بسمه تعالي
هدفمند کردن يارانهها «طرح نقدي يارانهها» 78/1/26
**********
مقدمه
نقصي در بعد سياست گذاري و مديريت سياسي اقتصادي کشور وجود داردکه عدم تعامل مناسب سياستگذاران در رسانههاي کشور است. اقتصاد يکي از حوزههايي است که سياستگذاري منوط به رفتار و عکس العمل جامعه نسبت به تصميمات و سياستهاي دولت است. يعني تفاوتش با سياستگذاري در حوزه صنعتي و توليدي اين است که بخشي از بازيگران صحنه سياستگذاري اقتصادي، خود مردم هستند و رسانهها از طريق اطلاع رساني شفاف، نقش مهمي در مديريت عکس العملها و رفتار مردم دارند و کارآيي تصميمات دولت منوط به رفتار جامعه نسبت به اين تصميمات است. اگر رفتار مردم پيش بيني و درنظر گرفته نشود ممکن است بسياري از برنامهها و سياستهاي خوب هرگز اجرا نشود و يا در صورت اجرا اهداف آن محقق نشود. در مطالعاتي که کرديم تلويزيون و بعد روزنامههاي محلي نقش بسيار مهمي در خوب اجرا شدن برنامههاي اقتصادي دارند.
موضوع يارانه ها:
طرح موضوع هدفمند کردن يارانه ها به چند سال پيش برميگردد.
يکي از جديترين کارها در اين زمينه ، برگزاري همايش اقتصاد و يارانه با همکاري کميسيون اقتصادي مجلس شوراي اسلامي و وزارت بازرگاني و دانشگاه امام صادق(ع) در محل اين دانشگاه بود. اين همايش چهارماه بصورت مستمر هر هفته 3 الي 4 جلسه صبح و عصر برگزار شد تقريباً جميع اطلاعات کارشناسي و دانشگاهي کشور که در دستگاهها وسازمان ها وجود داشت و يا در اختيار اعضاي هيئت علمي دانشگاهها بود جمعآوري و اصطلاحاٌ مرز دانش تخصصي کشور ارزيابي شد.
اما يارانه چيست؟ کالايي را که بهاي تمام شده و يا اقتصادي مشخص دارد با قيمت پائين تر در اختيار توليد کننده و يا مصرف کننده قرار دهيم.
برخي يارانه ها آَشکار است مثل يارانه خريد گندم. هر کيلو 2050 ريال مي خريم و به نانوايي 75 ريال ميفروشيم. ما به التفاوت اين مبلغ از بودجه عمومي کشور در چارچوب حمايت از توليد گندم در کشور به کشاورز پرداخت ميشود. برخي يارانهها پنهان است. مثل ارزش گاز تحويلي به نيروگاهها و کارخانههاي پتروشيمي که کمتر از قيمت گاز صادراتي است. يعني از نوعي درآمد چشم پوشي کردن. به اين ترتيب عدم منفعت هم يارانه محسوب مي شود .
اشکالات اين روش
1. يارانه مصرف در کشوربسيار بالا است مثل قيمت بنزين در بازار جهاني 500 تا 600 تومان است اما در داخل 100 تومان به فروش ميرسد. در اين صورت هرکس بيشتر مصرف کند از يارانه بيشتري برخوردار ميشود. هرکس هم درآمد و ثروت بيشتري داشته باشد، بيشتر مصرف ميکند .يعني اين ثروتمندها از منابع عمومي بيشتر منتفع ميشوند. پس توزيع يارانه بين افراد جامعه عادلانه نيست و در طول زمان استفادههاي مستمر از اين منابع فاصله ، طبقاتي را افزايش ميدهد.
2. انگيزه توليد بسياري از کالاها از بين ميرود يعني تخصيص منابع را مختل ميکند.
3. مصرف کالاي ارزان زياد است و اسراف ميشود مانند مصرف بيرويه سوخت از طرفي هيچکدام از صنايع خودروسازي هم به فکر بهبود توليد خود نبودند. طبق محاسبات ، خساراتي که کارخانه ايران خودرو از بدو تدسيس به اقتصاد زده است، حدود 27 ميليارد دلار است.
