تاریخچه حقوق هوایی
معاهده هواپیمایی کشوری بین‌المللی (Convention on International Civil Aviation) که به کنوانسیون شیکاگو نیز معروف است مهمترین معاهده مربوط به هوانوردی و حقوق هوایی است که اجرای آن از ۴ آوریل ۱۹۴۷ آغاز شد.این کنوانسیون در کنفرانسی در شیکاگو با حضور بیش از پنجاه کشور که به دعوت دولت ایالات متحده گرد هم آمده بودند، برگزار شد.
معاهده شیکاگو به تأسیس سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) انجامید و اساسنامه آن نیز به شمار می‌رود. با امضای قرارداد شیکاگو کنوانسیون ۱۹۱۹ پاریس و معاهده هواپیمایی بازرگانی ۱۹۲۸ هاوانا نسخ شدند.
ایران نیز یکی از کشورهای مؤسس ایکائو و از اولین امضاکنندگان معاهده بود. قانون اجازه الحاق دولت ایران به این کنوانسیون در ۳۰ تیر ۱۳۲۸ به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
این کنوانسیون در ۹۶ ماده در ۲۲ فصل و یک شیوه‌نامه امضا در ۷ دسامبر ۱۹۴۴ در شیکاگو به زبان انگلیسی نوشته شده و متن‌های انگلیسی، فرانسوی و اسپانیایی آن ارزش برابر می‌دارند.
هر سه متن توسط کشورهای متعاهد امضا شده و پس از آن به بایگانی دولت ایالات متحده بازگشته و رونوشت گواهی شده آن‌ها نیز به آن کشور و کشورهایی که قصد امضای آن را دارند، تحویل می‌گردد.
نگاهی بر مقدمه معاهده شیکاگو
نظر به این که پیشرفت و توسعه هواپیمایی کشوری بین‌المللی درآینده می‌تواند کمک زیادی برای ایجاد و حفظ مودت و حسن تفاهم بین ملل و مردم دنیا باشد و در عین حال سوء استفاده از آن ممکن است موجب اختلاف امنیت عمومی گردد و نظر به این که دولت‌های امضاء کننده این قرارداد علاقمند هستند که از تصادم اجتناب نموده و همکاری بین ملل و مردم را که آرامش و امنیت جهان متکی به آن است توسعه بدهند لذا دول امضاء کننده ذیل نسبت به پاره ای اصول و ترتیبات برای این که هواپیمایی کشوری بین المللی در وضع مطمئن و منظم توسعه یابد توافق حاصل کردند همچنین توافق حاصل نمودند که سرویس‌های حمل ونقل هواپیمایی بین المللی ممکن است براساس تساوی موقعیت استقرار یافته و با اصول محکم اقتصادی عمل نماید بنابر مراتب مزبور این قرارداد را به این منظور منعقد نمودند.مفهوم حقوق و قوانین هوایی
همانطور که توضیح داده شد تا قبل از اختراع هواپیما قانون خاصی برای هواپیما و پرواز مطرح نبود ولی آنچه بیان می شد مقررات داخلی و منطقه ای کشورهای دارنده بالن بود. در سال 1910 میلادی که استفاده از هواپیما بعنوان یک وسیله حمل و نقل هوایی مطرح و مورد استفاده قرار گرفته بود، یک حقوقدان فرانسوی به نام فوشی گزارشی تحت عنوان رژیم حقوقی هواپیما را در سه بخش یعنی ( در زمان صلح، زمان جنگ و هواپیماهای تحت تصرف دشمن) تهیه و به انستیتوی حقوق بین الملل تقدیم نمود.انستیتوی حقوق بین الملل در سال 1911 در مادرید اسپانیا طرح فوشی را در 14 ماده تصویب نمود و در پاریس هم کمیته حقوق بین الملل هوایی در همان سال جهت تدوین مقررات مورد نیاز برای آزادی پرواز هواپیماهای خارجی برفراز سایر کشورها، تایید حق حاکمیت کشورها و وضعیت پرواز بر روی دریاهای آزاد تشکیل یافت.
