اخلاق اجتماعی كرامت محور از منظر قرآن و عترت

چكیده

خوش خلقی با مردم در شبكه گسترده‌ی روابط اجتماعی معصومین (علیهم السلام) با اطرافیان، همراهی با محاسن و مكارم اخلاق فردی موجب تقویت اعتماد مردم به آنان می‌شود و سرمایه عظیم اجتماعی را فراهم می‌سازد كه می‌تواند الگوی بارز و روشنی برای عموم مردم و به ویژه مسئولین و مدیران در همه رده‌های مدیریت در جامعه اسلامی باشد. این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با استفاده از ابزارفیش نویسی- كتابخانه به بررسی این مسئله پرداخته و به این نتیجه رسیده است كه برای به دست آوردن سبك زندگی (فردی و اجتماعی) اسلامی، ائمه به عنوان الگو و اُسوه شیعیان و همه جوامع بشری چگونگی زندگی اجتماعی و ارتباط با دیگران را در سایه اخلاق اجتماعی ترسیم نموده‌اند.

مقدمه

هیچ مكتبی مانند اسلام و كتابی مانند قرآن درباره كرامت انسان سخن نگفته است و برای ذكر كرامت انسان دغدغه نداشته است. «قرآن از جایگاه وجودی، منزلت، نسبت او با هستی جهان و موجودات دیگر، ظرفیت، استعداد و دانستنی‌هایی سخن گفته و یادآور شده كه در بین مخلوقات مانندی ندارد. شیوه تعامل و برخورد با او مثل دیگر موجودات نیست و شرایط وجودی متفاوتی دارد.» (مردانی نوكنده 1392 ص12)
از مصادیق كرامت انسان می‌توان به 1- مسجود فرشتگان (حجر28) 2- جانشین خداوند (بقره 3) 3- امانتدار خدا (احزاب72) 4- دارای علم ویژه خداوند (بقره 31) 5- انسان مَثَل اعلای خداوند (روم27) 6- اشرف مخلوقات (مؤمنون14) 7- دارای اراده و اختیار (ملك2) و... اشاره نمود كه همین صفات و خصوصیات ایجاد ضرورت می‌كند كه انسان دارای راه و روشی معقول و در خور شأن و كرامت خویش در مسیر زندگی باشد.
از دیدگاه نهج البلاغه نیز، انسان‌ها چون زندگی اجتماعی را امری متناسب با طبیعت عقلانی خویشتن می‌دانند، آن را برمی‌گزینند و این گزینش، به خاطر جبر یا از روی درماندگی نیست، بلكه از سر شعور و درك است. از این روی، در خطبه‌ی 23 آمده است:» اگر كسی از شما در خویشاوندان خود خلل و كمبودی مشاهده كند مبادا از رفع آن سرباز زند، چون اگر نبخشد مالش افزون نمی‌شود. آن كس كه دست دهنده‌ی خود را از بستگانش بازدارد، تنها یك دست را از آنها گرفته، اما دست‌های فراوانی را از خویش دور كرده است، و كسی كه پر و بال محبت خویش را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد یافت.»
در بیان ضرورت و اهمیت اخلاق كافی است كه بدانیم پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فلسفه بعثت خود را تحقق مكارم اخلاق بیان می‌كنند و می‌فرمایند. «انی بعثت معلماً لاتمّم مكارم الاخلاق «همانا برای تحقق مكارم و خوبیهای اخلاقی برگزیده شدم» اخلاق اجتماعی یكی از شاخصه‌های اصلی علم اخلاق در عصر حاضر به حساب می‌آید و امروزه هم در جوامع اسلامی و هم در جوامع غربی نیاز به اخلاق بیش از پیش احساس می‌شود. در گذشته بشر از امكانات زندگی مدرن بی بهره بود بنابراین در اثر سقوط و تباهی دامنه تأثیر محدودتری داشت. اما امروز با توجه به ارتباطات و فن‌آوری‌های پیش روی آن از جمله ماهواره و اینترنت و... تباهی و سقوط اخلاقی بشر دامنه نامحدودتری دارد و به همین ترتیب فساد اخلاقی در حوزه فردی محدود نمی‌شود و به راحتی از مرزها عبور می‌كند و از حصار خانه‌ها می‌گذرد. از طرفی انسان موجودی اجتماعی و برای تأمین سعادت و رفاه خود ناچار است كه با دیگران مراوده و همكاری داشته باشد و به حكم آفرینش علاقه و گرایش به آزادی دارد اما با توجه به نكات ذكر شده این آزادی به طور مطلق امكان پذیر نیست و لازم است پایبند به ضوابط و معیارهایی باشد و همه افراد جامعه رفتار و روش خود را بر مبنای آن قرار بدهند تا نظام زندگی اجتماعی را پی ریزی كنند. جامعه نیازمند قانون است كه به عنوان مانع بیرونی در مقابل آزادی خوهی افراطی بشر مؤثر است و البته محتاج اخلاق است كه نقش مانع درونی در رفتار انسان را دارا است.
اخلاق خوب، اختصاص به طبقه‌ای ندارد، در هر طبقه و صنفی پیدا شود مورد احترام واقع می‌گردد. اخلاق خوب مانند آب جاری است كه موجب حاصل خیزی كشتزارها می‌شود. پاخلاق بالاتر از قوانین است، زیرا قوانین همیشه همراه انسان نیست ولی اخلاق همیشه با او است. اشخاص عاقل و با اخلاق هرگز كلامی بر زبان نمی‌آورند كه احساسات دیگران را جریحه دار سازند. انحطاط اخلاقی همیشه پیشاهنگ انقراض تمدنها است. ارزش‌های اخلاقی و معنوی و اخلاقی حمایتگرند، نه محدودیت آفرین، اخلاق باید بر هنر حكومت كند. اخلاق و عظمت مردان بزرگ، در طرز رفتارشان با افراد كوچك معلوم می‌شود. آداب و عادات به آسانی و سرعت به صورت اخلاق درمی‌آید.
اخلاق یكی از بزرگ‌ترین قوای محركه جهان است و در كمال تظاهرات خود طبیعت انسانی را در عالیترین شكل آن مجسم می‌سازد. اخلاق ساخته شده و حاضر و آماده نیست، بلكه ذره ذره، روزبه روز خَلق و ایجاد می‌گردد.