4. قاچاق ، رانت ، کارايي پائين ...
در دنيا سه شوک نفتي وارد شد 1973 (تحريم نفتي اعراب ضد اسرائيل و غرب)، 1979 (پيروزي انقلاب اسلامي ايران) يکي هم شوک اخير.
بررسي اثرات شوکهاي نفتي نشان ميدهد کشورهاي جهان از شوک اول استفاده کردند و روشهاي خود را اصلاح کردند. زيرا فهميدند تغييرات و تحولات در انرژي به اقتصاد آنها آسيب ميزند پس از مصرف انرژي خود کاستند. يعني روشها و فناوري هايي را ابداع کردند که کشش انرژي ( يعني سهم انرژي در رشد اقتصادي) را کاهش دادند. آثار تورمي شوک سوم به مراتب کمتر از شوک اول بوده است.
پس بطور کلي براي استفاده بهينه از منابع کشور آيا اين روش پرداخت يارانه درست است يا نه؟ در صورتي که جواب منفي باشد روش جايگزين چيست؟
در موضوع يارانه دو بحث اساسي مطرح است. يکي نقدي کردن يارانهها ، ديگري هدفمند کردن يارانهها.
هدفمند کردن يارانهها منوط به اين است که طبقات هدف را به دقت شناسايي بکنيد و صنايعي که حتماً لازم است از اين يارانهها استفاده بکنند بشناسيد. در صورتي که چنين امکاني وجود نداشته باشد، بحث نقدي کردن يارانه مطرح ميشود. يعني مثلاً به جاي يارانه به مصرف کنندگان بنزين (که هر که زيادتر مصرف کند زيادتر بهرمند مي شود) يارانه را حذف ميکنيم و آن را به همه به طور مساوري ميدهيم.
اين يک گام به عدالت نزديکتر است زيرا آنها که بيشتر مصرف ميکردند مقدار پول بيشتري از دست مي دهند .
در هدفمند کردن يارانه روشهاي مختلفي داريم، مثلاً:
هدفمند کردن جغرافيايي :
مثلاً براي رونق روستاها، هزينههاي دريافتي توسط دولت بايد کاهش يابد و در شهرها افزايش .
هدفمند کردن طبقاتي:
مثلاً برخورداري بازنشستگان يا اطفال زير 7 سال از يارانه.
هدفمند کردن خود اظهاري يا خود انتخاباتي:
مثلاً عرضه برنج کم کيفيت و ارزان . پس افراد مرفه از اين استفاده نميکنند ولي افراد فقير استفاده ميکنند و يارانه نصيب آنها ميشود.
يک نوع طبقه بندي يارانه، تقسيم آن به يارانه به توليد يا به مصرف است . مثلاً يارانه کود و سم ، يارانه به توليد است ولي يارانه حامل هاي انرژي، يارانه به مصرف است. با وضع کنوني ، يارانه توليد هم گاهي اوقات به خريدار خارجي ميرسد مثل صادرات و يا قاچاق پودر ماشين لباسشويي به خارج.
طرح نقدي کردن يارانهها
براساس مباحث مطرح شده، اساس طرح بر اين است که يارانه ها به تدريج حذف شوند و منابع آن به صورت نقدي به حساب همه افراد کشور ريخته شود و بعد از تکميل مراحل شناسايي، پرداخت نقدي يارانه به دهکها بالا حذف گردد
در اين صورت قيمت کالا براساس قيمت خريد آن از خارج و يا قيمت آن در بازارهاي بين الملي، تعيين مي شود. مثلاً وزارت نيرو اعلام ميکند قيمت هرکيلو وات ساعت برق 737 ريال است در حال حاضر از مصرف کننده 165 ريال گرفته ميشود. ما به التفاوت را دولت به وزارت نيرو مي دهد. با اجراي اين طرح، قيمت737 براي برق محاسبه ميشود و ما بهالتفاوت به حساب فرد ريخته ميشود.
