شهر حيدرآباد مركز ايالت آندراپرادش يكي از 5 شهر بزرگ هند مي باشد كه سركنسولگري جمهوري اسلامي ايران در اين شهر در سال 1350 جهت رسيدگي به امور اتباع ايراني مقيم كه عمدتا يزدي مي‌باشند تأسيس گرديد.
اين شهر به جهات مختلف سياسي، فرهنگي، تاريخي، علمي و اقتصادي از شهرهاي مهم هند و يكي از قطب هاي اقتصادي، سياسي در جنوب اين كشور مي باشد. سابقه 500 ساله حضور ايرانيان در اين منطقه عامل مهمي در ايجاد تحولات سياسي، اقتصادي و فرهنگي در جنوب هند شده به طوري كه امروزه هيچ مورخ و باستان شناسي نمي‌تواند بدون در نظر گرفتن نقش ايرانيان و پادشاهان مسلمان و شيعه مذهب ايراني در اين منطقه تصوير كامل و درستي از وضعيت گذشته و حال منطقه ارائه كند. اثرات اين حضور تاريخي را مي‌توان در معماري، زبان، فرهنگ، هنر و ديگر ابعاد زندگي مردم جنوب هند به خوبي مشاهده نمود.
نكته قابل توجه در اين حركت تاريخي، پيدايش حكومت‌هايي الهام گرفته از انديشه هاي اسلامي است كه به نوعي مبين انديشه تمدن ساز اسلام است و برداشتي حكومتي از اسلام را به منصه ظهور رسانده است و اين موضوع مي‌تواند عاملي مهم براي تحقيق و مطالعه بيشتر در تاريخ اين بخش از هند باشد.
طي 15 سال گذشته توسعه شهر حيدرآباد در تمامي جهات سرعتي فزاينده يافته و اين امر به خاطر توجه روزافزون شركتها و بنيادهاي علمي و فرهنگي كشورهاي مختلف به اين منطقه است هرساله تعداد زيادي از هيأت‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي از كشورهاي مختلف و از جمله جمهوري اسلامي ايران از اين شهر بازديد مي‌نمايند. علاوه بر ايران برخي كشورها نظير فرانسه، آلمان و انگلستان در اين شهر دفاتر فرهنگي دارند و تعدادي هم در حال بازكردن دفاتر تجاري، بازرگاني و غيره هستند. از جهت اقتصادي اين شهر يكي از منابع اصلي تهيه مواد دارويي كشورمان مي باشد و طي سالهاي گذشته شركت‌هاي فناوري اطلاعات و ديگر رشته هاي فني در اين حوزه نقش مؤثري در صدور خدمات فني مهندسي به جمهوري اسلامي ايران داشته اند.
طي سه سال گذشته نيز هيأت‌هاي اقتصادي و از جمله هيأت 20 نفره تجار اتاق بازرگاني مشهد و همچنين هيأت‌هايي از بازرگانان يزد، قم و ديگر استانها به اين حوزه سفر داشته‌اند. در مجموع طي سالهاي گذشته روابط جمهوري اسلامي ايران با ايالت آندراپرادش در جنبه هاي مختلف افزايش چشمگيري داشته است.
در اين نوشتار سعي شده است تا با بيان مطالبي هرچند مختصر در مورد ايالت آندراپرادش و شهر حيدرآباد زمينه آشنايي دقيق تر مخاطبين نسبت به تاريخ، فرهنگ و ظرفيت‌هاي اين منطقه را فراهم آوريم. اميد آنكه با تلاش همگان در آينده شاهد تقويت هرچه بيشتر روابط فرهنگي و اقتصادي جمهوري اسلام ايران و هند باشيم.
*آشنايي با ايالت آندراپرادش
ايالت آندراپرادش به مركزيت حيدرآباد از ايالات جنوبي هند محسوب مي شود و در همسايگي ايالت‌هاي تاميل نادو در جنوب، كارناتاكا در غرب و ماهاراشترا، ماديا پرادش و اوريسا در شمال بوده و خليج بنگال در شرق آن واقع شده است.
وسعت ايالت آندراپرادش 275068 كيلومتر مربع بوده و از اين حيث پنجمين ايالت هند محسوب مي شود. جمعيت تقريبي اين ايالت نيز 79 ميليون نفر است كه بر اساس آمار رسمي 13 درصدي و بر اساس آمار غيررسمي 18 تا 20 درصد آن مسلمان مي باشند كه از اين تعداد حدودا 400هزار نفر شيعه مي باشند. جمعيت حيدرآباد نيز بالغ بر 7 ميليون نفر است كه حدود 45 درصد آن مسلمان و 300هزار نفر آن شيعه مي باشند. همچنين ايالت آندراپرادش از سه بخش تلنگانا، رايالاسيما و آندراي ساحلي تشكيل شده كه حيدرآباد در بخش تلنگانا قرار گرفته است.
آب و هوا و پوشش گياهي
ايالت آندراپرادش به دليل مجاورت با خليج بنگال گرم و مرطوب است و در قسمتي از سال (ژوئن، جولاي و اگوست) باران‌هاي موسمي در منطقه مي بارد كه معمولا خسارت زيادي را به دنبال دارد. اين ايالت داراي سه فصل زمستان معتدل مرطوب، تابستان خشك و فصل باران مي باشد. حداكثر دما بين 23 تا 48 درجه و حداقل آن بين 13 تا 22 درجه مي باشد. يك چهارم كل مساحت ايالت از جنگل پوشيده شده و داراي درختان ساج، انبه، بامبو و ديگر گياهان محلي مي باشد.
وضعيت اقتصادي
كشاورزي، دامداري و مرغداري بخش اصلي اقتصاد اين ايالت را تشكيل مي دهد. چهار پنجم تنباكوي هند در ايالت آندراپرادش توليدمي شود ضمن اينكه اين ايالت يكي از مناطق اصلي توليد برنج، دانه هاي روغني، نيشكر، حبوبات و فلفل نيز هست. اين ايالت داراي منابع معدني مختلف از جمله طلا، الماس، منگنز، آهن، كرومف مس، سرب، روي، ذغال سنگ و پنبه نسوز مي باشد. همچنين در اين ايالت صنايع مختلفي از جمله صنايع كشتي سازي، هواپيماسازي، تجهيزات الكترونيكي، ماشين سازي و داروسازي وجود دارد. اين ايالت همچنين از قطب هاي فناوري اطلاعات هند محسوب مي شود.
*تاريخچه شهر حيدرآباد
در اواخر قرن شانزدهم ميلادي محمدقلي قطب شاه (ايراني اهل همدان) از سلسله شيعه مذهب قطب شاهيان دكن كه بر منطقه وسيعي از اين ناحيه هندوستان حكومت مي كرد تصميم به انتقال مركز حكومت خود از قلعه گلكنده (كه امروز در بخش غربي حيدرآباد و بر فراز كوهي قرار گرفته) به نزديكترين دشت در حاشيه رودخانه موسي گرفت و شهر جديدي را كه امروز حيدرآباد نام دارد بنيان گذارد.
در سال 1687 ميلادي اين شهر جديد توسط لشكر اورنگ زيب امپراطور گوركاني هند فتح شد و حكومت قطب شاهيان به پايان رسيد. در سال 1724 نظام الملك آصف جاه با استفاده از ضعف حكومتي مركزي، منطقه تحت سلطه خود و از جمله آن حيدرآباد را مستقل اعلام نموده و سلسله نظام شاهيان حيدرآباد را بنيان گذارد كه تا زمان استقلال هند در سال 1948 ميلادي پابرجا ماند. در سال 1953 طي تقسيمات كشوري جديد دولت هند، ايالت آندراپرادش به مركزيت حيدرآباد تشكيل گرديد.
معماران ايراني شهر حيدرآباد تلاش نمودند تا شهر حيدرآباد را مشابه شهر اصفهان بنا كنند و به همين خاطر نام دوم شهر حيدرآباد اصفهان نو مي باشد زيرا سبك معماري اصفهان در آن مشاهده مي شود.
پس از فروپاشي حكومت گوركانيان در دهلي حكومت پادشاهان نظام در جنوب هند (دكن) مركزي براي تجمع هنرمندان و دانشمندان و محل رونق و شكوفايي فرهنگ و هنرهاي اسلامي گرديد. وجود معادن متعدد سنگ‌هاي قيمتي در اين ناحيه ثروت بي حسابي را در اختيار حكومت نظام در حيدرآباد قرار داد تا به راحتي بتوانند مشوق و حامي هنرمندان و دانشمندان باشند.
دراوايل قرن 19 ميلادي توسط نيروهاي ارتش انگليس پادگاني در خارج از شهر حيدرآباد برپا گرديد كه به نام حاكم وقت سلسله نظام شاهي يعني سكندرجاه آن را سكندرآباد نامگذاري كردند. به تدريج در اطراف اين پادگان شهري به همين نام ايجاد گرديد و امروزه هر چند اين دو شهر (حيدرآباد و سكندرآباد) كاملا به هم متصل شده اند ولي هنوز هويت مستقل خود را حفظ كرده اند.
حكومت نظام حيدرآباد پس از استقلال هند نيز تا مدتي ادامه داشت و با تقسيم هند به دو كشور هند و پاكستان عثمان علي خان حاكم وقت سلسله نظام خود را همپيمان پاكستان اعلام نمود ولي به علت درگيري‌هاي قومي و نيز حمله نظامي دولت مركزي هند ناحيه تحت حكومت وي تصرف گرديد و اين ناحيه ضميمه خاك هندوستان شده و حكومت نظام برچيده شد.
شهر 7 ميليون نفري حيدرآباد به ويژه بخش قديمي آن كه در حاشيه رود موسي قرار دارد با فرهنگ غني و شكوفاي اسلامي خود چهره خاصي در ميان شهرهاي هندوستان دارد. بناهاي عظيم و باشكوه اسلامي مساجد و بانوان محجبه اين شهر حكايت از اين عمق فرهنگ اسلامي در اين شهر داشته و شهر حيدرآباد را به عنوان يك شهر اسلامي ايراني معرفي مي‌كند.
روابط قطب شاهيان با پادشاهان صفوي
در قرن هفتم هجري قمري(قرن 13 ميلادي) پس از آنكه نواحي شمال هند ابتدا توسط سلطان محمود غزنوي و سپس به وسيله سلطان معزالدين محمد غوري به تصرف مسلمانان درآمد و قطب الدين آيبك با شكست «پريتوي» آخرين ماهاراجه دهلي، سلسله سلاطين مسلمان دهلي را در پايتخت سرزمين افسانه‌اي هند مستقر كرد راه حركت مذاهب و تفكر اسلامي به سمت سرزمين هاي جنوبي و مياني شبه قاره هموار شد و در قرون بعد به تدريج حكومت هاي محلي اسلامي در نواحي جنوب و مركزي هند تأسيس شد.
اين حكومتها تماما پيوندهاي خوني و يا فكري و فرهنگي با جامعه ايراني، اسلامي و شيعي داشتند و بيشتر آنها درمنطقه دكن متمركز بودند.در گذشته به بخش جنوبي شبه جزيره هند «دكن» گفته مي شد و اين بخش يك سرزمين مسقتل به شمار مي رفت. منطقه دكن شامل سرزمين‌هاي ماهاراشترا، كارناتاكا، تلنگانا و آندرا مي شد كه باتوجه به تقسيمات ايالتي فعلي تقريبا 3 ايالت جنوب هند را شامل مي شد.
خاندان «بهمني» ها يكي از مهمترين سلسله هاي حاكم در دكن بودند كه از اعقاب علاءالدين حسن بهمني افغان به شمار مي رفتند و نسب خود را به بهمن پسر اسفنديار از سلسله كيانيان ايران مي‌رساندند و حدود 190 سال از 748 تا 934 قمري بر اكثر نواحي دكن فرمانروايي مي‌كردند. خاندان بهمني با علاقه فراواني كه به فرهنگ فارسي و عرفاي ايراني داشتند بسيار كوشيدند كه به حضور شاه نعمت ا... ولي و خواجه شمس الدين حافظ شيرازي در دربار خود مفتخر گردند اما توفيق نيافتند. اين سلسله جشنها و اعياد ايراني از جمله نوروز را با شكوه فراوان برگزار مي‌كردند.
