کرمان نگین اسرارآمیز کویر(1)

این ویژگی ها نه فقط در مجموعه سرزمین ایران که گاه حتی در یک بخش خاص آن هم دیده می شود. کرمان از جمله این بخشهاست. تنوع آب و هوایی، فرهنگ و هنر صبور و جذاب، با مردمی سختکوش، شکیبا و میهمان نواز، کرمان را در میان استان های مختلف ایران متمایز کرده است. این گزارش به کرمان اختصاص دارد; با نگاهی کوتاه به فرهنگ و جغرافیای اسرارآمیز، معماری چشم نواز بناهای تاریخی، فهرست جاهای دیدنی و ...
جغرافیایی اسرارآمیز که گرمسیر را در آغوش سرد سیر می نشاند، فرهنگی کم مانند که انگشتان دست بافندگانش آن را به سان قالی، ترمه و شال های ظریف نمایان می سازد، در کنار یادگارهای شگفتی چون ارگ بم و مسجد جامع، مجموعه و آمیزه ای از کرمان می سازد که هر ساله هزاران مسافر داخلی و خارجی را به خود می کشاند. کرمان در بخش های مختلف، آب و هوایی متفاوت دارد، یعنی در همان زمانی که ناحیه ای از کرمان "سردترین" است، در ناحیه ای دیگر، گرما بیداد می کند! به همین جهت است که شهرهای کرمان به دوبخش گرمسیر و سردسیر تقسیم می شوند و همین تفاوت آب و هوایی است که سبب می شود در این شهر، هم خرما بروید و هم لیمو. به پشتوانه چنین طبیعتی، دامداری نیز همیشه آنقدر رونق داشته است که مواد اولیه مناسب را برای هنرنمایی مردمانش در ایجاد نقش های حیرت انگیزی که کرمانیان برای قالی های پر آوازه خود طرح می کنند، دم دست و فراهم بسازد. اما فقط قالی کرمان نیست که پرآوازه است، آثار تاریخی آن نیز شهرت دارد و پاره ای از بناهای باستانی آن از جمله ارگ بم (البته پیش از وقوع زلزله) زمانی در سراسر جهان بی نظیر بود. این همه ویژگی و امتیاز در یک دیار، چگونه می گنجد؟ اما این همه، تمام آن گنجینه نیست، چرا که برترین و بزرگ ترین امتیاز کرمان، مردمان آنند. زنان و مردان صبور، قانع، سختکوش و میهمان نواز که قرن هاست با دشواری های طبیعی و تاریخی دیار خود، کنار آمده اند و به آبادانی سرزمین خویش مشغول اند.

چهره شهر

فرودگاه کرمان چندان بزرگ نیست. مسافر که از هواپیما پیاده می شود با چند گامی به سالن تحویل بار می رسد. با آن که ظرفیت سالن به تازگی دو برابر شده، اما هنوز پاسخگوی نیاز شهر رو به پیشرفت کرمان نیست. از این جا برای رسیدن به شهر باید بلواری را طی کرد که تا نخستین میدان ورودی شهر ۱۲ کیلومتر فاصله دارد. خوشبختانه هنوز همگی باغ های پسته ای که در اطراف بلوار وجود داشت، از بین نرفته و تبدیل به مناطق مسکونی نشده است. با این حال طی ۲۰ سال گذشته، در بیشتر زمین های اطراف شهر ساختمان روییده و باغ ها و روستاها را بلعیده است. در گشت و گذاری در شهر، نخستین نقطه ای که مسافر را به خویش می خواند، "راسته بازار" است. این بازار ۳ کیلومتر طول دارد و در زمان های مختلف ساخته شده است. آن بخشی که در دوره صفویه و قاجاریه ساخته شده، طاق های ضربی و گنبدهای متعددی دارد و بر بالای هرگنبد، نورگیری هست که فضای نیمه تاریک بازار را روشن می کند. بازار گنجعلی خان و بازار وکیل از این دست است و بازار سراج ها و چند نقطه دیگر، به نظر می رسد چند صد سال قدیمی تر باشند. در راستای بازار، دروازه های مختلفی وجود دارد که مسافر را به کاروانسراهای قدیمی راهنمایی می کند; حیاطهای چهار ضلعی سنگفرش که در وسط، باغچه و درختی دارد و در اطراف، حجره هایی که تجارتخانه است و یادآور دادو ستد دوران های پیشین.
در راسته بازار دو حمام معروف و قدیمی وجود دارد که هر یک در نوع خود، زیبایی شگفتانگیزی دارند: حمام گنجعلی خان که به موزه مردم شناسی بدل شده و در آن با مجسمههایی، شیوه استحمام مردم در گذشته نشان داده شده و دیگری حمام وکیل است که با چندین پله به زیر زمین می رود و اکنون به قهوه خانه سنتی زیبایی بدل شده است.
پس از طی بازار سرپوشیده، از در کوچکی می توان وارد مسجد جامع شد. این مسجد از مساجد مهم و معروفی که میگویند در زمان عمربن عبدالعزیز بنا نهاده شده است. اما چون از این مسجد و همچنین از گنبد جبلیه و گنبد مشتاقیه و پارهای آثار کهن کرمان، در این گزارش به طور جداگانه سخن گفته ایم، از اینجا یک راست وارد محله زردشتیان می شویم که از میدان مشتاقیه یا محله "زرسیف" می توان به آنجا رفت.
کرمان یکی از نادر شهرهای ایران است که ایرانیان باستان در آن آئینهای خود را محفوظ نگه داشته اند. در این محله ها، بیشتر کوچه ها سنگفرش است و دیوار ها بلند و دروازه ها در قلب یک سردر بزرگ تعبیه شده است. خانه‌ها هم چندان وسیع است که گاهی در هر کوچه فقط یک دروازه دیده میشود. در محله قدیمی زردشتیان که میگویند در زمان نادرشاه خراب شده است، ۳ زیارتگاه وجود دارد به نام های پیر غیب، پیرمراد و پیر سبزپوشان. محله کهن دیگری که نمیتوان از آن یاد نکرد، محله "خواجه خضر" است که به چهل تنان نیز شهرت دارد. می گویند مسجد خواجه خضر را ترکان خاتون، زوجه "اتابک سعدبن ابی بکر" بنانهاده است، بدین ترتیب، قدمت آن به قرن هفتم باز می گردد.
میگویند در آنجا چهل خانه بوده که مردم چله می نشستند. چهل روز ریاضت می کشیدند تا "خضر" بر آنها ظاهر شود و حاجاتشان را برآورد. این محله ها، بخش هایی از بافت قدیمی کرمان است. کرمان تازه وجوان هم در جای خود دیدنی است. بزرگ ترین خیابان کرمان که فرودگاه را به جنگل قائم می پیوندد، ۲۴ کیلومتر طول دارد. این خیابان، بعد از راسته بازار، مهم ترین محل کسب و کار و داد و ستد مردم کرمان است. در مقاطع مختلف این خیابان، خیابانهایی به سمت شمال و جنوب منشعب میشوند و بافت اصلی شهر را پدید می آورند. کوچه های کرمان که در اطراف این خیابان ها قرار دارند، بسیار دیدنی و جالب اند; معابری باریک بادیوارهای بلند و اغلب کاهگلی و پیچ درپیچ که از بیشتر آنها حتی یک اتومبیل هم نمی تواند عبور کند!

