پس از شروع جنگ‌های صلیبی از سال ۱۰۹۶ / ۱۴۸۸ م به منطقه شامات صلیبیان توانستند شهرهای ساحلی لبنان را اشغال کنند. جبیل در سال ۱۱۰۴م و صیدا در سال ۱۱۱۰ و صور و طرابلس در سال ۱۱۲۴م (۵۱۸هـ) سقوط کرد. بدین ترتیب، جنگجویان صلیبی، عامل را به طور کامل به اشغال خود در آوردند و بخش شمالی آن را به صیدا و بخش جنوبی آن را به امارت الجلیل، که تابع اورشلیم بود، ملحق کردند. (1)
در نخستین مرحله جنگ‌های صلیبی، قلعه‌های شقیف، تیرون، صیدا، هونین و تبنین به اشغال صلیبیان در آمد و تا سال ۵۳۸ه (۱۱۴۴م) در تصرف آنان بود، تا این که در آن سال صلاح الدین ایوبی بیشتر قلعه ها و دژها را باز پس گرفت و آن مرحله در تاریخ، دوران بازگشت مسلمانان نام گرفت. (2) با وجود این وضعیت، منطقه جبل عامل همچنان نا آرام و بی ثبات بود. زیرا جنگ های مستمر تأثیرات ناگواری در این منطقه برجای نهاده بود. قلعه ها و دژها را تخریب، شهرها و روستاها را ویران و شماری از اهالی آن جا را به هجرت مجبور کرده بود و ساکنان شهرهای ساحلی مجبور به کوچ مناطق کوهستانی شدند. (3)
دوره‌های مختلف جنگ‌های صلیبی، منجر به متلاشی شدن پشتوانه سیاسی تشیع شد و صحنه بسیاری از مناطق شام و به ویژه مناطق ساحلی دریای مدیترانه، برای تحرک مسیحیان موجود در منطقه آماده گردید تا با مهاجمین صلیبی همکاری کرده و در طی مدت وجود دوک نشین ها و کنت نشین های صلیبی در طول ساحل دریای مدیترانه، از این حضور در راستای تقویت و بقای خویش استفاده نمایند. (4)
البته شهر جزین - که بر روی بلندی های جبل عامل قرار داشت و محل استقرار ساکنان شهرهای ساحلی بود که برای در امان ماندن از حملات صلیبیان به آن جا پناه برده بودند . از ابتدای قرن ششم هجری (دوازدهم میلادی) به جایگاه علم و معرفت و محل تجمع علما و فقهای جبل عامل تبدیل شد.
دوره حکومت‌های متعصب سنی: پس از شکست صلیبیان در شام، برخی حکام نیز که در منطقه شام قدرتی به هم زده و در مقابل صلیبی ها ایستادند، صلیبیان و شیعیان را در روی یک سکه تصور نموده و حتی با شیعیان برخوردی سخت و خشن تری کردند بنابراین استمرار فشارها از دوره زنگیها تا ایوبیان و ممالیک تا دوره عثمانی، منجر به محدودیت وجود شیعیان در مناطقی خاص چون جبل عامل و بقای برخی از فرقه های منتسب به تشیع، نظیر علویون در کوههای علویان در سوریه و دروزی ها در قسمت جنوبی سلسله جبال لبنان غربی شد و سیاست قلع و قمع تشیع در بسیاری از مناطق فلسطین و شهرهای سوریه با موفقیت قرین گردید. بی تردید یکی از عوامل این توفیق، فقدان یک قدرت سیاسی نظامی شیعه در سطح منطقه بوده است.
