چهارگوشه ایران: استان مركزی

این استان با مساحتی معادل ۲۹۵۳۰ كیلومتر مربع حدود ۸۲/۱ درصد از مساحت كل كشور را به خود اختصاص داده است. بر اساس آخرین تقسیمات كشوری درسال ۱۳۷۵،استان مركزی دارای ۸ شهرستان،۱۵ بخش،۱۹ شهر، ۶۰ دهستان و ۱۳۹۴ آبادی دارای سكنه و ۴۶ آبادی خالی از سكنه است.

جغرافیای تاریخی استان

باستناد منابع تاریخی، استان مركزی در هزاره اول قبل ازمیلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود كه تمام قسمت مركزی و غربی ایران را در بر می گرفت واز كانون های قدیم استقرار در فلات ایران به شمار می رفته است.
درزمان سلوكیان ، این منطقه، مخصوصاُ قسمت شمالی آن (دهستان خورهه) مورد توجه حكام یونانی قرار گرفت. وجود آثار باستانی باقی مانده ازاین دوران در خورهه مؤید این نظر است.
در زمان خسروپرویز ـ پادشاه ساسانی ـ ایران به چهار بخش (كوست) تقسیم شد. این چهار بخش عبارت بودن از: باختر (شمال)، خورآبان یا خوارآسان (مشرق)، نیمروز (جنوب) و خوربران (مغرب). این منطقه در كوست خوربران (مغرب) كه به معنی محل غروب خورشید بود قرار داشت.
در قرن اول اسلامی این منطقه به نام ایالت جبال یا قهستان تغییر نام داد، به طوری كه جغرافیانویسان اسلامی این قرن، از آن به عنوان بخشی از بلاد پهلویان و به نام كوهستان یا قهستان (جبال ) نام برده اند. این منطقه درقرن دوم هجری همراه با همدان، ری و اصفهان به نام عراق عجم نامیده شد.
در قرن چهارم هجری قمری شهرهای ایالت جبال عبارت بودند از: همدان، رودآور، خورمه (خورهه)، سهرود، ابهر، سمنان، قم، قاشا، روده، پوسته، كره، بره، گربایگان (گلپایگان) و .... در این دوره مراكز و كانونهای درجه اول شهری نیز عبارت بودند از: ساوه ، تفرش، وره ، ساروق و گلپایگان و شهرهای مبادلاتی درجه دوم نیز عبارت بودند از : محلات، خمین، كمیجان، میلاجرد، خنداب، الیثار، سامان، خورهه، نیمور، نراق، دلیجان، جاسب، ماْمونیه ، الویر و .... بودند.
دراین مراكز غله، حبوبات، زعفران، انجیر ، انار، سیب، انگور، گردو، بادام ، قیسی وسایر محصولات سردرختی و باغی و خشكبار و گیاهان دارویی مانند ترنجبین در كنار محصولات صنایع دستی مانند : ظروف سفالی و مسی و پارچه و كرباس، گلیمنه، قالی و ... تولید می شد. درچند دهه اخیر با توسعه راه آهن و احداث كارخانجات مختلف، به مرور چهره منطقه عوض شد و بعد از تقسیمات جدید كشوری و ایجاد استان تهران و مركزی، این استان به مركزیت اراك به وجود آمد.

