بیوتیکها را با ۲۰ درصد و بعد از نزدیک یونان و قبرس دارد.
۶. مونته نگرو
کشور بالکان مونته نگرو، واقع در جنوب شرقی اروپا، ششمین کشور پرمصرف آنتی بیوتیکها در جهان است. طبق آمار WHO، دوز روزانه ۲۹.۳۳ در هر ۱۰۰۰ نفر ثبت شده است.
۵. صربستان
صربستان، که بین رومانی و مونته نگرو در جنوب شرقی اروپا قرار گرفته، طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، پنجمین کشور پر مصرف آنتی بیوتیک را به ثبت رسانده است. مردم این کشور دوز روزانه ۳۱.۵۷ در هر ۱۰۰۰ نفر را مصرف میکنند.جالب است بدانید یک مطالعه انجام شده توسط پژوهشکده خدمات بهداشتی هلند نشان داد که ۷ درصد از آنتی بیوتیک‌های مصرف شده در اتحادیه اروپا بدون نسخه هستند.
۴. یونان
یونان باستان، واقع در سه راه اروپا، آسیا و آفریقا، چهارمین کشور پر مصرف آنتی بیوتیک در جهان است. طبق آمار WHO، دوز روزانه ۳۳.۸۵ در هر ۱۰۰۰ نفر برای این کشور ثبت شده است.
۳. ترکیه
طبق گزارش WHO، کشور ترکیه، در تقاطع آسیا و اروپا، سومین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک در جهان است. دوز روزانه ۳۸.۱۸ در هر ۱۰۰۰ نفر برای مردم ترکیه به ثبت رسیده است.۲. ایران
کشور ما ایران دومین کشور پر مصرف آنتی بیوتیک در جهان است، طبق آمار WHO، دوز روزانه ۳۸.۷۸ در هر ۱۰۰۰ نفر برای کشور ما به ثبت رسیده است. البته با تدابیر صورت گرفته کشور ما سعی در کاهش مصرف این داور دارد به صورتی که میانگین کشوری آنتی بیوتیک تجویزی در نسخه‌های پزشکان ایرانی از ۴۵ درصد در سال ۱۳۹۰، به میانگین ۳۴.۷۵ درصد در سال ۱۳۹۶ کاهش یافته است.۱. مغولستان
طبق اعلام WHO، کشور مغولستان، واقع در بین چین و روسیه، بالاترین میزان مصرف آنتی بیوتیک در جهان را تا کنون داشته است. دوز روزانه ۶۴.۴۱ در هر ۱۰۰۰ نفر برای این کشور اعلام شده است.
در ایران چه می‌گذرد؟
بر اساس مقالات منتشره سازمان جهانی بهداشت، مقاومت میکروبی به عنوان بزرگترین تهدید سلامت جهانی و امنیت غذایی قرن ۲۱ معرفی شده است و در کشور ما نیز هماهنگ با دیگر کشورها، تلاش‌های بی شماری در جهت تجویز و مصرف منطقی آنتی بیوتیک ها صورت گرفته است به نحوی که از راههای مختلف روند تجویز و مصرف آنتی بیوتیک ها و در نتیجه پیشگیری از بروز مقاومت میکروبی بهبود پیدا کند. مقاومت به آنتی بیوتیک ها به معنای استفاده نابه جا از آنتی بیوتیک هاست که باعث ظهور عوامل بیماری زای مقاوم به آنتی بیوتیک می‌شود و در نتیجه داروهای جدیدی باید کشف شود تا بیماری بهبود یابد و این موضوع باعث افزایش هزینه مراقبت‌های پزشکی و هزینه دارویی و متاسفانه مرگ و میر بیماران خواهد شد. اگرچه یکی از راههای کاهش مقاومت میکروبی ناشی از آنتی‌بیوتیک‌ها، مصرف منطقی آنتی‌بیوتیک است؛ اما موثرترین راه، پیشگیری از ابتلا به بیماری، رعایت نکات بهداشتی، ضدعفونی‌های مناسب در بیمارستان‌ها و …، شستن دقیق، درست و مکرر دست‌ها با آب و صابون است که باعث می‌شود کمتر بیمار شویم و کمتر به آنتی‌بیوتیک نیاز پیدا کنیم و… باید مورد توجه قرار گیرد.
منبع:
1. ایسنا/ از عوارض جانبی مصرف آنتی بیوتیکها
2. دانشگاه علوم پزشکی زنجان/ مصرف خود سرانه آنتی بیوتیک و عواقب آن
3. مهر/ ایران دومین کشور پرمصرف آنتی بیوتیک در جهان