از قرن چهاردهم تا بیستم میلادی شیعیان تقریبا از صحنه سیاسی لبنان دور بودند. هرچند که از قرن شانزدهم (دهم هجری) به تدریج نقش خود را در تاریخ جبل عامل به منصه ظهور رساندند. گاهی اوقات برخی خاندانهای شیعه با حمایت دربار عثمانی در قالب رهبران محلی دست به فعالیت زدند و تلاش کردند جبل عامل را از زیر سلطه خوانین و فئودالهای مناطق مجاور رها کنند. خاندان حماده با حمایت پاشای عثمانی، "رابلس" برای مدتی در اواسط قرن هفدهم میلادی کنترل نواحی ساکنان مارونی و ارتدوکس یونانی را در بخش شمالی لبنان بر عهده داشتند. (5) نبردهای انصار در سال ۱۶۳۸ م (۱۰۴۸ هـ) و عیناتا در سال ۱۶۶۷ م (۱۰۷۰ هـ) و نبطیه در سال ۱۶۶۶م (۱۰۷۷هـ) و وادی کفور در سال ۱۶۶۷م (۱۰۷۸هـ) و دیگر نبردهای سال های پس از آن همگی نشان از شکل گیری سرزمین های مجاور و دستیابی به سیاست مستقل رهبران محلی دارد. (6)
در سال ۱۶۶۰م (۱۰۷۰هـ) پس از این که شهر صیدا به مرکز ایالت عثمانی تبدیل شد، جبل عامل که تا آن زمان تابع حاکم دمشق بود، به بخشی از ایالات صیدا مبدل گردید. بدین ترتیب، رهبران جبل عامل و رهبران منطقه شوف در برابر والی عثمانی صیدا جایگاهی برابر یافتند. (7)
در اواخر قرن هفدهم میلادی (اوایل قرن دوازدهم هجری) شورش به رهبری مشرف بن على الصغیر در سال ۱۶۹۹م (۱۱۱۱هـ) بر ضد سیاست سرکوب و ظلم فئودال ها و والیان منطقه برپا شد. پس از آن در مدت نیم قرن اهالی جبل عامل نبردهای متعددی بر ضد حاکم صیدا و حاکمان آل شهاب به راه انداختند و پیروزی های بسیاری به دست آوردند به گونه ای که با آغاز سال ۱۷۵۱ م (۱۱۶۴هـ) اهالی جبل عامل، قلعه ها و پایگاه های نظامی را بازسازی و زمین های بزرگی را میان خود تقسیم کرده بودند تا بار دیگر برای آغاز نبردی طولانی بر ضد ظاهر العمر و آل شهاب آماده شوند.
دو تن از رهبران جبل عامل به نامهای علی فارس العصبی و شیخ ناصیف النصار (م: ۱۱۹۵هـ/ ۱۷۸۱م) در رهبری مبارزات آن دوره نقش مهمی ایفا کردند و در تمامی نبردها و نهضتها بر ضد دولت عثمانی حضور داشتند. حاکمان صیدا نیز همواره از اهالی جبل عامل در هراس بودند و سردمداران منطقه جبل لبنان نیز قدرت رهبران جبل عامل را دریافته بودند و برای آنان اهمیت قائل می شدند. هنگامی که احمد پاشا جزار حکومت ایالتهای صیدا و شام را به دست گرفت، شهر عکا را مرکز حکومت خود قرار داد. او به جنگ اهالی جبل عامل رفت و بر ناصیف النصار پیروز شد. در سال ۱۷۸۴م (۱۱۹۸هـ) شورشها و نبردهای چریکی برضد او صورت گرفت اما تا زمان مرگ جزار در سال ۱۸۰۴م (۱۲۱۹هـ)، سرزمین جبل عامل آرامش و امنیت پیشین خود را باز نیافت. (8)
پی‌نوشت‌ها:
1.محمد جابر آل صفا، ۱۹۸۱، صص ۸۹-۷۸
2.سلیمان ظاهر، ۲۰۰۲ صص۱۷-۱۶
3.یاقوت حموی، ج۳، صص ۴۳۷-۴۳۳
4.سید علی حق شناس کمیاب، ۱۳۸۸، ص ۶۸
5.سید علی حق شناس کمیاب، ۱۳۸۸، ص ۶۸
6.على الزین، بی تا، صص۲۸۴-۲۵۴
7.محمدتقی آل الفقیه، ج ۲، ۱۳۶۴ ه.ق، صص۵۴-۵۳
8.هیأت رئیسه جنبش امل لبنان، ۱۳۸۹، ج۱، ص۵۰
منبع: تاریخچه‌ی سیاسی لبنان، مجید صفاتاج، صص27-23، ناشر: آفاق رمشن بیداری، تهران، چاپ اول، 1396