ابوریحان، محمد بن احمد خوارزمی، از برجستهترین محققان مسلمان و از بزرگترین دانشمندان ایران عهد اسلامی است. او به سال 362 هجری قمری در بیرون شهرستان کاث در ایالت خوارزم به دنیا آمد و به همین سبب، خانواده او را «بیرونی» نام نهادند. به نقل از تاریخ نویسان ابوریحان بیرونی از دانشمندان برجسته و سرآمد روزگار خویش بوده است.
ابوریحان به عنوان یکی از پیشگامان در عرصه علم افکار تازه و ابداعات علمی زیادی را به جهان عرضه کرده است. بیرونی در علم نجوم با نظریه حرکت وضعی زمین، تعیین سمت قبله در شهرهای گوناگون را مشخص نمود. همچنین در علم جغرافیا با محاسبات طول و عرض جغرافیایی شهرها، ترسیم جامعی از نقشه شهرها تهیه نمود. پس از او نیز این قواعد منسوخ نگشته و هنوز همان قاعده اکتشافی او در ترسیم نقشه‌های جغرافیایی مورد قبول و مدار عمل علمای ریاضی و جغرافی‌دانان جهان است1.
در علم شیمی و کانی‌شناسی با تعیین وزن مخصوص عناصر در شیمی، به خصوص تعیین وزن مخصوص هجده سنگ و فلز گرانبها برای اوّلین بار تحول مهمی در این علم پدید آورد. در علم پزشکی و داروشناسی ترجمه از اصطلاحات دارویی انجام داد و برای اولین بار نامگذاری داروها از زبان یونانی به زبان عربی و فارسی را به انجام رسانید2.
ابوریحان بیش از ده قسم آلات رصدی اختراع کرده است؛ از جمله چند آلت رصدی برای گرفتن ارتفاع آفتاب و تعیین عرض بلد و میل جزیی و کلی که در کتاب تحدید نهایات الاماکن آن‌ها را شرح داده است. همچنین وی نخستین کسی است که چگونگی حساب سال و ماه و گاه‌شماری ایرانیان قدیم و خوارزمیان و سغدیان را با تحقیق دقیق و کمال صحت و امانت بیان کرده است. از دیگر اکتشافات مهم تاریخی ابوریحان این است که تاریخ تأسیس دولت ساسانیان را از روی کتاب شاپورگان مانی کشف کرد و آن را با نهایت صحت و دقت ضبط کرده است3.
بیرونی نخستین دانشمندی است که از یک راز مهم تاریخی پرده برمی‌دارد و به جهانیان نشان می‌دهد که حفر کانال سوئز که برای پیوستن بحر احمر به دریای مدیترانه ایجاد شده از آثار داریوش پادشاه هخامنشی است4.
ابوریحان بیرونی اولین کسی است که از طرز حساب و عددنویسی هندی اطلاع دقیق به دست آورد و نتیجه آن را به معارف اسلامی منتقل کرد5. با کنجکاوی و علاقه ذاتی به مسائل علمی بسیاری از باورهای غلط و خرافی رایج در جامعه را از طریق روش‌های تجربی و علمی از بین برد. در سال‌های حیات خود در رشته‌های گوناگون علوم، از جمله ریاضی، ستاره‌شناسی، جغرافیا، کانی‌شناسی بیش از 180 کتاب به رشته تحریر درآورد که هر یک گنجینه‌ای از علوم به‌شمار می‌آید.
سید احمد سجادی
پی‌نوشت‌ها:
1) ابیریحان محمد بن احمد البیرونی، کتاب الجماهر فی معرفة الجواهر، بیروت، عالم الکتب، بیتا
2) ابوریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی، کتاب تحدید نهایات الاماکن تصحیح مسافات المساکن، صص 137-158.
3) الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص 134
4) ابوریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی، کتاب تحدید نهایات الاماکن تصحیح مسافات المساکن، صص 137-158.
5) ابی الریحان محمد بن احمد البیرونی، کتاب الجماهر فی معرفه الجواهر، صص 92-102