در سال 1912 اصول زیر جهت امضاء کشورهای ذینفع مورد تصویب کمیته حقوق هوایی قرار گرفت:
1- عبور و مرور هواپیما بر فراز کشورهای جهان آزاد است ولی دولتی که هواپیما در آسمان آن پرواز می نماید حق دارد برای حفظ امنیت کشور و جان و مال ساکنین خود هر تصمیمی که لازم بداند را در خصوص هواپیما اخذ نماید.
2- فضای هوایی بالای سرزمین و آبهای ساحلی هر کشور تحت حاکمیت آن محسوب می گردد.
در این میان مفاهیمی چون آزادی پرواز و قلمرو تحت حاکمیت کشورها و دریاهای آزاد همواره مورد بحث بوده است.
.jpg "بررسی حقوق هوایی و نگاهی بر مسئله تعرض جنگنده های آمریکایی به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ایران")
پیمان شیکاگو
در سال 1944 میلادی که با پیروزی متفقین استفاده از هواپیما برای مقاصد غیر نظامی اجتناب ناپذیر می نمود به دعوت ایالات متحده آمریکا تعدادی از کشورهای جهان در اجلاسی در شیکاگو جهت گفتگو و تهیه منشور هوانوردی بین المللی گرد هم آمدند. در مدت پنج هفته جلسه کارشناسان کشورهای مختلف که منجر به تهیه پیشنویس پیمانی در 22 فصل و 96 ماده گردید و مقرر شد در صورت تصویب و امضاء حداقل 22 کشور این پیمان رسمیت یافته و از این پس جایگزین مقررات قبلی شده و همه کشورهای عضو متعاهد به اجرای آن گردند.در آن سال 55 کشور در اجلاس حضور داشتند که منشور پیمان را مورد تایید قرار دادند و سایر کشورها در مدت مقرر در محل دفتر موقت سازمان آنرا امضاء نمودند و هم اکنون حدود 200 کشور عضو این پیمان می باشند.
در اجلاس شیکاگو مقرر گردید که تا سال 1947 که سازمان هواپیمایی کشوری رسما اعلام موجودیت خواهد نمود دفتر موقت هواپیمایی کشوری در مونترال کانادا تشکیل شود و زیر ساختهای لازم را آماده نماید.
منظور از تابعیت و ثبت هواپیمایی که به منظور خدمات کشوری فعالیت می کند چیست ؟
هر شخص حقیقی یا حقوقی در صورتی که بخواهد در کشور عضو پیمان شیکاگو مبادرت به حمل و نقل بار و مسافر بپردازد یعنی متصدی حمل و نقل هوایی داخلی و یا بین المللی گردد، باید بر اساس ضوابطی که سازمان هواپیمایی آن کشور اعلام می نماید، اقدام کند. در صورتی که همه شرائط چنین فعالیتی مهیا باشد بایستی ورود هواپیمایی که حائز استانداردهای لازم و خدمات جنبی برای اینکار باشد از سازمان مجوز و علامت ثبت کشوری که نشانه تابعیت آن کشور است را اخذ نماید. در صورتی که هواپیمای پیشنهادی در تابعیت کشور دیگری باشد همزمان نمی تواند علامت ثبت کشور جدید را اخذ نماید لذا بایستی علامت ثبت کشوری آن که روی بدنه هواپیما نقش بسته حذف و کواهینامه مربوط ابطال گردد. گواهینامه جدید فقط برای یکسال اعتبار دارد که قبل از ابطال باید طی مراحل قانونی و اخذ گواهینامه صلاحیت پروازی که در صورت بازرسی های فنی و کسب مقبولیتهای لازم بدست می آید، مجوز پروازی هواپیما تمدید گردد. بدیهی است که در صورت تغییر مالکیت و یا عدم کسب صلاحیت پرواز و یا بروز حادثه ایکه توانایی هواپیما از دست رود این گواهینامه ابطال می گردد و علامت ثبت کشوری به هواپیمای دیگری اختصاص خواهد یافت. هر هواپیما برای شناسایی بغیر از علامت ثبت کشوری که به مالکیت و تابعیت آن وابسته است دارای دو مشخصه دیگر هم می باشد. یک علامت چهار حرف لاتین که در شرکت سازنده به هواپیما اختصاص و روی آن حک می گردد و دیگری شماره پروازی است که برای انجام هر پرواز بازرگانی با آن معرفی می گردد و با نشستن در فرودگاه مقصد اعتبار شماره مذکور پایان می یابد.