ارمغان کرمان به معماری جهان

به حتم بخشی از ارمغانهای ایران به معماری جهان، در استان تاریخی کرمان پدید آمده است. این آثار که از ارگ ویران شده بم تا مساجد عصر صفوی امتداد می یابد، حتی درخور آن است که کتاب هایی در مورد آنها نگاشته شود. در این جا که فرصت کوتاه است، به اشاره ای درباره تعدادی از آنها بسنده می کنیم و در یک یا دو مورد شرح مفصل تری خواهیم داشت.
مسجد جامع کرمان، یکی از مفاخر فرهنگ و تمدن ایران به شمار می رود. در این مکان مقدس، هنر معماری دست به دست عشق و ایمان داده و یاد بودی پر ارزش بر جای گذارده که نشان از عظمت اندیشه و خلاقیت این دیار دارد; خلاقیتی که با شکیبایی و صبر، کاشی ها را یک به یک بر هم چیده تا گنبدی سترگ، منارههایی سر به آسمان کشیده و شبستانهایی بی نظیر پدید آورد. این مسجد به سال ۷۵۰ ه . ق ساخته شد. بنای آن را به امیر مبارزالدین محمد مظفری، سرسلسله آل مظفر نسبت می دهند. بنابر تاریخی که برسنگی در داخل مسجد منقوش است، محلی که مسجد در آن بناشده، ابتدا در بیرون شهر کرمان جای داشت، اما به مرور که شهر گسترده شد، مسجد در داخل شهر قرار گرفت. مسجد جامع با سردر عالی، کاشی کاری معرق و کتیبه تاریخی، یکی از بناهای پر ارزش کرمان است. بر سنگ های مرمرین محراب آن آیات قرآن کریم با خطی بی نهایت خوش و زیبا نقش بسته و کاشی های معرق در گوشه و کنار آن دیده می شود.
بنای این گنبد در دامنه کوه قلعه دختر، در شمار یکی از زیباترین آثار هنر معماری ایران جای دارد. تاریخ بنای آن را به دوره سلجوقی نسبت می دهند، اما از معماری آن چنین برمی آید که آتشکده ای مربوط به دوره ساسانی بوده است. ساختمان گنبد، هشت ضلعی است و حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد و دور اضلاع آن طاق نماهای متعدد و تودرتو ساخته شده که از قطر دیواره ها کاسته است. در هر سوی این ساختمان، ۸ درگاه به پهنای دو متر دیده می شود که برای استحکام و پیشگیری از ویرانی، با سنگ مسدودشان کرده و فقط یکی را باز گذاشته اند. در ساختمان این بنا، پاره سنگ هایی در اندازه های گوناگون به کار رفته که با ملات سفت و سختی بر هم چیده شده و گفته می شود که گچ و گل آن را با شیر شتر آمیخته اند! در منابع تاریخی، نام این گنبد به اسامی جبلیه، جبال سنگ، گنبد گبری و معبد سنگی آمده است.
بنای این گنبد که مزار مشتاق علی شاه در آن جای دارد، در زمان قاجاریه ساخته شده و در مشرق مسجد جامع واقع است. بنای مشتاقیه از دو گنبد کاشی کاری و یک گنبد ساده تشکیل شده و به همین دلیل به "سه گنبد" هم مشهور است. (گنبد مشتاقیه، گنبد کوثر علی شاه و گنبد شیخ اسماعیل). گنبد مشتاقیه کاشی و ساقه بلندی دارد و تزئینات داخلی آن در خور توجه است. مقبره مشتاق علی شاه در سمت شمال بنا واقع است و روبه روی آن حیاطی است که حوضی در میان دارد. در این گنبد، منبر نفیسی از زمان های پیش برجامانده است. در سال های اخیر، نسبت به تکمیل کاشی کاری، تعمیر و بازسازی نمای این بنا، اقداماتی انجام شده است.