شهرستان اراك

شهر اراك كمتر از دوقرن پیش در زمان حكومت فتحعلی شاه قاجار ایجاد شد. این شهر ابتدا (قلعه سلطان آباد ) سپس (سلطان آباد) نام گرفت و درسال ۱۳۱۶ هـ .ش با عبور راه آهن سراسری از كنار آن، به اراك تغییر نام داد.
اراك از آغاز ایجاد تا كنون همواره در معرض دگرگونی بوده و تحولات فراوانی یافته است .در زمان فتحعلی شاه، شورش های متعدد اهالی فراهان، گلپایگان و چهارلنگ علیه حكومت قاجار صورت گرفت. قشون حكومتی قلعه زلف آباد كه محل تجمع مخالفین دولت بود باخاك یكسان كرد. از این رو منطقه ای خوش آب وهوا كه مركزیت داشته باشد و دسترسی به امكانات ارتباطی و منابع آب و قنوات داشته باشد انتخاب شد.
این نقطه كه انتهای محل فراهان بود و سابقاُ دهی به نا (دسكره) یا (دستجرد) در آن وجود داشت، سلطان آباد نام گرفت و جمعیت هشت قلعه موجود در پیرامون به شهر جدید منتقل شدند . این شهر تا اوایل ۱۲۷۰ هـ. ق نقش نظامی داشت. اولین نقطه عطف در تحولات سلطان آباد زمانی آغاز شد كه دردوره حكومت میرزا حسن خان، شهر از حالت نظامی خارج شد و بتدریج كاركرد تجاری و صنعتی یافت و قالی بافی رونق گرفت و زمینه توسعه صنعتی آن نیز فراهم شد.
مقارن شروع جنگ جهانی اول و فروپاشی حكومت قاجاریه، قوای روسیه شهرهای ساوه، سلطان آباد و مناطق اطراف را اشغال كرد. پس از خاتمه جنگ جهانی اول و تحولات سیاسی كشور، سلطان آباد نیز در معرض دگرگونی های این دوره قرار گرفت. این روند در دهه های بعدی نیز ادامه یافت، به طوری كه امروزه شهر اراك به یكی از قطب های صنعتی ایران تبدیل شده است.
مراكز دیدنی
ـ مدرسه سپهدار
ـ پنجه علی
ـ یخچال نیمه ور
ـ ارگ کلاه فرنگی
ـ مقبره آقا نورالدین
ـ قلعه حاج وکیل
ـ قزقلعه
ـ قلعه و بقاع انجدان
ـ شهر زیر زمینی دلف آباد
ـ قوسی اراک
ـ روان سرا
ـ شکده فردجان
جاذبه های طبیعی
ـ سرآب پنجعلی
ـ چشمه درمانی چیقلی
ـ غار سوله خونزا
ـ غار سفید خانی
ـ غار قلعه جوق
ـ غار هیزدج
ـ غارهای انجدان
ـ غار وفس
ـ ناحیه سربند
ـ منطقه حفاظت شده هفتاد قله
ـ شکارگاه چرا
ـ دریاچه میغان
ـ دریاچه قاسم آباد
مراكز مذهبی
ـ مسجد سپهداری
ـ زیارتگاه غارسی جن
ـ امامزاده محمد عابد
ـبقعه شاه غریب
ـ امامزاده حواخاتون
ـ امامزاده عبدالله
ـ امامزاده محسن
ـ امامزاده محمد
ـ بقعه پیر مراد
ـ امامزاده سلیمان
ـ امامزاده حسین
ـ امامزاده صالح
ـ امامزاده ذلف آباد
ـ مقبره آقا نورالدین
ـ کلیسای ارامنه
ـ شهر آشتیان
آشتیان در شمال شرقی اراك ودردامنه ارتفاعات كوه های مركزی استان واقع شده و از مناطق قدیمی است. نام این شهرستان از "ابرشتجان‌" به آشتجان"‌ و "آشتیان" تبدیل شده است.
طبق اظهارات مؤلف كتاب تاریخ قم ، این شهر را " كیخسرو" آباد كرده است. برخی از جغرافی نویسان و مورخین نیز عقیده دارند كه سجاران و ابرستجان را "فیران بن ویسان" (پیران ویسه وزیر افراسیاب ) بنا كرده است. مردم این شهر قبل از فتح اسلام زردشتی بوده اند و ۱۶ آتشكده داشته كه مهم ترین آنها " آتشكده وره" بوده است.
مراكز دیدنی
ـ خانه عبدالعظیم
ـ روستای ساروق
ـ بقعه هفتاد و دوتن
ـ امامزاده عبدالله

شهر تفرش

این شهر قبلاُ به "طبرس" و "گبرش" معروف بود وب عدها به تفرش تبدیل شده است. یكی از بخشهای آن به نام فراهان پیشینه تاریخی جالب توجهی دارد. تفرش در شمال شهرستان اراك و فاهان دردشت كاملاُ مسطح قرار گرفته و قدمتی دیرینه دارد.
چنان‌كه زمان آتشكده آذر گشسب (یكی از سه آتشكده معروف ساسانیان ) در روستای فردجان فراهان قرار داشته و تال ماستر در نزدیك آن از مناطق سیزده گانه قباد ساسانی بوده است.
فراهان، زادگاه مردان نامور تاریخ ایران و شاعران معروف است كه از آن جمله اند: فخر الافضل مولاناجلال الدین جعفر فراهانی ( شاعرعارف)، میرزا عیسی قائم مقام فراهانی (وزیرشاعر)، میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی (صدراعظم محمدشاه )، میرزا تقی خان فراهانی (امیركبیر)، ادیب الممالك فراهانی (شاعر)، محمد حسین فراهانی (نویسنده و شاعر ).
مراكز دیدنی
ـ آرامگاه حسابی
ـ آب انبار بلور
ـ مناره مسجد۶ ناو
ـ چشمه‌آب‌معدنی‌گراو
ـ غار عین‌هو
ـ مسجد تاریخی
ـ مسجد شش ناو
ـ بقعه ابوالعلا
ـ امامزاده ابوالقاسم
ـ امامزاده احمد
ـ امامزاده قاسم
ـ امامزاده هادی
ـ امامزاده عاقب
ـ گنبد بی بی
ـ امامزاده محمد