يكي ديگر از حكومت‌هاي محلي كه پيش از انقراض بهمنيها در اوايل قرن دهم هجري قمري در سرزمين فعلي دكن (كه اينك ايالت آندراپرادش را شامل مي شود) شكل گرفت و حدود 200 سال دوام آورد سلسه «قطب شاهيان» بود كه مركز آن در قلعه گلكنده قرار داشت و مؤسس آن سلطاني قلي همداني بود كه از همدان ايران و از ترك‌هاي بهارلو و از اعقاب قرايوسف و اسكندر، از پادشاهان قراقويونلو به شمار مي رفت. وي همراه عمويش ا...قلي به هند مهاجرت كرد و از سرداران بزرگ محمد شاه سوم بهمني محسوب مي شد و در سال 1463 ميلادي موفق به دفع شورش منطقه تلنگانا در دكن شد و به همين جهت چندي بعدي در سال 1518 ميلادي همزمان با پادشاهي شاه اسماعيل اول صفوي با لقب قطب الملكي به سمت «سوبه دار» استقلال خود را در گلكنده اعلام و ساسله قطب شاهيان را تأسيس كرد. اين سلسله تا سال 1687 ميلادي دوام آورد.
قلعه گلكنده كه روزگاري از شهرهاي مشهور مشرق زمين و اطراف آن از مراكز اصلي توليد و تجارت الماس و سنگ‌هاي گرانبهاي هند به شمار مي رفت هم اكنون در شهر حيدرآباد واقع شده است. الماس كوه نور كه اينك بر تارك تاج سلطنتي انگلستان مي درخشد در سال 1556 ميلادي از همين ناحيه بدست آمد كه در آن تاريخ 787 قيراط وزن داشت. اين الماس توسط ميرزا محمد ميرجمله وزير مشهور ايراني عبدا... قطب شاه به شاه جهان پادشاه گوركاني هند تقديم شد و در آنجا ماند و در سال 1738 ميلادي به دست نادر رسيد.
بعد از آنكه خبر جلوس شاه اسماعيل صفوي بر تخت سلطنت ايران منتشر شد سلطان قلي قطب شاه كه او را مرشد زاده خود مي دانست در خطبه نام مرشد خود را مقدم بر اسم خود گردانيد و نام خلفاي سه گانه را به تدريج از خطبه ساقط كرد. قطب شاهيان باتوجه به سابقه قوميت و وطن دوستي و علائق مذهبي روابط بسيار نزديكي با دربار ايران و شاهان صفوي برقرار نمودند و در برابر دشمنان از آنان ياري مي‌خواستند.
معروف ترين فرمانرواي اين سلسله محمدقلي قطب شاه پنجم بود كه به مدت 32 سال حكومت كرد و زمان وي اوج بالندگي سلسله قطب شاهيان به شمار مي رود. از مهمترين اقدامات وي بناي شهر فعلي حيدرآباد درآغاز هزاره دوم هجري در نزديكي قلعه گلكنده بود كه اكنون پنجمين شهر مهم و بزرگ هند است.
وي در دوران حكومت خود به ترويج زبان فارسي در منطقه دكن اهتمام ورزيد و خود به زبان تلگو (زبان محلي ايالت آندراپرادش) و زبان فارسي شعر مي گفت. به طوري كه او را مؤسس ادبيات دكني ناميده‌اند. از شخصيت‌هاي معروف دربار وي ميرمحمد مؤمن استرآبادي است كه خواهر زاده ميرفخرالدين سماكي، فاضل خوش قريحه و مربي و معلم شاهزاده سلطان حيدرميرزا، فرزند شاه طهماسب صفوي بود.
در زمان محمدقلي قطب شاه، روابط سياسي ميان دكن و ايران بسيار نزديك بود و سفيراني همچون «اسدبيك كرك يراق تبريزي» و «اغرلو سلطان» از دربار ايران به حضور وي رسيدند و از جانب دكن نيز «حاجي قنبرعلي» و «قاضي مصطفي و مهدي قلي» به دربار شاه عباس صفوي گسيل شدند و مكاتباتي ميان شاهان صفوي و امراي دكن صورت گرفت. سلطان محمدقطب شاه، نوه ابراهيم قلي ششمين فرمانرواي دكن از سلسله ايراني الاصل و شيعه قطب شاهي به شمار مي رود كه تحت تعاليم و تربيت ميرمومن استرآبادي رشد كرد و بزرگ شد و از اميران بسيار مؤمن و ديندار اين خاندان محسوب مي شود كه «مكه مسجد» بزرگترين مسجد جنوب هند را در سال 1617 ميلادي در حيدرآباد بنا نمود. وي از نسخه شناسان خبره كتاب هاي خطي به شمار مي رفت. وي در دوران حكومت 14 ساله خود اهتمام فوق العاده اي در ترويج مذهب تشيع و زبان فارسي به عمل آورد.
در دوران وي چند سفير از جمله حسين بيك قبچاني و قاسم بيك از سوي شاه عباس به حيدرآباد آمدند و پيام هاي وي را تسليم نمودند و متقابلا سلطان محمدقطب شاه نيز محمد ابن خاتون عادلي را (كه اصالتا ايراني بود و بعدا به مقام صدارت قطب شاه رسيد) به دربار شاه عباس روانه كرد.
در دوره 46 ساله حكومت پسر وي (عبدا... قطب شاه) قلمرو قطب شاهيان وسعت بيشتري يافت اما در سالهاي 1636 تا 1656 ميلادي قلعه گلكنده تحت فشار شديد قشون حكام مغول دهلي قرار گرفت و خسارات بسياري به بار آمد و از اين زمان است كه سلسله قطب شاهيان به علت درگيري با دربار دهلي رو به افول گذاشت. به ويژه آنكه عبدا... قطب شاه تحت فشار شاه جهان پادشاه گوركاني هند مجبور شد تا نام ائمه اطهار و نيز والي ايران را از خطبه‌هاي نماز جمعه حيدرآباد حذف كند. با اين حال روابط عبدا... قطب شاه با دربار ايران بسيار صميمانه بود و مبادله سفير بين دو كشور ادامه يافت.
*نفوذ تشيع و فرهنگ ايران در منطقه دكن
سلاطين منطقه دكن و به ويژه قطب شاهيان وزراء و مقام هاي بزرگ خود را اغلب از ميان ايرانيان مهاجر كه شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي بودند برمي‌گزيدند و مقام «ميرجملگي» و «پيشوايي» يا وزارت اعظم و نيز دبيري و منصب «سرخيلي» كه نيابت وزير اعظم شمرده مي شد اغلب در اختيار ايرانيان حيدرآباد و گلكنده بود. از جمله اين رجال مي‌توان از شاه ميرزاي اصفهاني طباطبايي، وزير ابراهيم قلي قب شاه و نيز ميرمحمد مؤمن استرآبادي، وزير معروف محمدقلي قب شاه و همچنين ميرزا محمد سعيد ميرجمله وزير مقتدر عبدا.. قطب شاه نام برد. همچنين بسياري از ايرانيان مهاجر از جمله ميرزا روزبهان صفاهاني، ميرفصيح الدين محمد تفرشي، سيدعبداله مازندراني و ميرمحمد سعيد اردستاني در زمان عبداله قطب شاه به منصب جليل القدر سرخيلي رسيدند.
زبان و شعر فارسي در دكن
در زمان قطب شاهيان بسياري از رجال سياسي، علمي،ادبي و ديگر اقشار مردم از ايران به حيدرآباد آمده و در آنجا اقامت گزيدند. قدرشناسي قطب شاهيان از زبان و ادب فارسي نيز از عوامل عمده مهاجرت اين اقشار بود. در حيدرآباد مراكز مهمي براي تدريس زبان فارسي تأسيس شد كه مورد حمايت اشراف محلي و ايرانيان قرار گرفت.
در اين هنگام فارسي زبان رسمي منطقه دكن بود و تمامي نامه‌ها و فرمان‌هاي حكومتي به زبان فارسي نوشته مي شد. در بالاي اكثر بناها و عمارت‌هاي تاريخي ساخته شده در اين دوره كتيبه‌هاي فارسي قرار دارد. اكثر پادشاهان قطب شاهي نيز خود اهل شعر و ادب بوده و به همين خاطر علماي اسلامي، شعرا و اهل ادب در آن عصر در دربار پادشاهان قطب شاهي جايگاه ويژه‌اي داشتند. همين موضوع موجب شده بود كه شهر حيدرآباد به عنوان مركز فرهنگي اسلامي در جنوب هند داراي بزرگترين كتابخانه‌هاي كتب خطي فارسي و عربي گردد به طوري كه حتي امروز پس از گذشت چند قرن ده ها كتابخانه كتب خطي و صدها هزار كتاب مرجع و دست نوشته خطي در اين شهر وجود دارد كه كماكان محققين سراسر جهان را به حيدرآباد محتاج مي‌نمايد.
برخي از اين پادشاهان مانند محمدقلي و جمشيد قلي پسر سلطان قلي (كه مدت كوتاهي حكومت كرد) به زبان فارسي شعر مي گفتند. بسياري از اشعار آنها هنوز باقي است و در سالهاي گذشته مجموعه اشعار ميرعثمان علي خان با همت سركنسولگري جمهوري اسلامي ايران در حيدرآباد به چاپ رسيد. پيشرفت زبان و ادبيات فارسي در زمان محمدقلي قطب شاه به اوج خود رسيدبه طوري كه برخي معتقدند محيط ادبي دكن در آن دوران از اصفهان نيز ممتازتر بوده است. بيشتر اصطلاحات اداري و اجتماعي و مدني در اين زمان به فارسي بوده و حتي اصطلاحات موسيقي نظير پرده، مقام، خسوراني، بربط، عود، دف، سرنا و غيره در دكن رواج داشته است. همچنين آداب و رسوم ايراني كه در جشنها و سوگواريها مرسوم است نيز در فرهنگ مردم منطقه دكن وارد و مرسوم شده بود.
فرهنگ معماري قطب شاهيان همچون معماري ساير سلسله هاي مسلمان هند از اصلاحات و تعبيرات فارسي سرشار است و بناهاي مختلف و قسمت‌هاي گوناگون آنها همگي با لغات و كلمات فارسي شناخته مي شد. براي مثال در نامگذاري بخش‌هاي مختلف قلعه گلكنده و شهر حيدرآباد از كلماتي مانند جمعه مسجد، بالاحصار، سلاح خانه، عاشورخانه، فيل خانه، چهار منار، چهار كمان، عزاخانه، ديوان خاص، ديوان عام، دولت خانه، ابرايم باغ، باغ گشن، باغ عام، كوه طور و صدها كلمه فارسي ديگر استفاده مي شد.
گسترش تشيع:
پيروي قطب شاهيان از مذهب تشيع به عنوان مذهب رسمي سبب شد كه آداب و رسوم شيعه از جمله اعياد و نيز عزاداري حضرت سيدالشهدا در دكن رواج يابد به ويژه عبداله قطب شاه در اين مورد سعي فراوان نمود و خود در اكثر اعياد و عزاداري هاي مذهبي شركت مي كرد.
*تأثيرات متقابل روابط قطب شاهيان با پادشاهان صفوي
ناحيه دكن در قرو 16 و 17 ميلادي نقطه تقابل منافع سياسي و مذهبي پادشاهان صفوي در ايران و گوركانيان هند بود. حكام دكن باتوجه به ايراني تبار بودن خود و رواج فرهنگ تشيع در بيشتر مناطق تحت حكومتشان تمايل زيادي به گسترش ارتباط با ايران داشتند و دست دوستي به طرف صفويان دراز كرده بودند و از اين طريق سعي داشتند فشار دائمي دربار هند را خنثي نمايند. بديهي است كه گوركانيان هند نيز در مقابل نفوذ صفويان در اين منطقه را دخالت در حوزه سياسي و اقتصادي خود مي‌دانستند. با اين حال شاهان صفوي تا سقوط قطب شاهيان به حمايت معنوي و سياسي خود از اين سلسله ادامه دادند.اما به علت دوري دكن از مرزهاي ايران آنها نتوانستند آن طور كه بايد اين حمايت را در ابعاد نظامي صورت دهند. با اين همه اگر نفوذ سياسي ايران بر حكام دكن ادامه مي يافت مسلما اين امر مي توانست در هنگام فتح دهلي توسط نادرشاه افشار دربار هند را در دو جبهه شمال و جنوب درگير نمايد و بي ترديد در آن صورت آرايش سياسي منطقه دستخوش تحولات بنيادين مي شد.