وظیفه اصلی کمیسیون هوانوردی در ایکائو چیست؟ اعضاء آن چند نفر و چگونه انتخاب می شوند؟
این کمیسیون متشکل از 15 عضو می باشد که توسط شورا از میان کشورهای داوطلب انتخاب می گردند و وظائف آن عبارت است از:1- مطالعه و بررسی ضمائم معاهده و ارائه پیشنهاد اصلاحی
2- تشکیل کمیسیونهای فرعی
3- آگاه ساختن شورا از اطلاعات مورد نیاز جهت پیشرفت امور هوانوردی و ابلاغ به کشورهای عضو
موضوع مواد اول تا پنجم پیمان شیکاگو
مواد 1 و 2 – احترام به حاکمیت سرزمینی (قلمرو) : کشورهای متعاهد باید بپذیرند که هر کشوری حق حاکمیت تام و مطلق بر قلمرو هوایی مافوق دریای سرزمینی، مناطق تحت الحمایه و تحت قیومیت خود را دارد.ماده 3 – ممنوعیت پرواز و فرود هواپیماهای دولتی (هواپیماهای کشوری و دولتی) : هیچ یک از هواپیماهای دولتی، اعم از نظامی و غیر نظامی کشورهای متعاهد، مجاز به پرواز بر فراز سرزمین یکدیگر و یا فرود در آنجا نیستند، مگر آنکه اجازه مخصوص از کشور زیرین کسب کرده باشند، یا در این رابطه، موافقت نامه بین المللی خاصی وجود داشته باشد.
کشورهای متعاهد تعهد می نمایند به هنگامی که مقرراتی برای هواپیماهای دولتی خود وضع می کنند، تامین سلامتی هوانوردی کشوری بین المللی را نیز مراعات نمایند (بندهای ج و د ماده 3)
بند الف ماده مکرر 3 : منع توسل به نیروی اسلحه علیه هواپیمای غیر نظامی : هیچیک از کشورهای متعاهد نباید علیه هواپیماهای غیر نظامی یا کشوری در حال پرواز بر فراز قلمروشان به نیروی اسلحه متوسل شوند و در صورت رهگیری هواپیما، جان سرنشینان آن و ایمنی هواپیما نباید دچار مخاطره گردد و این مقررات نباید به هیچ وجه، به حقوق و الزامات کشورها که در منشور ملل متحد مقرر شده، خدشه ای وارد کنند.
ماده 4 – منع سوء استفاده از هواپیمایی کشوری (سوء استفاده از هواپیمایی کشوری ) : هر کشور متعاهد موافقت می نماید که هواپیماهای کشوری را به منظور انجام اهدافی که با مقررات عهدنامه شیکاگو مغایرت داشته باشد، مورد استفاده قرار ندهد.
ماده 5 – پرواز خارج از برنامه (حق پرواز خارج از برنامه منظم) :
حق پرواز خارج از برنامه : کلیه هواپیماهای دولتی یا کشوری کشورهای متعاهد، به استثنای هواپیماهایی که در خدمت سرویس های منظم هوایی بین المللی هستند، حق دارند بدون کسب موافقت پیشین یکدیگر و با رعایت شرایط مقرر در عهدنامه، از آزادیهای اول و دوم برخوردار شوند. با وجود این، هر یک از کشورهای متعاهد می تواند جهت تامین سلامتی و ایمنی پرواز، از هواپیماهایی که مایل است به نواحی غیرقابل عبور و یا نواحی که فاقد تسهیلات هواپیمایی کافی هستند عزیمت کند، بخواهد که مسیر معینی را طی نماید و یا اینکه اجازه مخصوصی برای این قبیل پروازها تحصیل کند.