مفهوم شناسی

1- اخلاق

«واژه اخلاق بر وزن اَفعال و جمع خُلق است كه به ویژگی‌های نفس انسان گفته می‌شود. برخی نیز معتقدند اخلاق جمع مكسر خُلق به معنای نرمی و صافی یا خَلق به معنای اندازه، هیئت و شكل است» (ستوده1391 ص55) اخلاق از ریشه خلق به معنای نصیب و بهره مشخص نیز می‌باشد. كه در نتیجه شخص با اخلاق كسی است كه بهره فراوانی از فضایل اخلاقی را دارا است زیرا فضایل یا رذایل اخلاقی هستند كه حالت، صفت و ملكه‌ای نفسانی را در انسان ایجاد می‌كنند.

2- علم اخلاق

از جمله دیرینه‌ترین دانش‌های بشری است و از گذشته‌های دور دغدغه بشر بوده است و در قدیمیترین متونی كه از فرهنگ‌های مختلف باقی مانده با آموزه‌های اخلاقی مواجه می‌شویم، توصیه‌ها و دستورات فراوانی كه از حكما و فرزانگان درباره‌ی رفتارهای درست و نادرست و خصلت‌های خوب و بد رسیده همه گویای سابقه دیرین این دانش است. فیض كاشانی صاحب كتاب المحجه البیضاء نیز علم اخلاق را علمی می‌داند كه به كمك آن از حالات اخلاص و برخی دیگر مذموم و قبیح است مثل حسد و خیانت (فیض كاشانی 1364، ص31) در تعریفی خلاصه و ساده استاد مطهری گفته‌اند: علم اخلاق عبارت است از علم زیستن یا علم چگونه باید زیست (مطهری،1371 ص55)