* «كتابخانه‌هاي شهر حيدر آباد»
شهر حيدرآباد به واسطه محوريت ويژه فرهنگي خود در جنوب هند و حاكميت پادشان مسلمان در چند قرن گذشته، مركزي براي جمع‌آوري كتاب‌هاي ارزشمند اسلامي و چاپ ترجمه اين كتاب‌ها به زبان‌هاي اردو، هندي وديگر زبان‌هاي متداول هند بوده است. همين امر موجب شده كه در حال حاضر نيز هزاران جلد از نسخ خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي و اردو در كتابخانه‌هاي دولتي و شخصي اين شهر يافت شود. در سالهاي اخير با كمك نهادهاي فرهنگي ايراني مستقر در هند تلاش هاي موثر براي حفظ و مرمت اين كتب صورت گرفته است. در اينجا برخي از كتابخانه‌هاي مهم اين شهر را معرفي مي‌نماييم:
1- كتابخانه كتب شرقي( اورينتال): اين كتابخانه كه بزرگترين مجموعه نسخ خطي شهر حيدرآباد مي‌باشد در ساختماني كه در مجموعه دانشگاه عثمانيه واقع شده قرار دارد و يكي از كتابخانه‌هاي دولتي ايالت آندراپرادش محسوب مي‌شود. در اين كتابخانه بيش از 28 هزار جلد كتاب خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي، اردو، هندس، سانسكريت و تلگو نگهداري مي‌وشد و كار مرمت، تهيه ميكروفيلم و فهرست نويسي كتاب‌هاي اين كتابخانه با مشاركت جمهوري اسلامي ايران از ابتداي سال 1386 آغاز گرديده است.
2-كتابخانه مركزي دولت آندراپرادش(آصفيه): ساخت بناي اين كتابخانه در سال 1932 در دوره حكومت نظام آغاز گرديد و در سال 1936 كار خود را آغاز نمود. در سال 1967 بيش از 17 هزار كتاب نادر خطي اين كتابخانه كه متعلق به قرون پنجم و ششم هجري مي‌باشد به كتابخانه كتب شرقي(اورينتال) منتقل گرديد. در حال حاضر اين كتابخانه داراي بيش از 466 هزار جلد كتاب چاپي به زبان‌هاي هندي، انگليسي، فارسي، تلگو، عربي، تاميلي و اردو مي‌باشد كه از سال 1960 دسترسي عموم مردم به اين كتاب‌ها آزاد اعلام شد اما در عين حال اجازه خروج كتاب از كتابخانه داده نمي‌شود. كار ديجيتالي نمودن كتب آصفيه با همكاري كتابخانه دانشگاه كارنيج ملون آمريكا مدتي قبل آغاز گرديده و در حال حاضر نيز ادامه دارد.
3- كتابخانه دانشگاه عثمانيه: ساختمان كتابخانه مركزي دانشگاه عثمانيه كه خود يكي از ابنيه تاريخي شهر حيدرآباد است علاوه بر دارا بودن هزاران جلد كتاب علمي، بيش از 8 هزار كتاب خطي را نيز در خود جاي داده كه از اين تعداد قريب به 5 هزار جلد آن از نسخ خطي فارسي مي‌باشد.
4- كتابخانه موزه سالار جنگ: اين كتابخانه نيز يكي از مجموعه‌هاي بي‌نظير نسخ خطي و چاپي است. در كتابخانه اين موزه بيش از 50 هزار جلد كتاب وجود دارد كه حدود 9 هزار جلد آن كتاب‌هاي خطي و اغلب آنها به زبان فارسي است.
5- كتابخانه اداره ادليات اردو: اداره ادبيات اردو در سال 1930 با هدف ترويج زبان و ادبيات اردو و تاليف كتب مورد نياز اين زبان تاسيس گرديد. درحال حاضر علاوه بر آموزش زبان اردو در كتابخانه اين مركز بيش از 3800 جلد كتاب خطي وجود دارد كه بيش از 1600 جلد آن به زبان فارسي و مابقي به زبان‌هاي اردو، اردوي دكني و عربي مي‌باشند. در سال 1385 بخشي از كتب و اسناد تاريخي موجود در اين كتابخانه با كمك جمهوري اسلامي ايران مرمت گرديد.
* مراكز علمي و تحقيقاتي شهر حيدرآباد»
- مركز دائره‌المعارف دانشگاه عثمانيه:
شهر حيدرآباد در تمام دوره‌هاي تاريخي در گسترش و پيشرفت علوم و هنرهاي مختلف از ساير مناطق هند ممتاز بوده است. در سال 1888 ميلادي در زمان فرمانروايي نظام ششم، مير محبوب علي خان با وساطت و همفكري حافظ محمد انوار الله خان مسول جامعه نظاميه شهر حيدرآباد و مولانا عبدالقيوم موسسه‌اي به نام دائره‌المعارف در شهر قديم نزديك مسجد چوك بنا شد. از آن تاريخ به بعد اعضاي اين پژوهشكده با فعاليت كامل تحت رياست نواب وقار الملك كار را شروع كردند و تا زمان مرگ نظام ششم در سال 1911 ميلادي در حدود 30 نسخه نادر و ناياب خطي را چاپ كردند و با دقت نظر و موشكافي بعد از تصحيح و تعليق و حاشيه‌نويسي آن را منتشر كردند. از جمله اين كتاب‌ها كنزالعمال علي متقي در 8 مجلد، تذكره‌الحافظ شمس‌الدين ذهبي در 4 مجلد، استيعاب ابن فرطبي در دو مجلد و مسند ابي داود مي‌باشد. اين كار در سالهاي بعد ادامه يافت و دوران فرمانروايي مير عثمان علي خان يكي از دوران طلايي نشر كتب اسلامي مي‌باشد.
در موسسه دائره المعارف عثماني بخشي به نام دارالتصحيح وجود دارد كه در آن دانشمندان و پژوهشگران كار تصحيح نسخه‌هاي نادر را انجام مي‌دهند. در سال 1352 هجري شمسي اين موسسه با توافق دانمشندان سوري، مصري، حجاز، عراق و مستشرقين اروپايي برنامه‌اي را تنظيم نمود كه بر اساس آن 140 كتاب نادر در زمينه‌هاي مختلف علوم و هنر كه اهميت فوق‌العاده‌اي داشت توسط اين مركز تصحيح گرديده و به چاپ رسيد. اين موسسه يكي از موسسات فرهنگي معروف و شناخته شده در سطح بين‌المللي مي‌باشد كه در زير مجموعه دانشگاه عثمانيه به فعاليت مشغول است و به اعتراف دانشمندان خدمات بزرگي به جهان اسلام ارائه نموده است.
* هاي تك سيتي
علاقه دولت هند در ايجاد شغل و بهبود وضع اقتصادي مردم از يك طرف و وجود نيروي انساني فراوان آشنا به زبان انگلسي از طرف ديگر موجب شد تا دولت هند به صنعت نرم‌افزاري توجه ويژه‌اي نموده و زمينه‌هاي توسعه آن را فراهم آورد. در همين زمينه دولت هند طرح‌هايي را در قالب پارك‌هاي نرم افزاري(STPI) برنامه‌ريزي و اجرا نمود. يكي از اين پروژه‌هاي مهم Hi Tech City يا پارك فناوري حيدرآباد مي‌باشد كه داراي 3 فاز است.
فاز اول در برگيرنده برج cyber داراي يك ساختمان 10 طبقه‌اي در فضايي به مساحت 580 هزار فوت مربع مي‌باشد كه 48 شركت از جمله اوراكل، موتورلا، مايكروسافت و اينفوسيس در آن مستقر مي‌باشند. اين ساختمان كه با همكاري شركت‌هاي بزرگ ساختماني لارسن و توبروبنا شده است در سال 1993 شروع و در نوامبر 1998 توسط نخست وزير وقت هند رسما افتتاح گرديد.
فاز دوم به نام cyber Gatewayشامل چهار بخش با مساحت 866 هزار فوت مربع توسط در حال انجام بوده و دولت ايالتي 11 درصد سهام آن را در ازاي 151 جريب زميني كه در اختيار شركت سازنده گذاشته تملك نموده است. بنا بر اظهارات مسولين مربوطه در فاز اول‌هاي تيك سيتي 84 درصد از شركت‌هاي چند مليتي در حيدرآباد حضور يافته‌اند كه اين رقم با افتتاح فاز دوم به 95 درصد خواهد رسيد.
اما ساخت فاز سوم‌هاي تك سيتي را شركت ايفوسيتي با يك شركت خصوص سنگاپوري مشتركا در منطقه مهاداپور حيدرآباد انجام خواهند داد كه در حال حاضر مراحل ابتداي خود را مي‌گذراند.
در كنار انجام پروژه‌هاي تك سيتي اقدامات ديگري براي ساخت مجتمع‌هاي مسكوني با تمام امكانات رفاهي در 4 بخش منازل كاركنان و متخصصين، منازل روساي شركتها، منازل مسولين ارشد و واحدهاي تجاري براي شركتها در حال ساخت و تحويل به متقاضيان مي‌باشد.
بررسي وضعيت صادرات نرم‌افزاري آندارپرادش، نشان دهنده آن است كه اين ايالت در رقابت با ايالت‌هاي كارناتاكا، دهلي ،تاميل نادو، ماهاراشترا، اوتارپرادش و بنگال غربي به نتايج خوبي دست يافته و هر چند بيشتر توليدات شركت‌هاي نرم‌افزاري در خارج از هند مورد استفاده قرار مي‌گيرد اما در عين حال دانش توليد نرم‌افزار در هند توانسته كمك هاي زيادي به بخش‌هاي مختلف اين كشور بنمايد.
* موسسه بين‌المللي تحقيقات كشاورزي در مناطق گرمسيري(ICRISAT):
اين موسسه كه موسسه‌اي غير انتفاعي و غير سياسي است كه در سال 1972 با هدف ايجاد زمينه مناسب تحقيقاتي در بخش كشاورزي براي كمك به كشورهاي خشك وكم آب به عنوان يكي از 15 موسسه حمايت شونده به وسيله شوراي جهاني تحقيقات غذايي افتتاح گرديد. در مجموع 48 كشور و از جمله آنها جمهوري اسلامي ايران اعضاي تشكيل دهنده اين موسسه مي‌باشند و هزينه‌هاي آن توسط اين كشورهاي تامين مي‌شود در عين حال نتايج تحقيقات صورت گرفته در اين مركز نيز براي همه كشورهاي عضو به طور يكسان مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين موسسه علاوه بر حيدرآباد مراكز ديگري در دهلي نو، زيمباوه، كنيا، مالي، نيجريه، مالاوي، نيجر و پاتجرو نيز دارد و هر سال تعدادي از دانشجويان مقطع داكتري از جمهوري اسلامي ايران براي گذراندن دوره‌هاي تحقيقات كوتاه مدت به اين مركز اعزام مي‌شوند. برخي از گروه‌هاي تحقيقات اين مركز عبارتند از : گروه تحقيقات بيوتكنولوژي،گروه توسعه كشاورزي، گروه سيستم كشاورزي
*« دانشگاه‌هاي حيدرآباد»
ايالت آندراپرادش يكي از ايالت‌هاي دانشگاهي‌و علمي هند محسوب مي‌شود. در سراسر اين ايالت 12 دانشگاه و بيش از 420 دانشكده در رشته‌هاي مختلف فني علوم تجربي و انساني تا سطوح عالي تحصيلي فعاليت دارند. به دليل وجود دانشگاه‌ها و كالج‌هاي متعدد معتر در شهر حيدرآباد د سالهاي اخير عده‌اي از جوانان ايراني علاقمند به تحصيل اين شهر را انتخاب نموده‌اند و در حال حاضر ده‌ها نفر در مقاطع تحصيلي ليسانس تا دكتراي در حيدرآباد مشغول به تحصيل هستند. بعضي از دانشگاه‌ها و دانشكده‌هاي حيدرآباد كه مورد تاييد وزارت علوم، تحقيقات و فناوري كشورمان هستند عبارتند از: دانشگاه عثمانيه، دانشگاه حيدرآباد ، دانشگاه تكنولوژي جواهر لعل نهرو، مفخم جاه كالج، دانشكده پزشكي و مهندسي نظام كالج و دانشگاه زبان‌هاي خارجي(CIFL).
