دیروز به تصادف، کتاب «جغرافیا چیست؟» نوشته‌ی دکتر حسین محمدی، استاد دانشگاه تهران را دیدم. وقتی به متن این کتاب مراجعه کردم، دریافتم که بیشتر نوشته‌ها، به زبان فارسی نیستند. بلکه باید به روشنی از روی نوشته‌ای انگلیسی به فارسی برگردانده شده باشند.
با جستجویی ساده، کتاب اصلی را یافتم: کتابی با همین نام، از پروفسور «آلستیر بانت» که در سال 2008 در لندن چاپ شده است. محمدی در «مقدمه‌ی مؤلف» می‌آورد: «در سال‌های اقامتم در نیوکاسل انگلستان، مجال آن پیش آمد تا با آلستیر بانت از نزدیک آشنا شوم، ... در نوشتن این کتاب، تحت تأثیر افکار و نوشته‌های پروفسور بانت بوده‌ام.» (محمدی؛ خ :1392)
در گفتگویی که با پروفسور بانت داشتم، ایشان به من گفتند که آقای محمدی در سال 2011، دیدگاه ایشان را در باره‌ی برگرداندن کتاب به زبان فارسی جویا شده و پروفسور آن را ایده‌ی بدی ندانسته است. اما بلافاصله خاطر نشان کرد که خبر نداشته است که این کتاب، بدون نام او و یا نام ناشر اصلی در ایران و به زبان فارسی منتشر شده است.(1)
با این همه، نگاهی به درون دو کتاب و هم‌سنجی آنها، واژه‌ای بسیار بیش از «تأثیر» را برای توصیف پیوند این دو کتاب لازم می‌آورد. در اینجا خواهم کوشید به کوتاهی، از پیوند این دو کتاب سخن بگویم.
در آغاز، باید به کتابنامه‌ی آن دو بپردازم. کتابنامه‌ی نسخه‌ی فارسی، اگرچه انگلیسی است، از برگ راست آغاز می‌شود و برگ‌های چپ، دنباله‌ی کتابنامه‌اند و نخستین برگ کتابنامه، فضایی خالی در پایین دارد؛ چنان که در تصویر زیر می‌بینیم:
تصویر 1.
با نگاهی به کتابنامه‌ی بانت، می‌توان دریافت که چرا این گونه شده است. در کتاب بانت، برای صفحه‌آرایی، فضایی خالی بالای برگ نخست کتابنامه قرار گرفته است که در کتاب فارسی، برای آن فضا، جایی در نظر نگرفته‌اند:
تصویر 2.
هم‌سنجی کتابنامه‌ی دو کتاب، حتی یک مورد دگرسانی را نیز نشان نمی‌دهد و از چگونگی چاپ نسخه‌ی فارسی، روشن است که حتی تایپ هم در باره‌ی این کتابنامه انجام نگرفته، بلکه تنها اسکن شده و بین برگ‌ها جای گرفته است. این یگانگی، در همه‌ی دوازده برگ کتابنامه دیده می‌شود.
پس از کتابنامه، نگاهی به پی‌نوشت‌های پایان کتاب نیز، می‌تواند برای ارزیابی دو کتاب، روشنگر باشد. هر دو کتاب، 17 برگ پی‌نوشت دارند. پی‌نوشت‌های کتاب فارسی، بین برگ‌های 249 تا 265 و پی‌نوشت‌های کتاب انگلیسی، بین برگ‌های 123 تا 140 قرار گرفته‌اند. بین آنها، حتی یک واژه نیز دگرسان نیست. برای نمونه، نخستین برگ از پی‌نوشت‌های دو کتاب را می‌توان در تصویر زیر با هم سنجید:
تصویر 3.
به این ترتیب، روشن است که پیشگفتار نویسنده در کتاب انگلیسی، به «فصل نخست» کتاب فارسی ترادیسیده شده و فصل دومی در کتاب فارسی در کار است که از اصل انگلیسی برداشته نشده و به فرجام، پی‌نوشتی نیز ندارد. به این ترتیب، فصل سوم کتاب اصلی انگلیسی، باید با فصل پنجم کتاب فارسی هماهنگ باشد، که می‌توان هماهنگی آنها را از راه هم‌سنجی پی‌نوشت‌های این دو فصل دریافت:
تصویر 4.
این یگانگی پی‌نوشت‌ها، بدون هیچ دگرسانی، تا پایان کتاب دنبال می‌شود. این یگانگی پی‌نوشت‌ها، به تنهایی چگونگی پیوند دو کتاب را روشن می‌سازد، با این همه، ناگزیر بخش‌هایی از کتاب را با اصل انگلیسی می‌توان برابر نهاد تا میزان دگرسانی آن دو بازشناخته شود. برای نمونه، سه پاراگراف نخست از برگ 65 کتاب فارسی را با سه پاراگراف نخست از برگ 7 اصل انگلیسی می‌توان سنجید:
تصویر 5.
هم‌سنجی دو نوشته، به سادگی نشان می‌دهد که نوشته‌ی فارسی، برگردانی پایبند به متن اصل انگلیسی است. همین کار را در باره‌ی تمام پاراگراف‌های دیگر کتاب نیز می‌توان انجام داد. برای یک نمونه‌ی دیگر، سه پاراگراف از برگ 30 اصل انگلیسی را با سه پاراگراف از برگ 105 کتاب فارسی هم‌سنجی می‌کنیم:
تصویر 6.
در اینجا نیز پایبندی واژه به واژه‌ی متن فارسی به اصل انگلیسی، روشن است.
فصل دوم متن فارسی، تنها بخشی است که در کتاب بانت دیده نمی‌شود. از آنجا که در این نوشته، تنها سرگرم نمایش یگانگی این کتاب فارسی با کتاب انگلیسی پروفسور بانت بودم، به این فصل نمی‌پردازم، اگرچه گفتگو در باره‌ی آن نیز بسیار جالب توجه خواهد بود.
داریوش درویشی
پی‌نوشت :
(1) بخشی از نامه‌ی پروفسور بانت به من در تاریخ یازدهم ژوئن 2015:
Hossein Mohammad did approach me in 2011 to ask if I thought a translation was a good idea and I said I did. I didn't think that the work would appear without any credit to me or to the publisher.
کتابنامه
محمدی، حسین؛ (1392) جغرافیا چیست؟، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ نخست.
Bonnett, Alastair; (2008) What is Geography? London, Sage Publications.
/2759/