3- الزامات اخلاقی

هر مكتب یا مذهب اخلاقی كه شایستگی بهره‌برداری از نام اخلاق را داشته باشد بر یك عنصر الزام بنیاد نهاده شده است. قرآن كریم نیز به عنوان یك منبع اصلی تبیین علم اخلاق در مسیر اهداف خود از جمله استواری، نظم، عدالت و تأمین سعادت انسان‌ها در دنیا و آخرت، انجام و ترك پاره‌ای از امور را به شكل بایدها و نبایدها بر مكلفان اجبار و الزام نموده است و همه افراد بالغ و عاقل موظف‌اند این اوامر و نواهی را رعایت كنند كه این دستورات در ظاهر و باطن با بسیاری از امور مرتبط با زندگی بشر در دنیا و سعادت اخروی او در ارتباطند.
از نظر برخی اندیشمندان عقل بشر ضامن الزامات اخلاقی و رفتاری اوست چرا كه این الزامات در نهاد بشر موجود است و عقل توانایی انتخاب و هدایت را دارد. در نقد این نظرات باید گفت عقل به تنهایی قادر به ایجاد الزام در امور اخلاق نیست و نیازمند شرع و وحی الهی است. چرا كه وحی از طرفی عقل را تأیید می‌كند و از جهت دیگر آن را در بستری از رهنمودهای ارزشمند قرار می‌دهد. تا چشم بسته مغلوب هوای نفس نباشد. امام زین العابدین (علیه السلام) در این زمینه می‌فرماید:» انَّ دین الله عزَّو جلَّ لایصابُ بالعقول الناقصه و لاراءِ الباطلهُ و المقابیسِ الفاسده (مجلسی1403، 2/ 302) نمی‌توان با عقلهای ناقص و نظرهای باطل و قیاس‌های فاسد به دین خدا رسید.» در نهایت باید گفت قرآن كریم رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را برای مؤمنان اسوه‌ای نیك معرفی نموده است (احزاب31) بدین ترتیب نه تنها دستورهای گفتاری بلكه كردار پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز برای مسلمانان نمونه‌ای اخلاقی معرفی شده است.

رابطه دین و اخلاق

بین دین و اخلاق، رابطه مستحكمی وجود دارد زیرا نظام اخلاق دینی بر مبنای وحی است و در كنار اصول اعتقادی و احكام و قوانین فقهی بر اساس مصالح و مفاسد وضع شده است بنابراین احكام اخلاقی از احكام دین هستند و در متن آن قرار دارند و به همین جهت دین در اخلاق كاركردهای فراوانی دارد. می‌توان به این نتیجه رسید كه خداوند سبحان انسان را به سوی سعادت و هدف آفرینش راهنمایی می‌كند و در این راه قوانین را برای رسیدن به قدرت اراده و اختیار كه در وجود بشر نهاده انسان می‌تواند آن الزامات و قوانین را برای رسیدن به سعادت انجام بدهد به همین دلیل بر هر انسان عاقل و فهیمی لازم است كه با مراجعه به قرآن و سیره اهل بیت (علیهم السلام) از این سرچشمه معرفت كسب فیض كرده و راه سعادت را پیش بگیرد. انشااله

مراتب (ابعاد) اخلاق

ابعاد مختلف اخلاق در زندگی امروز بشر عبارتند از: اخلاق فردی- اخلاق خانوادگی- اخلاق اداری و شغلی- و اخلاق اجتماعی
فضایل و رذایل اخلاقی «منشأ اخلاق حسنه حكمت یا همان قوه عقل است كه عبارت است از شناخت حقایق موجودات به طوری كه هستند. مثلاً شجاعت كه در اثر اطاعت قوه غضبیه از عقل حاصل می‌شود تا آدمی خودش را در مهلكه‌ای نیندازد كه از عقل دور است و مضطرب نشود» (معراج السعاده1382 ص 80) فضایل اخلاقی سرمایه نجات و رستگاری انسان و سبب رسیدن او به سعادت جاوید است و البته رذایل اخلاقی مایه بدبختی و شقاوت همیشگی او خواهد بود. پس جهت دهی و راهنمایی نفس بشر به سوی فضایل و پاك كردن آن از رذایل ازاهم واجبات و ملزومات زندگی بشر است كه دوام زندگی و هدایت آن به سمت نیكی و سعادت را موجب خواهد شد. نكته مهم این است كه انسان اگر نفس خود را از رذایل پاك نكند نمی‌تواند آن را به فضایل آراسته كند و نفس آماده درك و پذیرش فیوضات و بهره‌های الهی نمی‌شود. از رموز موفقیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) در دعوت و رسالتشان، اخلاق نیكو و برخورد شایسته و جذاب با مردم بوده است كه با این توانایی و قدرت الهی دلها را جذب می‌كرد و دشمنان را به دوست تبدیل می‌نمود. یكی از مهمترین ابعاد فضایل اخلاقی در اخلاق اجتماعی حسن خلق است، كلام نرم، رفتار شایسته، گفتار مؤدبانه و جاذبه‌دار، تحمل فراوان و حلم و بردباری و چهره گشاده و بشاش از مظاهر و جلوه‌های حسن خلق است.