- دانشگاه عثمانيه
دانشگاه عثمانيه حيدرآباد از قديمي‌ترين دانشگاه‌هاي جهان محسوب مي‌شود. اين دانشگاه در سال 1918 ( 1297 شمسي) توسط مير عثمان علي خان، آخرين حاكم سلسله آصف جاهي تاسيس شده و در حال حاضر ظرفيت پذيرش 150 هزار دانشجو را دارا مي‌باشد. اين دانشگاه در تمام رشته‌هاي تحصيلي در گروه‌هاي رياضي، تجربي، انساني و هنر براي مقاطع ليسانس تا دكتري دانشجو مي‌پذيرد.
- دانشگاه حيدرآباد
اين دانشگاه در سال 1354 شمسي تاسيس شد و تنها در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري دانشجو مي‌پذيرد. دانشگاه حيدرآباد با داشتن 28 گروه آموزشي در چهار گروه تحصيلي از دانشگاه‌هاي معتبر جهان به شمار مي‌رود. براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد دانشگاه‌هاي حيدرآباد مي‌توانيد به بخش تحصيلات عاليه در حيدرآباد كه در بخش دانشجويي سايت سركنسولگري به ادرس ذيل قرار دارد مراجعه نماييد: WWW.IRANCONSULATEHYD.ORG
*« آثار تاريخي و مراكز سياحتي شهر حيدرآباد»
شهر حيدرآباد با توجه به قدمت 400 ساله و مركزيت فرهنگي خود داراي آثار تاريخي و مراكز سياحتي و تفريحي بسياري است و در سالهاي گذشته نيز به خاطر تبديل اين شهر به قطب اقتصادي و علمي هند جاذبه بيشتري براي گردشگران پيدا كرده است. ما در اينجا به واسطه موجز بودن مطلب تنها بخشي از اين مراكز و آثار را معرفي مي‌نماييم.
* موزه سالار جنگ
سالار جن لقب مير يوسف علي خان بود كه طي سالهاي 1912 تا 1914 سمت نخست‌وزيري دولت آصف جاهي را داشت. وي مجموعه‌اي از نفيس‌ترين كارهاي هنري، اشياء عتيقه و كتاب هاي ارزنده را در خانه شخصي‌اش نگهداري مي‌كرد كه برخي از آنها را خود تهيه كرده و برخي ديگر به او به ارث رسيده بود. سالار جنگ در سال 1949 ميلادي دو سال پس از جدايي دو كشور پاكستان و هند از يكديگر و استقلال هند چشم از جهان فرو بست و در سال 1962 ميلادي مجلس ايالت تازه تاسيس آندراپرادش كليه اموال عتيقه و كتاب‌هاي او را به عنوان ميراث ملي اعلام كرد و در محل سكونت وي تحت عنوان موزه سالار جنگ در معرض ديد عمومي قرار دارد. در سال 1970 با ساخت بناي جديد كليه اشياء عتيقه و كتب به محل جديد منتقل گرديد. در اين موزه مجموعه‌اي بي‌نظير از كتب خطي و چاپي قديمي، صنايع دستي، نقاشي، مينياتور، مجسمه‌ها، ادوات جنگي و ديگر آثار باستاني از كشورهاي مختلف وجود دارد و به همين دليل اين موزه يكي از معروفترين موزه‌هاي هند و حتي جهان شناخته مي شود. در كتابخانه اين موزه بيش از 50 هزار جلد كتاب وجود دارد كه حدود 9 هزار جلد آن كتاب‌هاي خطي و اغلب آنها به زبان فارسي است.
* مكه مسجد
مكه مسجد يكي از معروفترين مساجد شهر حيدرآباد است كه در سمت جنوب غربي چهار منار واقع شده است. بناي اين مسجد در سال1027 هجري قمري به دستور سلطان محمد قطب شاه آغاز و در زمان ابوالحسن قطب شاه پايان يافت. صحن اين مسجد حدود 7500 متر مربع است و در ابتداي درب ورودي آن حوض بزرگي قرار دارد. نماي بيروني مسجد از 5 قوس محرابي شكل و نماي داخلي آن 15 قوس محرابي دارد. دو مناره بلند در دو گوشه جلوي بنا و يك ساعت آفتابي از ديگر مشخصه‌هاي اين مسجد است. سلطان محمد اين مسجد را بيت‌العتيق نام نهاد و هنگامي كه حيدرآباد به دست سلطان اورنگ زيب سقوط كرد، وي نام آن را به مكه مسجد تغيير داد. معروف است براي قرار دادن سنگ بناي اين مسجد سلطان محمد دستور داد هر كسي كه از نوجواني نماز يوميه‌اش فضا نشده است حاضر شود. تنها دو نفر حاضر شدند و قسم شرعي ياد كردند كه هيچ يك از نمازهاي آنها قضا نشده است. سپس خود سطان محمد قسم ياد كرد كه نه تنها از سن 12 سالگي نماز واجبش قضا نشده بلكه نمازهاي تهجد وي نيز ترك نگرديده است. لذا او به اتفاق دو نفر ديگر سنگ بناي مسجد را نهاده و كار ساختمان آن آغاز گرديد. لازم به ذكر است در سال 1384 سركنسولگري جمهوري اسلامي ايران در حيدرآباد تعداد 50 تخته فرش ايراني به اين مسجد اهداء نمود.
* چهار منار
چهار منار عمارتي مربع شكل با ارتفاع 26 و عرض 20 متر قديمي‌ترين بناي تاريخي شهر حيدرآباد است كه در سال 1006 قمري ( 1591 ميلادي) به دستور محمد قلي قطب شاه بنا گرديده است. اين بناي عظيم تاريخي داراي چهار منار و چهار دروازه بزرگ مي‌باشد و هر يك از دروازه‌ها به يك خيابان منتهي مي‌شود و بناي اوليه شهر حيدرآباد بر مبناي چهار منار نهاده شده است. اين اثر تاريخي كه به عنوان سمبل شهر حيدرآباد شناخته مي‌شود آميزه‌اي از فرهنگ اسلامي ايراني است و سبك معماري آن مانند معماري شهر اصفهان مي‌باشد و در قسمت داخلي آن مابين هر يك از ستون‌ها نام مبارك رسول اكرم (ص) و امير المومنين (ع) در كنار هم نوشته شده است. اين بناي دو طبقه در زمان قطب شاهيان به عنوان مدرسه علوم ديني استفاده مي‌شد.
* قلعه گلكنده
اين قلعه در زمان سلسه كاكاتيا در سال 538 هجري قمري تاسيس و در زمان قطب شاهيان به عنوان پايتخت برگزيده شده داراي بناها، برج‌ها و استحكامات زيبا و هشت دروزاه مي‌باشد. باقياي اين قلعه هووز هم بر فراز تپه‌اي واقع در منطقه گلكندا در جنوب غربي حيدرآباد، مهمترين مركز توريستي شهر به شمار مي‌رود.قلعه گلكندا با اصول مهندسي برگرفته از سبك معماري ايران و هند احداث گرديده و داراي جايگاه‌هاي حفاظتي و ديده‌باني در بالاي ديوارهاي بلند اين قلعه مي‌باشد. قلعه گلكنده داراي چند دروازه اصلي و راه‌هاي ورودي و خروجي مخفي متعددي است كه هر چند تخريب گرديده ولي هنوز جذابيت‌هاي خود را براي گردشگران از دست نداده است.
*هفت گنبدان قطب شاهي
هفت گنبدان قطب شاهي مجموعه‌اي از 92 بناي تاريخي ( شامل مساجد، مقابر، حمام و ديگر ابنيه تاريخي) است كه مقابر پادشاهان سلسله قطب شاهي در آن قرار دارد. از جمله اين مقابر مقبره محمد قلي قطب شاه، سلطان قلي، جمشيد قلي، ابراهيم قلي و عبدالله قطب شاه مي‌باشد. اين مجموعه كه در نزديكي قطعه گلكنده قرار دارد به اعتراف باستان شناساني يكي از مجموعه‌هاي بي‌نظير تاريخي است كه در صورت مرمت و بازسازي مي‌تواند با بناهاي تاريخي مهم هند و جهان در جذب گردشگران رقابت كند اما متاسفانه طي سالهاي متمادي مورد بي‌توجهي قرار گرفته و در حال حاضر از وضعيت منتاسبي برخوردار نيست .
* پادشاهي عاشورخانه
در زمان سلطان ابراهيم قطب شاه يعني سال 1578 ميلادي سنت برگزاري مراسم اربعين حضرت علي(ع) و عزاداري اهل تشيع مرسوم گرديد و در اين زمان عاشوراخانه‌هاي متعددي تاسيس شد كه در آنها مردم در ايام محرم به عزاداري مي‌پرداختند و يكي از عاشورخانه‌هاي مهم كه در بخش قديم شهر حيدرآباد مي‌باشد عاشورخانه پادشاهي است. لازم به ذكر است كه تنها در شهر حيدرآباد 11 هزار عاشورخانه وجود داشته كه 5 هزار از آن در دست شيعيان و 6 هزار آن در اختيار اهل سنت بوده است و در حال حاضر تحت نظارت سازمان اوقاف ايالت آندراپرادش مي‌باشد.
* قصر فلك نما
قصر فلك نما در منطقه شهر قديم در جنوب چهار منار در بالاي تپه‌اي بلند قرار دارد اين قصر در سال 1850 ميلادي توسط اقبال الدوله نخست وزير مير محبوب علي شاه نظام ششم سلطنت آصف جاهي جهت اقامت شخصي وي بنا گرديد اما در روز افتتاح اين قصر، بناي مذكور نظر شاه را جلب نموده و وي دستور خريداري آن را صادر مي‌نمايد، اين قصر داراي 300 اتاق بزرگ و سالن هاي مختلف مي‌باشد.
* قصر چهار محله
قصر چهار محله كه در اصلاح اردو به آن « چو محله » مي‌گويند مجموعه‌اي از چهار قصر در كنار يكديگر مي‌باشد كه در زمان مير عثمان علي خان بنا گرديد. اين مجموعه تاريخي يكي از زيباترين بناهاي شهر حيدرآباد مي‌باشد كه در آن موزه‌اي از عكسها و لباسهاي متعلق خانواده پادشاهي قرار دارد.
* راموجي فيلم سيتي
با توجه به اشتياق بيش از حد مردم هند به صنعت سينما مراكز مختلفي در هند براي توليد محصولات سينمايي بوجود آمده است. يكي از مراكز بزرگ سينمايي كه در فاصله چند كيلومتري جنوب شرقي شهر حيدرآباد قرار دارد شهرك سينمايي راموجي است. اين مجموعه بزرگ سينمايي در سال 1995 توسط راموجي رائو سردبير روزنامه اينالو در زميني به وسعت 200 هكتار تاسيس گرديد. اين شهرك علاوه بر ساخت فيلم‌هاي مختلف سينمايي و تلويزيوني مركزي براي ارسال امواج 12 كانال تلويزيوني به زبان‌هاي اردو، تلگو و هندي مي‌باشد كه تمام آنها نيز توسط آقاي راموجي مديريت مي‌شود. علاوه بر آن شهرك راموجي با داشتن باغ‌ها و بخش‌هاي مختلف تفريحي و ماكت‌هاي ديدني، يكي از مراكز عمده تفريحي مردم شهر حيدرآباد در تمام طول سال مي‌باشد.
* درياچه حسين سگر
سد حسين سگر( حسين ساغر) كه در حال حاضر درياچه اين سد در ميان شهر حيدرآباد قرار گرفته در زمان محمد قلي قطب شاه توسط حسين شاه ولي از عالمان دربار قطب شاهيان با هدف جمع‌آوري و استفاده از آب‌هاي منطقه كوهستاني شمال غرب حيدرآباد ( منطقه بانجاراهيلز و جوبلي هيلز) طراحي گرديد. در حال حاضر اين درياچه تنها به عنوان محلي براي تفريح مردم شهر مورد استفاده قرار مي‌گيرد و آب آن به هيچ وجه قابل شرب نيست.در مراسم عيد گانش از اعياد هندويي كه در اوايل شهريور ماه هر سال برگزار مي‌شود، هزاران مجسمه گچي، سيماني و گلي كوچك و بزرگ در اين درياچه ريخته مي‌شود كه اين امر موجب آلودگي بيشتر آب آن مي‌گردد.
لازم به ذكر است در سال 1992 مجسمه بزرگ سنگي بودا در وسط اين درياچه نصب گرديد و در اطراف آن مجموعه‌اي تفريحي براي مراجعين در نظر گرفته شده است.