شاه نعمت الله ملقب به نورالدین، از عارفان بنام ایران است. سال وفات او را ۸۳۴ ه . ق ذکر کرده اند و آرامگاهش در ماهان، در ۴۲کیلومتری کرمان قراردارد.
براساس شرح کتیبه معرق سردر ساختمان اصلی آرامگاه، این بنا به دستور یکی از مریدان وی به نام احمدشاه رکنی به سال ۸۴۳ ه. ق بنا شده و در زمان شاه عباس اول صفوی، محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار ملحقاتی بدان افزوده اند. ساختمان آرامگاه شامل سردر، گلدسته ها، صحن اتابکی، صحن وکیل الملکی، رواق شاه عباسی، چله خانه و صحن است و باغی بسیار زیبا دارد. شرح کاملی از این آرامگاه و باغ ماهان را در ادامه این گزارش می خوانیم.
این حمام را که هزار مترمربع مساحت دارد، گنجعلی خان، حاکم کرمان در زمان صفویه بنا کرد. کاشی کاری ها، نقاشی ها، گچ بری ها، مقرنس کاری ها و تزئینات بسیار ظریف، آن را در شمار اثری بسیار بدیع جای داده است. حمام از دو بخش رختکن و گرمخانه تشکیل شده و دو سنگ مرمر بزرگ، در نورگیری گرمخانه تاثیر بسیار داشته است. این حمام که بعدها با تغییرات بسیار به موزه مردم شناسی بدل شده، در بازارکرمان واقع است.
قلعه دختر یکی از آثار معروف تاریخی شهر کرمان است که در شمال شرقی و در داخل محدوده شهر کرمان قرار دارد. بنای آن را به هفتواد یابلاش اشکانی نسبت می دهند. البته افسانه ها و اعتقادات مردم با پژوهش تاریخی در باب وجه نامگذاری این اثر، مغایرت چندانی ندارد. بنابر افسانه ها و داستان های محلی، گویند دختری بر این قلعه فرمانروایی داشته که با دردست داشتن طلسمی آن را ناگشودنی ساخته بود. اما پژوهش های تاریخی برآن است که نام دختر برای پاره ای قلاع درگوشه و کنار کشور بدان دلیل بوده که آن قلاع استوار و ناگشودنی و بکر بوده اند. قدمت این قلعه به دوران ساسانی می رسد و بازمانده معبدآناهیتا (الهه ناهید، نگهبان آب ها، زنان، گیاهان و باروی) است. ساختمان های این قلعه روی هم به دو قسمت مجزا تقسیم می شود: قسمتی که بر فراز قله نسبتا مرتفع جنوب شرقی قرار دارد و به طور کامل به علت وضع طبیعی آن از قلعه مجزا است و قسمت دوم بر تپه کوتاه تری قراردارد. در زمان سلجوقیان نیز، قلعه دختر پناهگاه کرمانیان محسوب می شده است.
از دیگر بناهای تاریخی استان کرمان، باغ شاهزاده در چند کیلومتری ماهان است که در زمان قاجار بنا شده. در خیابان اصلی این باغ که با شیبی تند از جلوی ساختمان تا در ورودی آن کشیده شده، حوضچه هایی ساخته اند که آب از آنها مانند آبشاری فرو می ریزد. همچنین می توان از مجموعه وکیل، شامل بازار، حمام، مسجد و کاروانسرا نام برد که به سال ۱۲۷۵ ه . ق بنا شده و حمام آن اکنون یک چایخانه سنتی است. مقبره خواجه اتابک از آثار دوره سلجوقیان، میل نادری - بنایی آجری به بلندی ۵۵ متر که به امر نادرشاه برای راهنمایی کاروان حامیان ناحیه بم و فهرج ساخته شده - و ارگ بم که قدمت آن به حدود دو هزار و ۵۰۰ سال پیش می رسد و تا نزدیک به دو قرن پیش مسکونی بوده است، ازجمله بناهای تاریخی این استان اند که درباره ارگ بم جداگانه سخن خواهیم گفت.