يک بحث اين جا مطرح مي شود که طرح هدفمند کردن يارانهها در مورد کالاهاي مختلف انرژي، متفاوت باشد . يعني مشترکان گاز و برق چون کنتور دارند قابل شناسايي هستند ولي مصرف کنندگان بنزين به طور دقيق قابل شناسايي نيستند پس بايد شيوه هدفمند کردن يارانه اين کالاها متفاوت باشد. هنوز به جمعبندي کاملي در اين زمينه ها نرسيدهايم.
بحث ديگر توان اجرايي مملکت است. ميتوان طرح ايدهآل داد و نظام اجرايي را در نظر نگرفت. ارزيابي در سال 1383، اين بود که شرايط و امکانات لازم مهيا نيست. اما الان برخي زمينهها ايجاد شده است. مثلاً ما از طريق سهام عدالت ميتوانيم تا حدودي دهکهاي مختلف جامعه را شناسايي کنيم. اگر بانک اطلاعات جامعي باشد ميتوان طرح هدفمند کردن يارانه را اجرا کرد . بحث ديگر تدريجي بودن يا دفعي بودن اجراي طرح است. پس اصل طرح را در سناريوهاي مختلف تعريف ميکنيم، با اهداف مختلف، ماتريسي درست ميشود تحت عنوان، «ماتريس تصميمگيري چند معياره» . يعني ماتريسي ميشود از سناريوها و معيارها. مثلاً در اين ماتريس ميگوئيم اگر سناريوي اول اجرا شود، هدف اول فلان درصد و هدف دوم فلان درصد محقق ميشود. تا اين جا ، ماهيت کار ، کارشناسي است و بر دوش ماست. البته انتخاب اين سناريوها به عهده تصميم گيران سياسي است.
به طور کلي درخصوص اجرايي کردن طرح نقدي کردن يارانه ها ، اثرات کلان اقتصادي طرح را مورد ملاحظه قرار مي دهيم و بررسي کنيم که روي تورم، توزيع درآمد، شاخص توليد ، رشد و کارايي اقتصادي چگونه تأثير خواهد گذاشت.
همچمنين تدريجي بودن يا دفعي بودن ، شمول طرح بر کالاها وخدمات گوناگون و مانند اينها بايد لحاظ شود .
والسلام./
هدفمند کردن يارانهها «طرح نقدي يارانهها» 78/1/26
**********
مقدمه
نقصي در بعد سياست گذاري و مديريت سياسي اقتصادي کشور وجود داردکه عدم تعامل مناسب سياستگذاران در رسانههاي کشور است. اقتصاد يکي از حوزههايي است که سياستگذاري منوط به رفتار و عکس العمل جامعه نسبت به تصميمات و سياستهاي دولت است. يعني تفاوتش با سياستگذاري در حوزه صنعتي و توليدي اين است که بخشي از بازيگران صحنه سياستگذاري اقتصادي، خود مردم هستند و رسانهها از طريق اطلاع رساني شفاف، نقش مهمي در مديريت عکس العملها و رفتار مردم دارند و کارآيي تصميمات دولت منوط به رفتار جامعه نسبت به اين تصميمات است. اگر رفتار مردم پيش بيني و درنظر گرفته نشود ممکن است بسياري از برنامهها و سياستهاي خوب هرگز اجرا نشود و يا در صورت اجرا اهداف آن محقق نشود. در مطالعاتي که کرديم تلويزيون و بعد روزنامههاي محلي نقش بسيار مهمي در خوب اجرا شدن برنامههاي اقتصادي دارند.
موضوع يارانه ها:
طرح موضوع هدفمند کردن يارانه ها به چند سال پيش برميگردد.
يکي از جديترين کارها در اين زمينه ، برگزاري همايش اقتصاد و يارانه با همکاري کميسيون اقتصادي مجلس شوراي اسلامي و وزارت بازرگاني و دانشگاه امام صادق(ع) در محل اين دانشگاه بود. اين همايش چهارماه بصورت مستمر هر هفته 3 الي 4 جلسه صبح و عصر برگزار شد تقريباً جميع اطلاعات کارشناسي و دانشگاهي کشور که در دستگاهها وسازمان ها وجود داشت و يا در اختيار اعضاي هيئت علمي دانشگاهها بود جمعآوري و اصطلاحاٌ مرز دانش تخصصي کشور ارزيابي شد.