اين شهر به جهات مختلف سياسي، فرهنگي، تاريخي، علمي و اقتصادي از شهرهاي مهم هند و يكي از قطب هاي اقتصادي، سياسي در جنوب اين كشور مي باشد. سابقه 500 ساله حضور ايرانيان در اين منطقه عامل مهمي در ايجاد تحولات سياسي، اقتصادي و فرهنگي در جنوب هند شده به طوري كه امروزه هيچ مورخ و باستان شناسي نمي‌تواند بدون در نظر گرفتن نقش ايرانيان و پادشاهان مسلمان و شيعه مذهب ايراني در اين منطقه تصوير كامل و درستي از وضعيت گذشته و حال منطقه ارائه كند. اثرات اين حضور تاريخي را مي‌توان در معماري، زبان، فرهنگ، هنر و ديگر ابعاد زندگي مردم جنوب هند به خوبي مشاهده نمود.
نكته قابل توجه در اين حركت تاريخي، پيدايش حكومت‌هايي الهام گرفته از انديشه هاي اسلامي است كه به نوعي مبين انديشه تمدن ساز اسلام است و برداشتي حكومتي از اسلام را به منصه ظهور رسانده است و اين موضوع مي‌تواند عاملي مهم براي تحقيق و مطالعه بيشتر در تاريخ اين بخش از هند باشد.
طي 15 سال گذشته توسعه شهر حيدرآباد در تمامي جهات سرعتي فزاينده يافته و اين امر به خاطر توجه روزافزون شركتها و بنيادهاي علمي و فرهنگي كشورهاي مختلف به اين منطقه است هرساله تعداد زيادي از هيأت‌هاي سياسي، اقتصادي و فرهنگي از كشورهاي مختلف و از جمله جمهوري اسلامي ايران از اين شهر بازديد مي‌نمايند. علاوه بر ايران برخي كشورها نظير فرانسه، آلمان و انگلستان در اين شهر دفاتر فرهنگي دارند و تعدادي هم در حال بازكردن دفاتر تجاري، بازرگاني و غيره هستند. از جهت اقتصادي اين شهر يكي از منابع اصلي تهيه مواد دارويي كشورمان مي باشد و طي سالهاي گذشته شركت‌هاي فناوري اطلاعات و ديگر رشته هاي فني در اين حوزه نقش مؤثري در صدور خدمات فني مهندسي به جمهوري اسلامي ايران داشته اند.
طي سه سال گذشته نيز هيأت‌هاي اقتصادي و از جمله هيأت 20 نفره تجار اتاق بازرگاني مشهد و همچنين هيأت‌هايي از بازرگانان يزد، قم و ديگر استانها به اين حوزه سفر داشته‌اند. در مجموع طي سالهاي گذشته روابط جمهوري اسلامي ايران با ايالت آندراپرادش در جنبه هاي مختلف افزايش چشمگيري داشته است.
در اين نوشتار سعي شده است تا با بيان مطالبي هرچند مختصر در مورد ايالت آندراپرادش و شهر حيدرآباد زمينه آشنايي دقيق تر مخاطبين نسبت به تاريخ، فرهنگ و ظرفيت‌هاي اين منطقه را فراهم آوريم. اميد آنكه با تلاش همگان در آينده شاهد تقويت هرچه بيشتر روابط فرهنگي و اقتصادي جمهوري اسلام ايران و هند باشيم.
*آشنايي با ايالت آندراپرادش
ايالت آندراپرادش به مركزيت حيدرآباد از ايالات جنوبي هند محسوب مي شود و در همسايگي ايالت‌هاي تاميل نادو در جنوب، كارناتاكا در غرب و ماهاراشترا، ماديا پرادش و اوريسا در شمال بوده و خليج بنگال در شرق آن واقع شده است.
وسعت ايالت آندراپرادش 275068 كيلومتر مربع بوده و از اين حيث پنجمين ايالت هند محسوب مي شود. جمعيت تقريبي اين ايالت نيز 79 ميليون نفر است كه بر اساس آمار رسمي 13 درصدي و بر اساس آمار غيررسمي 18 تا 20 درصد آن مسلمان مي باشند كه از اين تعداد حدودا 400هزار نفر شيعه مي باشند. جمعيت حيدرآباد نيز بالغ بر 7 ميليون نفر است كه حدود 45 درصد آن مسلمان و 300هزار نفر آن شيعه مي باشند. همچنين ايالت آندراپرادش از سه بخش تلنگانا، رايالاسيما و آندراي ساحلي تشكيل شده كه حيدرآباد در بخش تلنگانا قرار گرفته است.
آب و هوا و پوشش گياهي
ايالت آندراپرادش به دليل مجاورت با خليج بنگال گرم و مرطوب است و در قسمتي از سال (ژوئن، جولاي و اگوست) باران‌هاي موسمي در منطقه مي بارد كه معمولا خسارت زيادي را به دنبال دارد. اين ايالت داراي سه فصل زمستان معتدل مرطوب، تابستان خشك و فصل باران مي باشد. حداكثر دما بين 23 تا 48 درجه و حداقل آن بين 13 تا 22 درجه مي باشد. يك چهارم كل مساحت ايالت از جنگل پوشيده شده و داراي درختان ساج، انبه، بامبو و ديگر گياهان محلي مي باشد.
وضعيت اقتصادي
كشاورزي، دامداري و مرغداري بخش اصلي اقتصاد اين ايالت را تشكيل مي دهد. چهار پنجم تنباكوي هند در ايالت آندراپرادش توليدمي شود ضمن اينكه اين ايالت يكي از مناطق اصلي توليد برنج، دانه هاي روغني، نيشكر، حبوبات و فلفل نيز هست. اين ايالت داراي منابع معدني مختلف از جمله طلا، الماس، منگنز، آهن، كرومف مس، سرب، روي، ذغال سنگ و پنبه نسوز مي باشد. همچنين در اين ايالت صنايع مختلفي از جمله صنايع كشتي سازي، هواپيماسازي، تجهيزات الكترونيكي، ماشين سازي و داروسازي وجود دارد. اين ايالت همچنين از قطب هاي فناوري اطلاعات هند محسوب مي شود.
*تاريخچه شهر حيدرآباد
در اواخر قرن شانزدهم ميلادي محمدقلي قطب شاه (ايراني اهل همدان) از سلسله شيعه مذهب قطب شاهيان دكن كه بر منطقه وسيعي از اين ناحيه هندوستان حكومت مي كرد تصميم به انتقال مركز حكومت خود از قلعه گلكنده (كه امروز در بخش غربي حيدرآباد و بر فراز كوهي قرار گرفته) به نزديكترين دشت در حاشيه رودخانه موسي گرفت و شهر جديدي را كه امروز حيدرآباد نام دارد بنيان گذارد.
در سال 1687 ميلادي اين شهر جديد توسط لشكر اورنگ زيب امپراطور گوركاني هند فتح شد و حكومت قطب شاهيان به پايان رسيد. در سال 1724 نظام الملك آصف جاه با استفاده از ضعف حكومتي مركزي، منطقه تحت سلطه خود و از جمله آن حيدرآباد را مستقل اعلام نموده و سلسله نظام شاهيان حيدرآباد را بنيان گذارد كه تا زمان استقلال هند در سال 1948 ميلادي پابرجا ماند. در سال 1953 طي تقسيمات كشوري جديد دولت هند، ايالت آندراپرادش به مركزيت حيدرآباد تشكيل گرديد.
معماران ايراني شهر حيدرآباد تلاش نمودند تا شهر حيدرآباد را مشابه شهر اصفهان بنا كنند و به همين خاطر نام دوم شهر حيدرآباد اصفهان نو مي باشد زيرا سبك معماري اصفهان در آن مشاهده مي شود.
پس از فروپاشي حكومت گوركانيان در دهلي حكومت پادشاهان نظام در جنوب هند (دكن) مركزي براي تجمع هنرمندان و دانشمندان و محل رونق و شكوفايي فرهنگ و هنرهاي اسلامي گرديد. وجود معادن متعدد سنگ‌هاي قيمتي در اين ناحيه ثروت بي حسابي را در اختيار حكومت نظام در حيدرآباد قرار داد تا به راحتي بتوانند مشوق و حامي هنرمندان و دانشمندان باشند.
دراوايل قرن 19 ميلادي توسط نيروهاي ارتش انگليس پادگاني در خارج از شهر حيدرآباد برپا گرديد كه به نام حاكم وقت سلسله نظام شاهي يعني سكندرجاه آن را سكندرآباد نامگذاري كردند. به تدريج در اطراف اين پادگان شهري به همين نام ايجاد گرديد و امروزه هر چند اين دو شهر (حيدرآباد و سكندرآباد) كاملا به هم متصل شده اند ولي هنوز هويت مستقل خود را حفظ كرده اند.
حكومت نظام حيدرآباد پس از استقلال هند نيز تا مدتي ادامه داشت و با تقسيم هند به دو كشور هند و پاكستان عثمان علي خان حاكم وقت سلسله نظام خود را همپيمان پاكستان اعلام نمود ولي به علت درگيري‌هاي قومي و نيز حمله نظامي دولت مركزي هند ناحيه تحت حكومت وي تصرف گرديد و اين ناحيه ضميمه خاك هندوستان شده و حكومت نظام برچيده شد.
شهر 7 ميليون نفري حيدرآباد به ويژه بخش قديمي آن كه در حاشيه رود موسي قرار دارد با فرهنگ غني و شكوفاي اسلامي خود چهره خاصي در ميان شهرهاي هندوستان دارد. بناهاي عظيم و باشكوه اسلامي مساجد و بانوان محجبه اين شهر حكايت از اين عمق فرهنگ اسلامي در اين شهر داشته و شهر حيدرآباد را به عنوان يك شهر اسلامي ايراني معرفي مي‌كند.
روابط قطب شاهيان با پادشاهان صفوي
در قرن هفتم هجري قمري(قرن 13 ميلادي) پس از آنكه نواحي شمال هند ابتدا توسط سلطان محمود غزنوي و سپس به وسيله سلطان معزالدين محمد غوري به تصرف مسلمانان درآمد و قطب الدين آيبك با شكست «پريتوي» آخرين ماهاراجه دهلي، سلسله سلاطين مسلمان دهلي را در پايتخت سرزمين افسانه‌اي هند مستقر كرد راه حركت مذاهب و تفكر اسلامي به سمت سرزمين هاي جنوبي و مياني شبه قاره هموار شد و در قرون بعد به تدريج حكومت هاي محلي اسلامي در نواحي جنوب و مركزي هند تأسيس شد.
اين حكومتها تماما پيوندهاي خوني و يا فكري و فرهنگي با جامعه ايراني، اسلامي و شيعي داشتند و بيشتر آنها درمنطقه دكن متمركز بودند.در گذشته به بخش جنوبي شبه جزيره هند «دكن» گفته مي شد و اين بخش يك سرزمين مسقتل به شمار مي رفت. منطقه دكن شامل سرزمين‌هاي ماهاراشترا، كارناتاكا، تلنگانا و آندرا مي شد كه باتوجه به تقسيمات ايالتي فعلي تقريبا 3 ايالت جنوب هند را شامل مي شد.
خاندان «بهمني» ها يكي از مهمترين سلسله هاي حاكم در دكن بودند كه از اعقاب علاءالدين حسن بهمني افغان به شمار مي رفتند و نسب خود را به بهمن پسر اسفنديار از سلسله كيانيان ايران مي‌رساندند و حدود 190 سال از 748 تا 934 قمري بر اكثر نواحي دكن فرمانروايي مي‌كردند. خاندان بهمني با علاقه فراواني كه به فرهنگ فارسي و عرفاي ايراني داشتند بسيار كوشيدند كه به حضور شاه نعمت ا... ولي و خواجه شمس الدين حافظ شيرازي در دربار خود مفتخر گردند اما توفيق نيافتند. اين سلسله جشنها و اعياد ايراني از جمله نوروز را با شكوه فراوان برگزار مي‌كردند.
