نشانه‌های وجود عقل ربّانی(بخش اول)
 

 

اهل بیت(ع) عقل را به کاربرد آن تعریف کرده‌اند و در روایات مختلفی به این نکته اشاره فرموده اند، در قسمت اول به تعریف و ماهیت عقل ربّانی اشاره کردیم.
 
یکی از نکاتی که در حوزه مسائل اجتماعی مهم است شناخت وضعیت فعلی جامعه است و برای این مهم باید با معیارهایی به ارزیابی و محک جامعه اقدام نمود و نشانه‌های وجود یا عدم وجود عقل ربّانی را شناخت و رصد کرد. این نشانه‌ها در چند حوزه قابل بررسی است:
 

قرآن کریم نیز یکی از نشانه های بندگان خدا را مدارای با جاهلان جامعه دانسته و می‌فرماید:

 
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً.⁽⁶⁾
بندگان واقعى خداى رحمان کسانى‌اند که روى زمین با خشوع گام برمى‌دارند و هنگامى که نادانان با سخنى جاهلانه آنان را خطاب مى کنند، در پاسخ، سخنى مسالمت آمیز بر زبان مى آورند.
 
ب: خوش‌گمانی
انسان‌های معمولی معمولا بر مدار گمان‌های خود عمل می‌کنند و از آنجا که این گمان‌ها مستند به سند معتبری نیست در متون دینی افراد به حسن ظن و خوش‌گمانی توصیه شده‌اند و قرآن کریم به صراحت بعضی از گمان‌ها را گناه دانسته و می‌فرماید:
 
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ.⁽⁷⁾
اى‌کسانى که ایمان آورده‌اید! از بسیارى از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضى از گمان‌ها گناه است.
 
از آنجا که طبق آیه شریه قرآن بعضی از گمان‌ها گناه است و گناه دوری از خدا را به همراه دارد و انسان را از دایره بندگان خدا خارج می‌کند، حسن ظن و خوش گمانی از طرف اهل‌بیت(ع) به عنوان یکی دیگر از نشانه عقل ربّانی و خرد متعالی در جامعه مطرح شده است و امیر مؤمنان(ع) در این زمینه فرموده‌اند:
 
اَلظَّنُّ الصَّوابُ مِنْ شیَمِ اُولِى الاَْلْبابِ.⁽⁸⁾
خوش گمانى، از اخلاق عاقلان است.
 
ج: حفظ حریم دیگران
در شریعت اسلام برای حریم شخصی افراد و نیز آبروی آن‌ها پرونده ویژه‌ای باز شده است و به همین دلیل برای هر‌چیزی که ممکن است حریم و یا آبروی انسانی را تحت الشعاع قرار دهد احکام ویژه‌ای وضع شده است.
 
یکی از نکاتی که در این مورد بیان شده است این است که اهتمام به حفظ آبروی افراد و حریم شخصی آن‌ها از نشانه‌های عقل ربّانی شمرده شده است. امیرمؤمنان(ع) در مورد غیبت که ناقض حریم شخصی و آْبروی افراد است می‌فرماید:
 
اَلْعاقِلُ مَنْ صانَ لِسانَهُ عَنِ الْغیبَةِ.⁽⁹⁾
عاقل کسى است که زبانش را از بدگویى پشت سر دیگران، نگه دارد.
                                                                                       
ج: بردباری
هر انسان غیر‌معصومی یقینا نقص‌ها و کاستی‌هایی دارد و این قاعده تقریبا استثنا بردار نیست، به همین دلیل در روابط اجتماعی لازم است تا افراد نسبت به کاستی‌های یکدیگر بردبار و صبور باشند. سیره اهل‌بیت(ع) پر است از این صبوری‌ها و تغافل‌ها؛ امیرمؤمنان این صبوری و تغافل در روابط اجتماعی را نشانه عقل دانسته و می‌فرماید:
 
اِنَّ الْعاقِلَ نِصْفُهُ اِحْتِمالٌ وَ نِصْفُهُ تَغافُلٌ.⁽¹⁰⁾
به راستى که نیمى از عقل، بردبارى و نیمه دیگرش خود را به غفلت زدن است.