اما يارانه چيست؟ کالايي را که بهاي تمام شده و يا اقتصادي مشخص دارد با قيمت پائين تر در اختيار توليد کننده و يا مصرف کننده قرار دهيم.
برخي يارانه ها آَشکار است مثل يارانه خريد گندم. هر کيلو 2050 ريال مي خريم و به نانوايي 75 ريال ميفروشيم. ما به التفاوت اين مبلغ از بودجه عمومي کشور در چارچوب حمايت از توليد گندم در کشور به کشاورز پرداخت ميشود. برخي يارانهها پنهان است. مثل ارزش گاز تحويلي به نيروگاهها و کارخانههاي پتروشيمي که کمتر از قيمت گاز صادراتي است. يعني از نوعي درآمد چشم پوشي کردن. به اين ترتيب عدم منفعت هم يارانه محسوب مي شود .
اشکالات اين روش
1. يارانه مصرف در کشوربسيار بالا است مثل قيمت بنزين در بازار جهاني 500 تا 600 تومان است اما در داخل 100 تومان به فروش ميرسد. در اين صورت هرکس بيشتر مصرف کند از يارانه بيشتري برخوردار ميشود. هرکس هم درآمد و ثروت بيشتري داشته باشد، بيشتر مصرف ميکند .يعني اين ثروتمندها از منابع عمومي بيشتر منتفع ميشوند. پس توزيع يارانه بين افراد جامعه عادلانه نيست و در طول زمان استفادههاي مستمر از اين منابع فاصله ، طبقاتي را افزايش ميدهد.
2. انگيزه توليد بسياري از کالاها از بين ميرود يعني تخصيص منابع را مختل ميکند.
3. مصرف کالاي ارزان زياد است و اسراف ميشود مانند مصرف بيرويه سوخت از طرفي هيچکدام از صنايع خودروسازي هم به فکر بهبود توليد خود نبودند. طبق محاسبات ، خساراتي که کارخانه ايران خودرو از بدو تدسيس به اقتصاد زده است، حدود 27 ميليارد دلار است.
4. قاچاق ، رانت ، کارايي پائين ...
در دنيا سه شوک نفتي وارد شد 1973 (تحريم نفتي اعراب ضد اسرائيل و غرب)، 1979 (پيروزي انقلاب اسلامي ايران) يکي هم شوک اخير.
بررسي اثرات شوکهاي نفتي نشان ميدهد کشورهاي جهان از شوک اول استفاده کردند و روشهاي خود را اصلاح کردند. زيرا فهميدند تغييرات و تحولات در انرژي به اقتصاد آنها آسيب ميزند پس از مصرف انرژي خود کاستند. يعني روشها و فناوري هايي را ابداع کردند که کشش انرژي ( يعني سهم انرژي در رشد اقتصادي) را کاهش دادند. آثار تورمي شوک سوم به مراتب کمتر از شوک اول بوده است.
پس بطور کلي براي استفاده بهينه از منابع کشور آيا اين روش پرداخت يارانه درست است يا نه؟ در صورتي که جواب منفي باشد روش جايگزين چيست؟
در موضوع يارانه دو بحث اساسي مطرح است. يکي نقدي کردن يارانهها ، ديگري هدفمند کردن يارانهها.
هدفمند کردن يارانهها منوط به اين است که طبقات هدف را به دقت شناسايي بکنيد و صنايعي که حتماً لازم است از اين يارانهها استفاده بکنند بشناسيد. در صورتي که چنين امکاني وجود نداشته باشد، بحث نقدي کردن يارانه مطرح ميشود. يعني مثلاً به جاي يارانه به مصرف کنندگان بنزين (که هر که زيادتر مصرف کند زيادتر بهرمند مي شود) يارانه را حذف ميکنيم و آن را به همه به طور مساوري ميدهيم.
اين يک گام به عدالت نزديکتر است زيرا آنها که بيشتر مصرف ميکردند مقدار پول بيشتري از دست مي دهند .
در هدفمند کردن يارانه روشهاي مختلفي داريم، مثلاً:
هدفمند کردن جغرافيايي :
مثلاً براي رونق روستاها، هزينههاي دريافتي توسط دولت بايد کاهش يابد و در شهرها افزايش .