شهرستان خمین

برای نخستین بار نام خمین (خمیهن) در كتاب هزارساله تاریخ پیامبران و شاهان آمده است. خمیهن مركب از دوكلمه "خو" و "میهن" است كه روی هم "جایگاه خوب یاسرزمین مقدس “ معنی می دهد.
مؤلف كتاب قم اعتقاد دارد كه شهربانو نامی ( دختر موبدان ) در دوران قبل از اسلام این شهر را بنا كرده است . از تاریخ خمین در روزگارگذشته اطلاعی در دست نیست. از آثار قبل از اسلام آن میتوان به آثار قنوات و كاریزها و آتشكده معروف خمین اشاره كرد.
نام این شهر از ۲۰۰ سال پیش به مركز كمره اطلاق شده است، معروفیت خمین با نام رهبر راحل انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) ارتباط مستقیم دارد. این شهر محل زندگی كودكی و جوانی حضرت امام بوده و لذا خانه پدری ایشان به یك اثر تاریخی و مهم تبدیل شده است.
مراكز دیدنی
ـ بیت‌حضرت‌امام‌خمینی
ـ عمارت‌سالارمحتشم
ـ شبستان مسجد خمین
ـ امامزاده عبدالله
ـ امام زاده یوجان
ـ امام زاده ابوطالب

شهرستان دلیجان

بنا به نوشته های تاریخی، ‌دلیجان پیشین شهری بسیار بزرگ با چهار دورازه در چهار طرف بودكه به دروازه های قلیان ، آتشكده، شاه ولی و كاه گندم معروف بودند. گستردگی شهر قدیمی دلیجان را تا نزدیكی خورهه ذكر كرده اند.
مجموعه نشانه ها و آثار پیدا شده تاریخی نشان می‌دهد كه دلیجان شهربزرگی بوده است. از جمله آثار پیدا شده می توان به سفالها ، خمره ها و آجرهای بسیار زیبا در جنوب دلیجان، اشاره كرد. دلیجان در سال ۱۳۵۸ به شهرستان تبدیل شد.
مراكز دیدنی
ـ قلعه برج خشتی
ـ روستای دودهك
ـ کاروانسرای‌ شاه‌عباسی
ـ غار نخجیر
ـ ناحیه دلیجان خمین
ـ منطقه‌حفاظت‌شده‌موته
ـ دریاچه سد پانزده خرداد

شهرستان ساوه

ساوه یكی از شهرها و مناطق باستانی بازمانده از دوره ساسانی است. تپه باستانی ساسانی آسیاباد(اسیرآباد) در مجاورت شهر، همچنین تپه ها و محوطه های تاریخی هریسان، خرم آباد، آوه و امثالهم نشانگر قدمت این شهر می باشد.
ساوه در روزگار پارتیان با نام (سواكینه) یكی از منازل مهم میان راهی و در سده هفتم قبل ازمیلاد یكی از دژها و منازل سرزمین ماد به شمار می رفته است .از وضعیت ساوه در روزگار پیش از اسلام اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی از قرن دوم هجری به بعد در مورد این شهر اطلاعات و روایات مكتوب زیادی در دست است.
ورود حضرت معصومه (ع) به ساوه درراه سفر به خراسان و بیماری ایشان در ساوه نخستین رویدادی است كه در تاریخ اوایل دوران اسلامی این شهر ذكر شده است . رونق و‌ آبادانی شهر ساوه در روزگار سلجوقیان به اوج خود رسید و ساوه به مركز سران قبایل متحد سلجوقی كه لقب اتابك داشتند ، تبدیل شد.
از این روزگار تا دوره خوارزمشاهیان بسیاری از وزرای سلجوقی و خوارزمشاهی ساوجی بودند كه هریك درزمان خود در آبادانی و ایجاد بناهای شهری آن كوشیدند. ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم هجری صدمه و آسیب فراوان دید، مغولان شهر را ویران كردند و ساكنان آن را از دم تیغ گذراندند.
در دوران جانشینان هلاكو(ایلخانان) قسمت عمده ای از خرابی های هجوم مغول مجدداُ بازسازی شد. ساوه در دوران تیموریان و آق قویونلو از غارت های متعدد و رقابت های میان شاهزادگان آق قویونلو صدمه فراوانی دید. در دوران صفویه بلوكات ساوه یكی از قلمروهای استقرار ایلات وابسته به نهاد حكومت صفویه (قزلباش و شاهسون ها) گردید.
از این رو شهر ساوه روبه آبادانی مجدد نهاد و كاروانسراها، راهها، مساجد و بناهای متعدد احداث شد. با این حال خرابی های ناشی از هجوم و حمله تیموریان، جنگ ها وكشمكش های زمان آق قویونلوها به تمامی بازسازی نشد. در روزگار زندیه با احداث بنای معروف چهارسو، بازرگانی رونق گرفت. در دوره قاجاریه با پایتخت شدن تهران از اهمیت ساوه كاسته شد. هم اكنون ساوه یكی از شهرهای آباد استان مركزی است.
مراكز دیدنی
ـ چهار سوق
ـ میل ساوه
ـ آب انبار ساوه
ـ قلعه آردمین
ـ قلعه الویر
ـ قلعه اسماعیلیه
ـ تپه آوه
ـ تپه علیشار
ـ روستای خورهه
ـ پل تاریخی سرخده
ـ سنگ‌نبشته‌خورهه
ـ جاذبه های طبیعی
ـ دریاچه‌سد‌غدیر
ـ غارآقداش
مراكز مذهبی
ـ مسجد جامع ساوه
ـ مسجد میدان
ـ امامزاده ابورضا
ـ امامزاده اسحاق
ـ امامزاده سلیمان
ـ امامزاده اسماعیل
ـ بقعه بی بی شرف
ـ بقعه پیرپیغمبر
ـ امامزاده عبدالله
ـ بوئین زهرا
ـ امامزاده حسن