يكي ديگر از حكومت‌هاي محلي كه پيش از انقراض بهمنيها در اوايل قرن دهم هجري قمري در سرزمين فعلي دكن (كه اينك ايالت آندراپرادش را شامل مي شود) شكل گرفت و حدود 200 سال دوام آورد سلسه «قطب شاهيان» بود كه مركز آن در قلعه گلكنده قرار داشت و مؤسس آن سلطاني قلي همداني بود كه از همدان ايران و از ترك‌هاي بهارلو و از اعقاب قرايوسف و اسكندر، از پادشاهان قراقويونلو به شمار مي رفت. وي همراه عمويش ا...قلي به هند مهاجرت كرد و از سرداران بزرگ محمد شاه سوم بهمني محسوب مي شد و در سال 1463 ميلادي موفق به دفع شورش منطقه تلنگانا در دكن شد و به همين جهت چندي بعدي در سال 1518 ميلادي همزمان با پادشاهي شاه اسماعيل اول صفوي با لقب قطب الملكي به سمت «سوبه دار» استقلال خود را در گلكنده اعلام و ساسله قطب شاهيان را تأسيس كرد. اين سلسله تا سال 1687 ميلادي دوام آورد.
قلعه گلكنده كه روزگاري از شهرهاي مشهور مشرق زمين و اطراف آن از مراكز اصلي توليد و تجارت الماس و سنگ‌هاي گرانبهاي هند به شمار مي رفت هم اكنون در شهر حيدرآباد واقع شده است. الماس كوه نور كه اينك بر تارك تاج سلطنتي انگلستان مي درخشد در سال 1556 ميلادي از همين ناحيه بدست آمد كه در آن تاريخ 787 قيراط وزن داشت. اين الماس توسط ميرزا محمد ميرجمله وزير مشهور ايراني عبدا... قطب شاه به شاه جهان پادشاه گوركاني هند تقديم شد و در آنجا ماند و در سال 1738 ميلادي به دست نادر رسيد.
بعد از آنكه خبر جلوس شاه اسماعيل صفوي بر تخت سلطنت ايران منتشر شد سلطان قلي قطب شاه كه او را مرشد زاده خود مي دانست در خطبه نام مرشد خود را مقدم بر اسم خود گردانيد و نام خلفاي سه گانه را به تدريج از خطبه ساقط كرد. قطب شاهيان باتوجه به سابقه قوميت و وطن دوستي و علائق مذهبي روابط بسيار نزديكي با دربار ايران و شاهان صفوي برقرار نمودند و در برابر دشمنان از آنان ياري مي‌خواستند.
معروف ترين فرمانرواي اين سلسله محمدقلي قطب شاه پنجم بود كه به مدت 32 سال حكومت كرد و زمان وي اوج بالندگي سلسله قطب شاهيان به شمار مي رود. از مهمترين اقدامات وي بناي شهر فعلي حيدرآباد درآغاز هزاره دوم هجري در نزديكي قلعه گلكنده بود كه اكنون پنجمين شهر مهم و بزرگ هند است.
وي در دوران حكومت خود به ترويج زبان فارسي در منطقه دكن اهتمام ورزيد و خود به زبان تلگو (زبان محلي ايالت آندراپرادش) و زبان فارسي شعر مي گفت. به طوري كه او را مؤسس ادبيات دكني ناميده‌اند. از شخصيت‌هاي معروف دربار وي ميرمحمد مؤمن استرآبادي است كه خواهر زاده ميرفخرالدين سماكي، فاضل خوش قريحه و مربي و معلم شاهزاده سلطان حيدرميرزا، فرزند شاه طهماسب صفوي بود.
در زمان محمدقلي قطب شاه، روابط سياسي ميان دكن و ايران بسيار نزديك بود و سفيراني همچون «اسدبيك كرك يراق تبريزي» و «اغرلو سلطان» از دربار ايران به حضور وي رسيدند و از جانب دكن نيز «حاجي قنبرعلي» و «قاضي مصطفي و مهدي قلي» به دربار شاه عباس صفوي گسيل شدند و مكاتباتي ميان شاهان صفوي و امراي دكن صورت گرفت. سلطان محمدقطب شاه، نوه ابراهيم قلي ششمين فرمانرواي دكن از سلسله ايراني الاصل و شيعه قطب شاهي به شمار مي رود كه تحت تعاليم و تربيت ميرمومن استرآبادي رشد كرد و بزرگ شد و از اميران بسيار مؤمن و ديندار اين خاندان محسوب مي شود كه «مكه مسجد» بزرگترين مسجد جنوب هند را در سال 1617 ميلادي در حيدرآباد بنا نمود. وي از نسخه شناسان خبره كتاب هاي خطي به شمار مي رفت. وي در دوران حكومت 14 ساله خود اهتمام فوق العاده اي در ترويج مذهب تشيع و زبان فارسي به عمل آورد.
در دوران وي چند سفير از جمله حسين بيك قبچاني و قاسم بيك از سوي شاه عباس به حيدرآباد آمدند و پيام هاي وي را تسليم نمودند و متقابلا سلطان محمدقطب شاه نيز محمد ابن خاتون عادلي را (كه اصالتا ايراني بود و بعدا به مقام صدارت قطب شاه رسيد) به دربار شاه عباس روانه كرد.
در دوره 46 ساله حكومت پسر وي (عبدا... قطب شاه) قلمرو قطب شاهيان وسعت بيشتري يافت اما در سالهاي 1636 تا 1656 ميلادي قلعه گلكنده تحت فشار شديد قشون حكام مغول دهلي قرار گرفت و خسارات بسياري به بار آمد و از اين زمان است كه سلسله قطب شاهيان به علت درگيري با دربار دهلي رو به افول گذاشت. به ويژه آنكه عبدا... قطب شاه تحت فشار شاه جهان پادشاه گوركاني هند مجبور شد تا نام ائمه اطهار و نيز والي ايران را از خطبه‌هاي نماز جمعه حيدرآباد حذف كند. با اين حال روابط عبدا... قطب شاه با دربار ايران بسيار صميمانه بود و مبادله سفير بين دو كشور ادامه يافت.
*نفوذ تشيع و فرهنگ ايران در منطقه دكن
سلاطين منطقه دكن و به ويژه قطب شاهيان وزراء و مقام هاي بزرگ خود را اغلب از ميان ايرانيان مهاجر كه شخصيت‌هاي علمي و فرهنگي بودند برمي‌گزيدند و مقام «ميرجملگي» و «پيشوايي» يا وزارت اعظم و نيز دبيري و منصب «سرخيلي» كه نيابت وزير اعظم شمرده مي شد اغلب در اختيار ايرانيان حيدرآباد و گلكنده بود. از جمله اين رجال مي‌توان از شاه ميرزاي اصفهاني طباطبايي، وزير ابراهيم قلي قب شاه و نيز ميرمحمد مؤمن استرآبادي، وزير معروف محمدقلي قب شاه و همچنين ميرزا محمد سعيد ميرجمله وزير مقتدر عبدا.. قطب شاه نام برد. همچنين بسياري از ايرانيان مهاجر از جمله ميرزا روزبهان صفاهاني، ميرفصيح الدين محمد تفرشي، سيدعبداله مازندراني و ميرمحمد سعيد اردستاني در زمان عبداله قطب شاه به منصب جليل القدر سرخيلي رسيدند.
زبان و شعر فارسي در دكن
در زمان قطب شاهيان بسياري از رجال سياسي، علمي،ادبي و ديگر اقشار مردم از ايران به حيدرآباد آمده و در آنجا اقامت گزيدند. قدرشناسي قطب شاهيان از زبان و ادب فارسي نيز از عوامل عمده مهاجرت اين اقشار بود. در حيدرآباد مراكز مهمي براي تدريس زبان فارسي تأسيس شد كه مورد حمايت اشراف محلي و ايرانيان قرار گرفت.
در اين هنگام فارسي زبان رسمي منطقه دكن بود و تمامي نامه‌ها و فرمان‌هاي حكومتي به زبان فارسي نوشته مي شد. در بالاي اكثر بناها و عمارت‌هاي تاريخي ساخته شده در اين دوره كتيبه‌هاي فارسي قرار دارد. اكثر پادشاهان قطب شاهي نيز خود اهل شعر و ادب بوده و به همين خاطر علماي اسلامي، شعرا و اهل ادب در آن عصر در دربار پادشاهان قطب شاهي جايگاه ويژه‌اي داشتند. همين موضوع موجب شده بود كه شهر حيدرآباد به عنوان مركز فرهنگي اسلامي در جنوب هند داراي بزرگترين كتابخانه‌هاي كتب خطي فارسي و عربي گردد به طوري كه حتي امروز پس از گذشت چند قرن ده ها كتابخانه كتب خطي و صدها هزار كتاب مرجع و دست نوشته خطي در اين شهر وجود دارد كه كماكان محققين سراسر جهان را به حيدرآباد محتاج مي‌نمايد.
برخي از اين پادشاهان مانند محمدقلي و جمشيد قلي پسر سلطان قلي (كه مدت كوتاهي حكومت كرد) به زبان فارسي شعر مي گفتند. بسياري از اشعار آنها هنوز باقي است و در سالهاي گذشته مجموعه اشعار ميرعثمان علي خان با همت سركنسولگري جمهوري اسلامي ايران در حيدرآباد به چاپ رسيد. پيشرفت زبان و ادبيات فارسي در زمان محمدقلي قطب شاه به اوج خود رسيدبه طوري كه برخي معتقدند محيط ادبي دكن در آن دوران از اصفهان نيز ممتازتر بوده است. بيشتر اصطلاحات اداري و اجتماعي و مدني در اين زمان به فارسي بوده و حتي اصطلاحات موسيقي نظير پرده، مقام، خسوراني، بربط، عود، دف، سرنا و غيره در دكن رواج داشته است. همچنين آداب و رسوم ايراني كه در جشنها و سوگواريها مرسوم است نيز در فرهنگ مردم منطقه دكن وارد و مرسوم شده بود.
فرهنگ معماري قطب شاهيان همچون معماري ساير سلسله هاي مسلمان هند از اصلاحات و تعبيرات فارسي سرشار است و بناهاي مختلف و قسمت‌هاي گوناگون آنها همگي با لغات و كلمات فارسي شناخته مي شد. براي مثال در نامگذاري بخش‌هاي مختلف قلعه گلكنده و شهر حيدرآباد از كلماتي مانند جمعه مسجد، بالاحصار، سلاح خانه، عاشورخانه، فيل خانه، چهار منار، چهار كمان، عزاخانه، ديوان خاص، ديوان عام، دولت خانه، ابرايم باغ، باغ گشن، باغ عام، كوه طور و صدها كلمه فارسي ديگر استفاده مي شد.
گسترش تشيع:
پيروي قطب شاهيان از مذهب تشيع به عنوان مذهب رسمي سبب شد كه آداب و رسوم شيعه از جمله اعياد و نيز عزاداري حضرت سيدالشهدا در دكن رواج يابد به ويژه عبداله قطب شاه در اين مورد سعي فراوان نمود و خود در اكثر اعياد و عزاداري هاي مذهبي شركت مي كرد.
*تأثيرات متقابل روابط قطب شاهيان با پادشاهان صفوي
ناحيه دكن در قرو 16 و 17 ميلادي نقطه تقابل منافع سياسي و مذهبي پادشاهان صفوي در ايران و گوركانيان هند بود. حكام دكن باتوجه به ايراني تبار بودن خود و رواج فرهنگ تشيع در بيشتر مناطق تحت حكومتشان تمايل زيادي به گسترش ارتباط با ايران داشتند و دست دوستي به طرف صفويان دراز كرده بودند و از اين طريق سعي داشتند فشار دائمي دربار هند را خنثي نمايند. بديهي است كه گوركانيان هند نيز در مقابل نفوذ صفويان در اين منطقه را دخالت در حوزه سياسي و اقتصادي خود مي‌دانستند. با اين حال شاهان صفوي تا سقوط قطب شاهيان به حمايت معنوي و سياسي خود از اين سلسله ادامه دادند.اما به علت دوري دكن از مرزهاي ايران آنها نتوانستند آن طور كه بايد اين حمايت را در ابعاد نظامي صورت دهند. با اين همه اگر نفوذ سياسي ايران بر حكام دكن ادامه مي يافت مسلما اين امر مي توانست در هنگام فتح دهلي توسط نادرشاه افشار دربار هند را در دو جبهه شمال و جنوب درگير نمايد و بي ترديد در آن صورت آرايش سياسي منطقه دستخوش تحولات بنيادين مي شد.