بررسی واقعه تعرض جنگنده های آمریکایی به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ایران
پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان که روز پنجشنبه دوم مرداد از ایران به سمت لبنان در حرکت بود در آسمان سوریه از سوی دو جنگنده آمریکایی تهدید و ناچار به کاهش ناگهانی ارتفاع شد که منجر به فرود اضطراری هواپیما از سوی خلبان شد.که دراین میان آمریکا با اقدام تروریستی انجام داده خود باعث اعتراض گسترده دولت ایران به سازمان ایکائو شد همچنین شرکت هواپیمایی ماهان نیز بیانیه شکواییه خود را به مسئولان ملی و بین المللی ارسال کرد.
.jpg "بررسی حقوق هوایی و نگاهی بر مسئله تعرض جنگنده های آمریکایی به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ایران")
بررسی حقوقی تعرض جنگنده های آمریکایی
با عنایت به توضیحات فوق و بررسی تاریخچه و مفاد معاهده بین المللی حقوق هوایی مربوط به هواپیماها می‌توان بیان داشت تمامی هواپیماها و شرکت های هواپیمایی دولت های مختلف در اولویت اول براساس ماده 47 معاهده شیکاگو دارای اختیار قانونی هستند.ماده 47 - سازمان در قلمرو هر کشور متعاهدی از اختیار قانونی که ممکن است برای انجام وظایف آن ضرورت داشته باشد بهر همند خواهد شد در هر موردی که با قانون اساسی و سایر قوانین کشور مربوطه مطابقت داشته باشد شخصیت حقوقی کاملی به سازمان اعطاء خواهد گردید.
برانداز ماده مربوطه و دیگر مواد این مفاد به تمامی افراد و دولت ها القا می‌کند که هواپیماهای مسافربری هر کشور و ملتی پس از دریافت مجوز از دولت مبدا و مقصد و پس از تعیین لاین و خطوط پروازی هنگامی که در آسمان به پرواز در می آیند دارای شخصیت حقوقی کاملی هستند و از حق و حقوقی برخوردار هستند و هیچ ملت و دولتی نمیتواند جان هواپیما و مسافرین آن را در هیچ منطقه هوایی به خطر و مخاطره بیندازد.
حال که در واقعه رویداده همانند دفعات قبل مجددا آمریکا و دولتش در عرصه بین المللی دست به جنایت کثیفی زدند و باعث خدشه انداختن به حقوق هواپیمای ماهان و مسافران این هواپیما شدند که دراین راستا دادگاه بین المللی باید بررسی و قضاوت این پرونده را برعهده گیرد تا آمریکا به راحتی از مجازات این عمل خبیثانه فراری نطلبد و به سزای اعمال خود رسد تا درس عبرتی شود برای دیگر دولت ها و ملت های دور و نزدیک .
نتیجه گیری
پس از تلاش های فراوان کشورهای دنیا و کمیته بین المللی متخصصان حقوق هوایی با تدوین کنوانسیون های مختلف هوایی از جمله کنوانسیون ورشو اصول مهمی را از جمله مصونیت هواپیماهای مسافربری از هرگونه آسیب را به جهانیان تقدیم کرد و به پاس این تلاش و برای حفظ عدالت و جلوگیری از ظلم و جنایت بایستی به مفاد قانونی حقوق بین الملل عمل و توجه فراوانی کرد تا دیگر شاهد چنین جنایت هایی از سایر دولت ها نباشیم.پی نوشت
1.کتاب حقوق بین الملل هوایی تالیف دکتر منصور جباری2. کتاب حقوق بین الملل عمومی تالیف دکتر رضا ضیایی
3. معاهده شیکاگو مصوب 1944 مواد 1 تا 50
4. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، سوم مرداد 1399
5.معاهده ورشو مربوط به حقوق هوایی مصوب 1999