شهرستان سربند (شاه زند)

شازند دهی بود كه به آن "ادریس آباد" می گفتند و هم زمان با عبور راه آهن سراسری از كنار آن، شازند نامگذاری شد . در گذشته های دور، در نزدیكی ادریس آباد شهری به نام كرج ابودلف وجود داشته كه جزو ایالات اصفهان بوده است. این شهر با هجوم های متعددو به مرور زمان تخریب و ویران گشته و آثار آن در نزدیكی آستانه هنوز هم باقی مانده است.
مراكز دیدنی
ـ پیست اسكی پاكل
ـ سرآب عباس آباد
ـ سرآب اسكان
ـ غار شاه زند
ـ ناحیه ییلاقی سربند
ـ تالاب عمارت
ـ دریاچه سد هندودر
ـ رودخانه شراء

شهرستان محلات

محلات یكی از نقاط قدیمی كشور است كه گویا از چهارمحله یا روستا همچون پیل پایان، ریوكان، زنجیردان، و گوشه تشكیل شده است، به همین جهت نیز در اسناد بسیار قدیمی و كهن نامی از محلات آورده نشده است، ولی از نامهایی مانند انابار و سایرالبلوك سخن به میان آمده كه منظور همین منطقه یا شهر محلات است.
محلات را از آن جهت سایرالبلوك گفته اند كه برحسب نقشه آن زمان از بلوكات قم و كاشان نبوده است.به هرحال همان طوركه ازنام شهر پیداست محلات جمع محله است كه منظور همان روستاهای مورد نظر می باشد. در زمان صفویه مبادلات تجاری شهرستان محلات عمدتاُ با اصفهان بود و در این دوره آلو، قالی، خوان و خوانچه نقاشی از محلات به اصفهان حمل و در كاروانسراها مبادله می‌شده است.
فتحعلی شاه محلات و سایرالبلوكات را در عوض مواجب دختر خود كه همسر آقاخان محلاتی بود به ایشان واگذار كرده بود. این شهر در زمان قاجاریه پایگاه فرقه اسماعیلیه بود و هنوز هم برخی از اهالی و روستاهای جنوبی منطقه به این كیش گرایش دارند. در زمان حكومت رضا شاه در سال۱۳۱۶ هجری شمسی در تقسیمات جدید ایران تغییرات صورت گرفت و ناحیه قم كه محلات نیز یكی از بخشهای آن بود به شهرستان جداگانه تبدیل شد.
مراكز دیدنی
ـ سدساسانی نیمور
ـ مجسمه عمرو یا عمره
ـ ستون خورهه
ـ قلعه جمشیدی
ـ قلعه‌آقاخانی محلاتی
ـ قلعه خسروانی
ـ كاروانسرای دودهك
ـ كاروانسرای جون آباد
ـ پل دودهك
ـ پل باقرآباد
ـ معبد سلوكی خورهه
ـ آتشكده آتشكوه
ـ آتشکده میل میلونه
ـ آتشکده نیمور
ـ یخچال نیمور
جاذبه‌های طبیعی
ـ چشمه آبگرم محلات
ـ چشمه شفا
ـ چشمه سلیمانی
ـ چشمه حكیم
ـ رودخانه قم رود
ـ سرچشمه محلات
ـ غارآزادخان
ـ غار شاه بلبل
ـ غارسوراخ گاو
ـ غاریكه چاه
ـ ناحیه محلات
ـ روستای نیمور
ـ جنگل سرچشمه
اماكن مذهبی
ـ مسجد جامع محلات
ـ مسجدجامع نیمور
ـ امامزاده یحی
ـ امامزاده موسی
ـ امامزاده اسماعیل
ـ امامزاده خورهه