* «كتابخانه‌هاي شهر حيدر آباد»
شهر حيدرآباد به واسطه محوريت ويژه فرهنگي خود در جنوب هند و حاكميت پادشان مسلمان در چند قرن گذشته، مركزي براي جمع‌آوري كتاب‌هاي ارزشمند اسلامي و چاپ ترجمه اين كتاب‌ها به زبان‌هاي اردو، هندي وديگر زبان‌هاي متداول هند بوده است. همين امر موجب شده كه در حال حاضر نيز هزاران جلد از نسخ خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي و اردو در كتابخانه‌هاي دولتي و شخصي اين شهر يافت شود. در سالهاي اخير با كمك نهادهاي فرهنگي ايراني مستقر در هند تلاش هاي موثر براي حفظ و مرمت اين كتب صورت گرفته است. در اينجا برخي از كتابخانه‌هاي مهم اين شهر را معرفي مي‌نماييم:
1- كتابخانه كتب شرقي( اورينتال): اين كتابخانه كه بزرگترين مجموعه نسخ خطي شهر حيدرآباد مي‌باشد در ساختماني كه در مجموعه دانشگاه عثمانيه واقع شده قرار دارد و يكي از كتابخانه‌هاي دولتي ايالت آندراپرادش محسوب مي‌شود. در اين كتابخانه بيش از 28 هزار جلد كتاب خطي به زبان‌هاي فارسي، عربي، اردو، هندس، سانسكريت و تلگو نگهداري مي‌وشد و كار مرمت، تهيه ميكروفيلم و فهرست نويسي كتاب‌هاي اين كتابخانه با مشاركت جمهوري اسلامي ايران از ابتداي سال 1386 آغاز گرديده است.
2-كتابخانه مركزي دولت آندراپرادش(آصفيه): ساخت بناي اين كتابخانه در سال 1932 در دوره حكومت نظام آغاز گرديد و در سال 1936 كار خود را آغاز نمود. در سال 1967 بيش از 17 هزار كتاب نادر خطي اين كتابخانه كه متعلق به قرون پنجم و ششم هجري مي‌باشد به كتابخانه كتب شرقي(اورينتال) منتقل گرديد. در حال حاضر اين كتابخانه داراي بيش از 466 هزار جلد كتاب چاپي به زبان‌هاي هندي، انگليسي، فارسي، تلگو، عربي، تاميلي و اردو مي‌باشد كه از سال 1960 دسترسي عموم مردم به اين كتاب‌ها آزاد اعلام شد اما در عين حال اجازه خروج كتاب از كتابخانه داده نمي‌شود. كار ديجيتالي نمودن كتب آصفيه با همكاري كتابخانه دانشگاه كارنيج ملون آمريكا مدتي قبل آغاز گرديده و در حال حاضر نيز ادامه دارد.
3- كتابخانه دانشگاه عثمانيه: ساختمان كتابخانه مركزي دانشگاه عثمانيه كه خود يكي از ابنيه تاريخي شهر حيدرآباد است علاوه بر دارا بودن هزاران جلد كتاب علمي، بيش از 8 هزار كتاب خطي را نيز در خود جاي داده كه از اين تعداد قريب به 5 هزار جلد آن از نسخ خطي فارسي مي‌باشد.
4- كتابخانه موزه سالار جنگ: اين كتابخانه نيز يكي از مجموعه‌هاي بي‌نظير نسخ خطي و چاپي است. در كتابخانه اين موزه بيش از 50 هزار جلد كتاب وجود دارد كه حدود 9 هزار جلد آن كتاب‌هاي خطي و اغلب آنها به زبان فارسي است.
5- كتابخانه اداره ادليات اردو: اداره ادبيات اردو در سال 1930 با هدف ترويج زبان و ادبيات اردو و تاليف كتب مورد نياز اين زبان تاسيس گرديد. درحال حاضر علاوه بر آموزش زبان اردو در كتابخانه اين مركز بيش از 3800 جلد كتاب خطي وجود دارد كه بيش از 1600 جلد آن به زبان فارسي و مابقي به زبان‌هاي اردو، اردوي دكني و عربي مي‌باشند. در سال 1385 بخشي از كتب و اسناد تاريخي موجود در اين كتابخانه با كمك جمهوري اسلامي ايران مرمت گرديد.
* مراكز علمي و تحقيقاتي شهر حيدرآباد»
- مركز دائره‌المعارف دانشگاه عثمانيه:
شهر حيدرآباد در تمام دوره‌هاي تاريخي در گسترش و پيشرفت علوم و هنرهاي مختلف از ساير مناطق هند ممتاز بوده است. در سال 1888 ميلادي در زمان فرمانروايي نظام ششم، مير محبوب علي خان با وساطت و همفكري حافظ محمد انوار الله خان مسول جامعه نظاميه شهر حيدرآباد و مولانا عبدالقيوم موسسه‌اي به نام دائره‌المعارف در شهر قديم نزديك مسجد چوك بنا شد. از آن تاريخ به بعد اعضاي اين پژوهشكده با فعاليت كامل تحت رياست نواب وقار الملك كار را شروع كردند و تا زمان مرگ نظام ششم در سال 1911 ميلادي در حدود 30 نسخه نادر و ناياب خطي را چاپ كردند و با دقت نظر و موشكافي بعد از تصحيح و تعليق و حاشيه‌نويسي آن را منتشر كردند. از جمله اين كتاب‌ها كنزالعمال علي متقي در 8 مجلد، تذكره‌الحافظ شمس‌الدين ذهبي در 4 مجلد، استيعاب ابن فرطبي در دو مجلد و مسند ابي داود مي‌باشد. اين كار در سالهاي بعد ادامه يافت و دوران فرمانروايي مير عثمان علي خان يكي از دوران طلايي نشر كتب اسلامي مي‌باشد.
در موسسه دائره المعارف عثماني بخشي به نام دارالتصحيح وجود دارد كه در آن دانشمندان و پژوهشگران كار تصحيح نسخه‌هاي نادر را انجام مي‌دهند. در سال 1352 هجري شمسي اين موسسه با توافق دانمشندان سوري، مصري، حجاز، عراق و مستشرقين اروپايي برنامه‌اي را تنظيم نمود كه بر اساس آن 140 كتاب نادر در زمينه‌هاي مختلف علوم و هنر كه اهميت فوق‌العاده‌اي داشت توسط اين مركز تصحيح گرديده و به چاپ رسيد. اين موسسه يكي از موسسات فرهنگي معروف و شناخته شده در سطح بين‌المللي مي‌باشد كه در زير مجموعه دانشگاه عثمانيه به فعاليت مشغول است و به اعتراف دانشمندان خدمات بزرگي به جهان اسلام ارائه نموده است.
* هاي تك سيتي
علاقه دولت هند در ايجاد شغل و بهبود وضع اقتصادي مردم از يك طرف و وجود نيروي انساني فراوان آشنا به زبان انگلسي از طرف ديگر موجب شد تا دولت هند به صنعت نرم‌افزاري توجه ويژه‌اي نموده و زمينه‌هاي توسعه آن را فراهم آورد. در همين زمينه دولت هند طرح‌هايي را در قالب پارك‌هاي نرم افزاري(STPI) برنامه‌ريزي و اجرا نمود. يكي از اين پروژه‌هاي مهم Hi Tech City يا پارك فناوري حيدرآباد مي‌باشد كه داراي 3 فاز است.
فاز اول در برگيرنده برج cyber داراي يك ساختمان 10 طبقه‌اي در فضايي به مساحت 580 هزار فوت مربع مي‌باشد كه 48 شركت از جمله اوراكل، موتورلا، مايكروسافت و اينفوسيس در آن مستقر مي‌باشند. اين ساختمان كه با همكاري شركت‌هاي بزرگ ساختماني لارسن و توبروبنا شده است در سال 1993 شروع و در نوامبر 1998 توسط نخست وزير وقت هند رسما افتتاح گرديد.
فاز دوم به نام cyber Gatewayشامل چهار بخش با مساحت 866 هزار فوت مربع توسط در حال انجام بوده و دولت ايالتي 11 درصد سهام آن را در ازاي 151 جريب زميني كه در اختيار شركت سازنده گذاشته تملك نموده است. بنا بر اظهارات مسولين مربوطه در فاز اول‌هاي تيك سيتي 84 درصد از شركت‌هاي چند مليتي در حيدرآباد حضور يافته‌اند كه اين رقم با افتتاح فاز دوم به 95 درصد خواهد رسيد.
اما ساخت فاز سوم‌هاي تك سيتي را شركت ايفوسيتي با يك شركت خصوص سنگاپوري مشتركا در منطقه مهاداپور حيدرآباد انجام خواهند داد كه در حال حاضر مراحل ابتداي خود را مي‌گذراند.
در كنار انجام پروژه‌هاي تك سيتي اقدامات ديگري براي ساخت مجتمع‌هاي مسكوني با تمام امكانات رفاهي در 4 بخش منازل كاركنان و متخصصين، منازل روساي شركتها، منازل مسولين ارشد و واحدهاي تجاري براي شركتها در حال ساخت و تحويل به متقاضيان مي‌باشد.
بررسي وضعيت صادرات نرم‌افزاري آندارپرادش، نشان دهنده آن است كه اين ايالت در رقابت با ايالت‌هاي كارناتاكا، دهلي ،تاميل نادو، ماهاراشترا، اوتارپرادش و بنگال غربي به نتايج خوبي دست يافته و هر چند بيشتر توليدات شركت‌هاي نرم‌افزاري در خارج از هند مورد استفاده قرار مي‌گيرد اما در عين حال دانش توليد نرم‌افزار در هند توانسته كمك هاي زيادي به بخش‌هاي مختلف اين كشور بنمايد.
* موسسه بين‌المللي تحقيقات كشاورزي در مناطق گرمسيري(ICRISAT):
اين موسسه كه موسسه‌اي غير انتفاعي و غير سياسي است كه در سال 1972 با هدف ايجاد زمينه مناسب تحقيقاتي در بخش كشاورزي براي كمك به كشورهاي خشك وكم آب به عنوان يكي از 15 موسسه حمايت شونده به وسيله شوراي جهاني تحقيقات غذايي افتتاح گرديد. در مجموع 48 كشور و از جمله آنها جمهوري اسلامي ايران اعضاي تشكيل دهنده اين موسسه مي‌باشند و هزينه‌هاي آن توسط اين كشورهاي تامين مي‌شود در عين حال نتايج تحقيقات صورت گرفته در اين مركز نيز براي همه كشورهاي عضو به طور يكسان مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين موسسه علاوه بر حيدرآباد مراكز ديگري در دهلي نو، زيمباوه، كنيا، مالي، نيجريه، مالاوي، نيجر و پاتجرو نيز دارد و هر سال تعدادي از دانشجويان مقطع داكتري از جمهوري اسلامي ايران براي گذراندن دوره‌هاي تحقيقات كوتاه مدت به اين مركز اعزام مي‌شوند. برخي از گروه‌هاي تحقيقات اين مركز عبارتند از : گروه تحقيقات بيوتكنولوژي،گروه توسعه كشاورزي، گروه سيستم كشاورزي
*« دانشگاه‌هاي حيدرآباد»
ايالت آندراپرادش يكي از ايالت‌هاي دانشگاهي‌و علمي هند محسوب مي‌شود. در سراسر اين ايالت 12 دانشگاه و بيش از 420 دانشكده در رشته‌هاي مختلف فني علوم تجربي و انساني تا سطوح عالي تحصيلي فعاليت دارند. به دليل وجود دانشگاه‌ها و كالج‌هاي متعدد معتر در شهر حيدرآباد د سالهاي اخير عده‌اي از جوانان ايراني علاقمند به تحصيل اين شهر را انتخاب نموده‌اند و در حال حاضر ده‌ها نفر در مقاطع تحصيلي ليسانس تا دكتراي در حيدرآباد مشغول به تحصيل هستند. بعضي از دانشگاه‌ها و دانشكده‌هاي حيدرآباد كه مورد تاييد وزارت علوم، تحقيقات و فناوري كشورمان هستند عبارتند از: دانشگاه عثمانيه، دانشگاه حيدرآباد ، دانشگاه تكنولوژي جواهر لعل نهرو، مفخم جاه كالج، دانشكده پزشكي و مهندسي نظام كالج و دانشگاه زبان‌هاي خارجي(CIFL).