هدفمند کردن طبقاتي:
مثلاً برخورداري بازنشستگان يا اطفال زير 7 سال از يارانه.
هدفمند کردن خود اظهاري يا خود انتخاباتي:
مثلاً عرضه برنج کم کيفيت و ارزان . پس افراد مرفه از اين استفاده نميکنند ولي افراد فقير استفاده ميکنند و يارانه نصيب آنها ميشود.
يک نوع طبقه بندي يارانه، تقسيم آن به يارانه به توليد يا به مصرف است . مثلاً يارانه کود و سم ، يارانه به توليد است ولي يارانه حامل هاي انرژي، يارانه به مصرف است. با وضع کنوني ، يارانه توليد هم گاهي اوقات به خريدار خارجي ميرسد مثل صادرات و يا قاچاق پودر ماشين لباسشويي به خارج.
طرح نقدي کردن يارانهها
براساس مباحث مطرح شده، اساس طرح بر اين است که يارانه ها به تدريج حذف شوند و منابع آن به صورت نقدي به حساب همه افراد کشور ريخته شود و بعد از تکميل مراحل شناسايي، پرداخت نقدي يارانه به دهکها بالا حذف گردد
در اين صورت قيمت کالا براساس قيمت خريد آن از خارج و يا قيمت آن در بازارهاي بين الملي، تعيين مي شود. مثلاً وزارت نيرو اعلام ميکند قيمت هرکيلو وات ساعت برق 737 ريال است در حال حاضر از مصرف کننده 165 ريال گرفته ميشود. ما به التفاوت را دولت به وزارت نيرو مي دهد. با اجراي اين طرح، قيمت737 براي برق محاسبه ميشود و ما بهالتفاوت به حساب فرد ريخته ميشود.
يک بحث اين جا مطرح مي شود که طرح هدفمند کردن يارانهها در مورد کالاهاي مختلف انرژي، متفاوت باشد . يعني مشترکان گاز و برق چون کنتور دارند قابل شناسايي هستند ولي مصرف کنندگان بنزين به طور دقيق قابل شناسايي نيستند پس بايد شيوه هدفمند کردن يارانه اين کالاها متفاوت باشد. هنوز به جمعبندي کاملي در اين زمينه ها نرسيدهايم.
بحث ديگر توان اجرايي مملکت است. ميتوان طرح ايدهآل داد و نظام اجرايي را در نظر نگرفت. ارزيابي در سال 1383، اين بود که شرايط و امکانات لازم مهيا نيست. اما الان برخي زمينهها ايجاد شده است. مثلاً ما از طريق سهام عدالت ميتوانيم تا حدودي دهکهاي مختلف جامعه را شناسايي کنيم. اگر بانک اطلاعات جامعي باشد ميتوان طرح هدفمند کردن يارانه را اجرا کرد . بحث ديگر تدريجي بودن يا دفعي بودن اجراي طرح است. پس اصل طرح را در سناريوهاي مختلف تعريف ميکنيم، با اهداف مختلف، ماتريسي درست ميشود تحت عنوان، «ماتريس تصميمگيري چند معياره» . يعني ماتريسي ميشود از سناريوها و معيارها. مثلاً در اين ماتريس ميگوئيم اگر سناريوي اول اجرا شود، هدف اول فلان درصد و هدف دوم فلان درصد محقق ميشود. تا اين جا ، ماهيت کار ، کارشناسي است و بر دوش ماست. البته انتخاب اين سناريوها به عهده تصميم گيران سياسي است.
به طور کلي درخصوص اجرايي کردن طرح نقدي کردن يارانه ها ، اثرات کلان اقتصادي طرح را مورد ملاحظه قرار مي دهيم و بررسي کنيم که روي تورم، توزيع درآمد، شاخص توليد ، رشد و کارايي اقتصادي چگونه تأثير خواهد گذاشت.
همچمنين تدريجي بودن يا دفعي بودن ، شمول طرح بر کالاها وخدمات گوناگون و مانند اينها بايد لحاظ شود .
والسلام./
