تصاویر هوایی از شهر سوخته در سیستان و بلوچستان

شهر سوخته در کناره جاده زابل به زهدان در کیلومتر ۵۶ زابل قرار دارد. این شهر با قدمتی بیش از ۵۰۰۰ سال در ساحل رود هیرمند و دریاچه هامون ساخته شده است.
مساحت کلی شهر ۲۸۰ هکتار است و به ناحیه مسکونی، ناحیه مرکزی، بخش صنعتی، قبرستان و بناهای یادبود تقسیم بندی شده است. بخش مسکونی این شهر ۸۰ هکتار است که مردم در آن زمان در این قسمت خانه های خود را ساخته و زندگی می کردند.
درست است که امروز این ناحیه به صورت بیابانی بی آب و علف است و فقط درخت گز در آن می روید

شهر سوخته نگینی در دل دشت سیستان
شهر سوخته بنایی تاریخی است که به لحاظ قدمت و آثار باستانی فراوان، ثبت جهانی شده است و همه ساله گردشگران داخلی و خارجی فراوانی به این منطقه سفر می کنند.

"شهر سوخته" یکی از نمادهای تمدن بزرگ دشت سیستان است؛ این شهر باستانی که یکی از عظیم‌ترین شهرهای باستانی فلات ایران محسوب می‌شود و در حقیقت آزمایشگاهی بزرگ در بیابانی کوچک به حساب می‌آید.

مطالعه مواد فرهنگی موجود در این شهر تنها به بررسی آثار و مواد مادی باستانی منحصر نمی‌شود، بلکه از راه مطالعه و بررسی بقایای مواد فرهنگی می‌توان سیر تحول علوم و فنون مختلف در فلات ایران را مشاهده کرد. تاریخ تحول ادیان در دوره‌های پیش از تاریخ، باستان شناسی، جامعه شناسی، تجارت، بازرگانی و مبادلات بین‌المللی، تاریخ شهرنشینی و معماری، سیر تحول معماری، سیر تحول هنرها و فنون سنتی، تاریخ آغاز نگارش، تاریخ پزشکی و علوم وابسته، جانورشناسی، تغذیه، کشاورزی، دامداری، حشره شناسی، گیاه شناسی، زمین شناسی، فلزگری، سفال گری، جواهرسازی، بافندگی و خراطی تنها بخشی از فنون و هنرهایی است که قابل مطالعه در بقایای این شهر بزرگ هستند.

شهری پر از آثار تاریخی استثنایی
آثار کهن‌ترین نمونه جراحی، کهن‌ترین نمونه پارچه‌های موجود، کهن‌ترین اثر معرق کاری، پیدا شدن کهن‌ترین نمونه‌های زیره، گشنیز و پسته وحشی نمونه‌هایی از اطلاعات و داده‌هایی است که شهر سوخته در بردارد.

شهر سوخته در 56 کیلومتری زابل و در جاده زابل- زاهدان واقع شده و وسعت آن 2.5 کیلومتر است. این شهر باستانی و ارزشمند شامل تپه‌هایی با ارتفاع بین 12 تا 18 کیلومتر از سطح زمین است. قدمت این مکان که بی‌گمان روزگارانی یکی از مهمترین مراکز شهرنشینی آسیا در عصر مفرغ بوده را 3500 تا 4000 سال قبل از میلاد تخمین می‌زنند.

کار حفاری شهر سوخته از سال 1967 تا به امروز ادامه دارد؛ گروه باستان شناسان وابسته به موسسه فرهنگی ایزمئو(موسسه ایتالیایی مطالعات خاورمیانه و خاور دور) به سرپرستی پروفسور "توژی" با همکاری مرکز باستان شناسی ایران در محطوه باستانی شهر سوخته کار خود را آغاز کردند و بعد از انقلاب در سال 1374 دور جدید کاوش در شهر سوخته به سرپرستی دکتر "سیدمنصور سیدسجادی" آغاز شد.

بر اساس متن‌های موجود، سابقه نام شهر سوخته به حدود 150 سال قبل باز می‌گردد. آثار سوختگی در این شهر بسیار یافت شده و به همین سبب این نام‌گذاری چندان بی‌معنا نیست. چهار دوره استقرار در شهر سوخته شناخته شده که شامل "دوره پایه‌گذاری، دوره رشد و شکوفایی، دوره آغاز اضمحلال و دوره نابودی" است. شهر سوخته بر اساس شواهد 2 بار به آتش کشیده شده، یک بار در ابتدای مرحله رشد و یک بار در لحظه مرگ و انهدام آن. برای اولین بار "اورل اشتاین" باستان شناس انگلیسی نام شهر سوخته را ذکر کرده است.

ضمن کاوش‌های علمی، بنای مستطیل شکل چهارگوش و راهرو و پلکان‌هایی نمایان شده که به وسعت تقریبی 500 مترمربع است. دیوارهای ضخیمی از خشت به بلندی 3 متر در انتهای این کاخ باستانی که نشانگر آتش‌سوزی پردامنه و مهیب محسوب می‌شود، به جای مانده است. از جمله این نشانه‌ها تیرهای سوخته و اسکلت انسان است.

