شناسنامه تفسیر
نام معروف: تفسیر زواره ای، ترجمة الخواصمؤلف: ابوالحسن علی بن حسن زواره ای اصفهانی
حیات: معاصر شاه طهماسب ( ۹۳۰-۹۸۴ق)
مذهب: شیعه اثنی عشری
زبان: فارسی
تاریخ تألیف: ۹۴۷ ق
تعداد مجلدات: ۲ جلد
مشخصات نشر: تهران، ۱۳۵۵ق، به اهتمام شیخ محمد حسین مولوی در حاشیه قرآن چاپ گردیده است. چاپ دیگر: تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، ۱۳۶۸ ق در حاشیه قرآن، با اضافات تفسیر منهج الصادقین و خلاصة المنهج.
معرفی مفسر و تفسیر
ابوالحسن علی بن حسن زواره ای، یکی از چهره های درخشان عالم تشیع به شمار می رود که در آغازین دوران قدرت یافتن تشیع در عهد شاه اسماعیل (م ۹۳۰) در انتشار معارف و علوم مذهب تشیع تلاش وافر میکند و به تدوین و ترجمه آثار شیعی به فارسی دست می زند. اهمیت این حرکات آنگاه روشن می شود که بدانیم در عصر وی مردم ایران هنوز آشنایی کامل با فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) نداشتند.آثار فارسی در زمینه تفسیر و حدیث بسیار نادر بود. به همین دلیل، او کتاب هایی در طریقه شیعه به زبان فارسی تألیف می کند. آن طور که از مقدمه تفسیر استفاده می شود، چون تفسیر مواهب علیه کاشفی (م ۹۱۰ ق) به مناقب و فضایل اهل بیت علیهم السلام توجه آن چنان نداشته و از اخبار آنها استفاده نکرده و مورد توجه عامه مردم بوده، لذا به تدوین این تفسیر روی آورده است و ضمن نقل مطالب کاشفی، مطالبی در دفاع از اهل بیت علیهم السلام و عقاید شیعه می آورد. بنابراین تفسیر زواره ای، هم روایی است و هم عرفانی و از سویی نوعی واکنش به آن تفاسیر است. بنابراین ترجمة الخواص در چنین شرایطی تألیف می گردد و حتی گفته شده است این اثر سودمند، به دستور شاه طهماسب صفوی نوشته شده است.
تفسیر وی، نگاشته ای مختصر و کوتاه و ساده مطابق با آن عصر است که به ایجاز، در توضیح مفاهیم و واژه های قرآنی می پردازد و سپس روایات و احادیث وارده در باب آیات، به ویژه روایاتی که در فضائل اهل بیت (علیهم السلام) و در شأن آنان است، نقل می کند. زواره ای، پیشتر، تفسیر دیگری تألیف کرده، به نام «آثارالاختیار» که در حقیقت ترجمه تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) (م ۲۶۰ق) است. این تفسیر که در انتساب آن به حضرت مورد تردید است، و در جای خود توضیح داده شده که چرا چنین است) توسط استرآبادی (متوفای قرن چهارم) نامی ناشناخته جمع آوری شده و به دو نفر از اصحاب حضرت عسکری (علیه السلام)، یعنی ابویعقوب محمدبن زیاد و ابوالحسن علی بن محمد (باز ناشناخته) نسبت داده شده است.
در هر صورت، تفسیر زواره ای متأثر از تفسیر و ترجمه کتاب پیشین و با همان ویژگی ها است. از طرف دیگر، مرحوم ملا فتح الله کاشانی، صاحب تفسیر منهج الصادقین، شاگرد زواره ای بوده و تفسیر او حرکتی در ادامه آن نگارش یافته است. زواره ای درباره انگیزه خود در نگارش تفسیر می نویسد:
«چون تاکنون، در تفاسیر، توجهی به آیات با برکاتی که در شأن امیرمؤمنان (علیه السلام) و مناقب اهل بیت سیدالمرسلین (صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد، نشده است، لذا با توجه به تفاسیر مواهب علیه دست به تألیف این تفسیر زدم».
از این مقدمه، به خوبی استفاده می شود که زواره ای تفسیرش را با چه هدفی و ناظر به تفسیر مواهب علیه کاشفی نوشته است و مبنای او در نگارش تفسیر، اهتمام به دفاع از اهل بیت (علیهم السلام) بوده است. بنابراین، تفسیر او هم روایی و کلامی است و از سویی چون کاشفی اهتمامی به طرح معارف اخلاقی و تربیتی دارد، او هم عرفانی است؛ زیرا نکات عرفانی مطرح شده در مواهب علیه را در لابه لای مباحث نقلی جای می دهد، و روایات آثار الاخبار را نیز در این تفسیر نقل میکند و هر جا کاشفی در حق اهل بیت (علیهم السلام) کوتاهی کرده، توضیح میدهد.
از منابع تفسیری این کتاب مجمع البیان طبری و تفسیر علی بن ابراهیم و غرائب القرآن نیشابوری و تفسیر فخررازی است.
پی‌نوشت:
1. گلی زواره، غلامرضا، آینه پژوهش، شماره ۹، مقاله تفسیر ترجمة الخواص، ص ۴۱.
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 363-361