- دانشگاه عثمانيه
دانشگاه عثمانيه حيدرآباد از قديمي‌ترين دانشگاه‌هاي جهان محسوب مي‌شود. اين دانشگاه در سال 1918 ( 1297 شمسي) توسط مير عثمان علي خان، آخرين حاكم سلسله آصف جاهي تاسيس شده و در حال حاضر ظرفيت پذيرش 150 هزار دانشجو را دارا مي‌باشد. اين دانشگاه در تمام رشته‌هاي تحصيلي در گروه‌هاي رياضي، تجربي، انساني و هنر براي مقاطع ليسانس تا دكتري دانشجو مي‌پذيرد.
- دانشگاه حيدرآباد
اين دانشگاه در سال 1354 شمسي تاسيس شد و تنها در مقاطع كارشناسي ارشد و دكتري دانشجو مي‌پذيرد. دانشگاه حيدرآباد با داشتن 28 گروه آموزشي در چهار گروه تحصيلي از دانشگاه‌هاي معتبر جهان به شمار مي‌رود. براي كسب اطلاعات بيشتر در مورد دانشگاه‌هاي حيدرآباد مي‌توانيد به بخش تحصيلات عاليه در حيدرآباد كه در بخش دانشجويي سايت سركنسولگري به ادرس ذيل قرار دارد مراجعه نماييد: WWW.IRANCONSULATEHYD.ORG
*« آثار تاريخي و مراكز سياحتي شهر حيدرآباد»
شهر حيدرآباد با توجه به قدمت 400 ساله و مركزيت فرهنگي خود داراي آثار تاريخي و مراكز سياحتي و تفريحي بسياري است و در سالهاي گذشته نيز به خاطر تبديل اين شهر به قطب اقتصادي و علمي هند جاذبه بيشتري براي گردشگران پيدا كرده است. ما در اينجا به واسطه موجز بودن مطلب تنها بخشي از اين مراكز و آثار را معرفي مي‌نماييم.
* موزه سالار جنگ
سالار جن لقب مير يوسف علي خان بود كه طي سالهاي 1912 تا 1914 سمت نخست‌وزيري دولت آصف جاهي را داشت. وي مجموعه‌اي از نفيس‌ترين كارهاي هنري، اشياء عتيقه و كتاب هاي ارزنده را در خانه شخصي‌اش نگهداري مي‌كرد كه برخي از آنها را خود تهيه كرده و برخي ديگر به او به ارث رسيده بود. سالار جنگ در سال 1949 ميلادي دو سال پس از جدايي دو كشور پاكستان و هند از يكديگر و استقلال هند چشم از جهان فرو بست و در سال 1962 ميلادي مجلس ايالت تازه تاسيس آندراپرادش كليه اموال عتيقه و كتاب‌هاي او را به عنوان ميراث ملي اعلام كرد و در محل سكونت وي تحت عنوان موزه سالار جنگ در معرض ديد عمومي قرار دارد. در سال 1970 با ساخت بناي جديد كليه اشياء عتيقه و كتب به محل جديد منتقل گرديد. در اين موزه مجموعه‌اي بي‌نظير از كتب خطي و چاپي قديمي، صنايع دستي، نقاشي، مينياتور، مجسمه‌ها، ادوات جنگي و ديگر آثار باستاني از كشورهاي مختلف وجود دارد و به همين دليل اين موزه يكي از معروفترين موزه‌هاي هند و حتي جهان شناخته مي شود. در كتابخانه اين موزه بيش از 50 هزار جلد كتاب وجود دارد كه حدود 9 هزار جلد آن كتاب‌هاي خطي و اغلب آنها به زبان فارسي است.
* مكه مسجد
مكه مسجد يكي از معروفترين مساجد شهر حيدرآباد است كه در سمت جنوب غربي چهار منار واقع شده است. بناي اين مسجد در سال1027 هجري قمري به دستور سلطان محمد قطب شاه آغاز و در زمان ابوالحسن قطب شاه پايان يافت. صحن اين مسجد حدود 7500 متر مربع است و در ابتداي درب ورودي آن حوض بزرگي قرار دارد. نماي بيروني مسجد از 5 قوس محرابي شكل و نماي داخلي آن 15 قوس محرابي دارد. دو مناره بلند در دو گوشه جلوي بنا و يك ساعت آفتابي از ديگر مشخصه‌هاي اين مسجد است. سلطان محمد اين مسجد را بيت‌العتيق نام نهاد و هنگامي كه حيدرآباد به دست سلطان اورنگ زيب سقوط كرد، وي نام آن را به مكه مسجد تغيير داد. معروف است براي قرار دادن سنگ بناي اين مسجد سلطان محمد دستور داد هر كسي كه از نوجواني نماز يوميه‌اش فضا نشده است حاضر شود. تنها دو نفر حاضر شدند و قسم شرعي ياد كردند كه هيچ يك از نمازهاي آنها قضا نشده است. سپس خود سطان محمد قسم ياد كرد كه نه تنها از سن 12 سالگي نماز واجبش قضا نشده بلكه نمازهاي تهجد وي نيز ترك نگرديده است. لذا او به اتفاق دو نفر ديگر سنگ بناي مسجد را نهاده و كار ساختمان آن آغاز گرديد. لازم به ذكر است در سال 1384 سركنسولگري جمهوري اسلامي ايران در حيدرآباد تعداد 50 تخته فرش ايراني به اين مسجد اهداء نمود.
* چهار منار
چهار منار عمارتي مربع شكل با ارتفاع 26 و عرض 20 متر قديمي‌ترين بناي تاريخي شهر حيدرآباد است كه در سال 1006 قمري ( 1591 ميلادي) به دستور محمد قلي قطب شاه بنا گرديده است. اين بناي عظيم تاريخي داراي چهار منار و چهار دروازه بزرگ مي‌باشد و هر يك از دروازه‌ها به يك خيابان منتهي مي‌شود و بناي اوليه شهر حيدرآباد بر مبناي چهار منار نهاده شده است. اين اثر تاريخي كه به عنوان سمبل شهر حيدرآباد شناخته مي‌شود آميزه‌اي از فرهنگ اسلامي ايراني است و سبك معماري آن مانند معماري شهر اصفهان مي‌باشد و در قسمت داخلي آن مابين هر يك از ستون‌ها نام مبارك رسول اكرم (ص) و امير المومنين (ع) در كنار هم نوشته شده است. اين بناي دو طبقه در زمان قطب شاهيان به عنوان مدرسه علوم ديني استفاده مي‌شد.
* قلعه گلكنده
اين قلعه در زمان سلسه كاكاتيا در سال 538 هجري قمري تاسيس و در زمان قطب شاهيان به عنوان پايتخت برگزيده شده داراي بناها، برج‌ها و استحكامات زيبا و هشت دروزاه مي‌باشد. باقياي اين قلعه هووز هم بر فراز تپه‌اي واقع در منطقه گلكندا در جنوب غربي حيدرآباد، مهمترين مركز توريستي شهر به شمار مي‌رود.قلعه گلكندا با اصول مهندسي برگرفته از سبك معماري ايران و هند احداث گرديده و داراي جايگاه‌هاي حفاظتي و ديده‌باني در بالاي ديوارهاي بلند اين قلعه مي‌باشد. قلعه گلكنده داراي چند دروازه اصلي و راه‌هاي ورودي و خروجي مخفي متعددي است كه هر چند تخريب گرديده ولي هنوز جذابيت‌هاي خود را براي گردشگران از دست نداده است.
*هفت گنبدان قطب شاهي
هفت گنبدان قطب شاهي مجموعه‌اي از 92 بناي تاريخي ( شامل مساجد، مقابر، حمام و ديگر ابنيه تاريخي) است كه مقابر پادشاهان سلسله قطب شاهي در آن قرار دارد. از جمله اين مقابر مقبره محمد قلي قطب شاه، سلطان قلي، جمشيد قلي، ابراهيم قلي و عبدالله قطب شاه مي‌باشد. اين مجموعه كه در نزديكي قطعه گلكنده قرار دارد به اعتراف باستان شناساني يكي از مجموعه‌هاي بي‌نظير تاريخي است كه در صورت مرمت و بازسازي مي‌تواند با بناهاي تاريخي مهم هند و جهان در جذب گردشگران رقابت كند اما متاسفانه طي سالهاي متمادي مورد بي‌توجهي قرار گرفته و در حال حاضر از وضعيت منتاسبي برخوردار نيست .
* پادشاهي عاشورخانه
در زمان سلطان ابراهيم قطب شاه يعني سال 1578 ميلادي سنت برگزاري مراسم اربعين حضرت علي(ع) و عزاداري اهل تشيع مرسوم گرديد و در اين زمان عاشوراخانه‌هاي متعددي تاسيس شد كه در آنها مردم در ايام محرم به عزاداري مي‌پرداختند و يكي از عاشورخانه‌هاي مهم كه در بخش قديم شهر حيدرآباد مي‌باشد عاشورخانه پادشاهي است. لازم به ذكر است كه تنها در شهر حيدرآباد 11 هزار عاشورخانه وجود داشته كه 5 هزار از آن در دست شيعيان و 6 هزار آن در اختيار اهل سنت بوده است و در حال حاضر تحت نظارت سازمان اوقاف ايالت آندراپرادش مي‌باشد.
* قصر فلك نما
قصر فلك نما در منطقه شهر قديم در جنوب چهار منار در بالاي تپه‌اي بلند قرار دارد اين قصر در سال 1850 ميلادي توسط اقبال الدوله نخست وزير مير محبوب علي شاه نظام ششم سلطنت آصف جاهي جهت اقامت شخصي وي بنا گرديد اما در روز افتتاح اين قصر، بناي مذكور نظر شاه را جلب نموده و وي دستور خريداري آن را صادر مي‌نمايد، اين قصر داراي 300 اتاق بزرگ و سالن هاي مختلف مي‌باشد.
* قصر چهار محله
قصر چهار محله كه در اصلاح اردو به آن « چو محله » مي‌گويند مجموعه‌اي از چهار قصر در كنار يكديگر مي‌باشد كه در زمان مير عثمان علي خان بنا گرديد. اين مجموعه تاريخي يكي از زيباترين بناهاي شهر حيدرآباد مي‌باشد كه در آن موزه‌اي از عكسها و لباسهاي متعلق خانواده پادشاهي قرار دارد.
* راموجي فيلم سيتي
با توجه به اشتياق بيش از حد مردم هند به صنعت سينما مراكز مختلفي در هند براي توليد محصولات سينمايي بوجود آمده است. يكي از مراكز بزرگ سينمايي كه در فاصله چند كيلومتري جنوب شرقي شهر حيدرآباد قرار دارد شهرك سينمايي راموجي است. اين مجموعه بزرگ سينمايي در سال 1995 توسط راموجي رائو سردبير روزنامه اينالو در زميني به وسعت 200 هكتار تاسيس گرديد. اين شهرك علاوه بر ساخت فيلم‌هاي مختلف سينمايي و تلويزيوني مركزي براي ارسال امواج 12 كانال تلويزيوني به زبان‌هاي اردو، تلگو و هندي مي‌باشد كه تمام آنها نيز توسط آقاي راموجي مديريت مي‌شود. علاوه بر آن شهرك راموجي با داشتن باغ‌ها و بخش‌هاي مختلف تفريحي و ماكت‌هاي ديدني، يكي از مراكز عمده تفريحي مردم شهر حيدرآباد در تمام طول سال مي‌باشد.
* درياچه حسين سگر
سد حسين سگر( حسين ساغر) كه در حال حاضر درياچه اين سد در ميان شهر حيدرآباد قرار گرفته در زمان محمد قلي قطب شاه توسط حسين شاه ولي از عالمان دربار قطب شاهيان با هدف جمع‌آوري و استفاده از آب‌هاي منطقه كوهستاني شمال غرب حيدرآباد ( منطقه بانجاراهيلز و جوبلي هيلز) طراحي گرديد. در حال حاضر اين درياچه تنها به عنوان محلي براي تفريح مردم شهر مورد استفاده قرار مي‌گيرد و آب آن به هيچ وجه قابل شرب نيست.در مراسم عيد گانش از اعياد هندويي كه در اوايل شهريور ماه هر سال برگزار مي‌شود، هزاران مجسمه گچي، سيماني و گلي كوچك و بزرگ در اين درياچه ريخته مي‌شود كه اين امر موجب آلودگي بيشتر آب آن مي‌گردد.
لازم به ذكر است در سال 1992 مجسمه بزرگ سنگي بودا در وسط اين درياچه نصب گرديد و در اطراف آن مجموعه‌اي تفريحي براي مراجعين در نظر گرفته شده است.