تاکنون در حفاری این ساختمان هزاران هزار قطعه سفال و سایر مواد فرهنگی متعلق به مراحل گوناگون استقراری این شهر یافت شد. ده‌ها حیاط، اتاق، راهرو، انبار،‌کوره، اجاق‌های متعدد، پلکان و سایر عناصر معماری در لایه‌های مختلف این بنا پیدا شده است.

قبرستان منحصر به فرد شهر سوخته
اصولاً در باستان شناسی، گورستان‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند. در سال 1972 اولین قبر گورستان شهر سوخته به صورت تصادفی کشف شد. مصالح مورد استفاده در گورهای این شهر اغلب خشت خام است؛ اگرچه بین گونه‌های مختلف قبور موجود در شهر سوخته تفاوت‌های ساختاری وجود دارد که به نظر می‌رسد این تفاوت‌ها ارتباطی با جنسیت و یا سن و سال مدفون شده‌ها نداشته، بلکه تفاوت‌ها در میان باورهای مذهبی و آئینی و یا اختلاف طبقاتی موجود میان افراد آن جامعه بوده است.

در یک تقسیم‌بندی کلی اشیاء پیدا شده در قبرهای شهر سوخته، می‌توان آن را به گروه‌های اشیاء مورد استفاده در زندگانی روزمره، اشیاء زینتی، اشیاء آیینی، اشیاء مربوط به مشاغل و مواد غذایی تقسیم کرد که اشیاء سفالی اصلی‌ترین موادی هستند که تقریباً در کلیه قبور وجود دارند.

نخستین جراحی جمجمه و نخستین چشم مصنوعی جهان

باستان شناسان در جریان کاوش‌های سال 1356 در شهر سوخته به یک گورستان دسته جمعی رسیدند که در آن اسکلت متعلق به دختر 13 ساله‌ای یافت شد که روی این جمجمه آثار جراحی مشهود است. این جراحی به صورت یک بریدگی عمیق مثلث شکل است که در بخش راست جمجمه قابل مشاهده است و گروهی از کارشناسان اعتقاد دارند این بریدگی جمجمه مربوط به یک جراحی است که با هدف درمان بیماری "هیدروسفالی" روی جمجمه انجام شده است.

تحقیقات انجام شده روی این جمجمه نشان می‌دهد بیماری که تحت عمل جراحی قرار گرفته چند ماه پس از انجام جراحی جان خود را از دست داده و علت مرگ وی قابل تشخیص نیست، اما در هر حال این جمجمه یکی از مهمترین کشفیات باستان شناسان در حوزه تاریخ پزشکی محسوب می‌شود.

برای نخستین بار در جهان سال 1385 در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد که مربوط به جسد زن مدفون شده در گورستان شهر سوخته بود؛ چشم مذکور از جنس قیر طبیعی بود که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده، ساخته شده و روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل کره چشم توسط مفتول‌های طلایی به قطر کمتر از نیم میلیمتر طراحی شده‌اند. این جشم مصنوعی هم اکنون در موزه جنوب شرق در زاهدان نگهداری می‌شود.

تحقیقات باستان شناسان نشان می‌دهد این چشم مصنوعی متعلق به زنی با سن 28 تا 32 ساله بوده و با توجه به ظروف ساده‌ای که در گور این زن کشف شد، می‌توان حدس زد این زن فردی ثروتمند نبوده است. باستان شناسان قاب چرمی متعلق به چشم مصنوعی را نیز در گور این زن کشف کرده‌اند.

مهمترین علل نابودی شهر سوخته

برخی کارشناسان حمله اقوام مهاجر شهر سوخته، تغییر مسیر رودخانه هیرمند و آتش‌سوزی را از جمله مهمترین علل تخریب ناگهانی تمدن شهر سوخته ذکر می‌کنند؛ مهدی مرتضوی، باستان شناس اما به آتش‌سوزی در این شهر اشاره دارد و می‌گید: شواهد نشان می‌دهد در این شهر هیچگونه آتش‌سوزی در کار نبوده و اینکه آتش‌سوزی بیان می‌شود به این دلیل بوده گروهی از مردم به علت خشکسالی و محدود شدن منابع آب تنها از دام‌ها و محصولاتی که از آن ها تولید می‌شود، استفاده می‌کردند.

این مردم دامدار از جایی به جای دیگر حرکت می‌کردند و پس از فروپاشی شهر سوخته در استقرارهایشان از بقایای شهر سوخته استفاده می‌کردند که برای درست کردن غذا زمین را می‌شکافتند و آتش روشن می‌کردند.

وی ادامه داد: به هیمن دلیل نخستین باستان شناسانی که از این شهر باستانی بازدید داشتند مشاهده کردند که یک سطح وسیع خاکستر وجود دارد و نخستین لقبی که به آن دادند، شهر سوخته (The Burnt City) بوده است -