اخلاق اجتماعی

«معمولاً افرادی كه اخلاق را به فردی و اجتماعی تقسیم می‌كنند به بستری كه اخلاق در آن محقق می‌شود نگاه می‌كنند یعنی نظریات و اصول حاكم بر جامعه، در این تقسیم‌بندی بخشی از اخلاق كه بدون وجود جامعه هم قابل تحقق است فردی و آن دسته كه تنها با فرض اجتماع و در تعامل با دیگران امكان ظهور دارد را اجتماعی می‌نامند.» (جوادی1390 ص3) منظور از اخلاق فردی همان الزامات و مواردی است كه از جهت هنجاری و اخلاقی در تعاملات اجتماعی انسان وجود دارد كه با این تعریف بخش بزرگی از اخلاق، اجتماعی است.
با توجه به اینكه پیچیدگی زندگی اجتماعی در طول زمان بیشتر شده و به قول علامه طباطبایی در المیزان «امروزه دیگر چنین امكانی وجود ندارد و انتظار نیست كه افراد از محیط زندگی خود بیرون بروند و در تنهایی و عزلت به كشف و شهود برسند.» این یعنی طبیعتاً الزام و ضرورت اخلاق اجتماعی بیشتر شده است و می‌توان گفت بسط و توسعه اخلاق اجتماعی مدیون تحولات اجتماعی دوران جدید است. چون نهادهای اجتماعی پیدا شدند و حتی ارتباط این نهاد‌ها با هم نیز موضوع اخلاق است، امروزه موضوع اخلاق دیگر تنها بین انسان‌ها نیست بلكه بین نهادها و سازمانها نیز اصول اخلاقی حاكم است و توجه به آن‌ها ضروری است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت اخلاق اجتماعی یكی از شاخصه‌های اصلی علم اخلاق در عصر حاضر به حساب می‌آید.
تعریف اخلاق اجتماعی در حوزه اسلامی عبارت است از «مراد از اخلاق آن دسته از بایدها و نبایدهای غیر الزامی كه اعم از صفات نفسانی و افعال هستند می‌باشد و چنین اخلاقی اگر مربوط به روابط گروهی و جمعی باشد اخلاق اجتماعی گفته می‌شود.» (حق شناس1386 چكیده)
تعریف اخلاق اجتماعی غربی: برخی از اندیشمندان غربی معتقدند به دلیل فرهنگ‌های مختلف و اعتقادات متفاوت تعریف اخلاق اجتماعی به عنوان امری مطلق كار مشكلی است و اخلاق اجتماعی از تجربه جمعی مردم و فرهنگ‌ها در طول زندگی به دست آمده است.
گرایش به اجتماع یكی از ویژگی‌های انسان است كه به اعتقاد بعضی ریشه در آفرینش دارد در این مورد فلسفه‌های مختلفی وجود دارد كه از حوصله‌ی بحث این مقاله خارج است ولی از آیات قرآن این گونه برمی‌آید كه اجتماعی بودن انسان در متن خلقت آفرینش او پی ریزی شده است (حجرات13) و از طرفی گرایش به فضایل اخلاقی نیز از فطرت بشر سرچشمه گرفته و در جان و روان او ریشه دارد و شكوفایی آن نیازمند تربیت است كه این مهم در اجتماع و در تأسی به پیشوایان دینی امكان پذیر خواهد بود.

انواع ارتباط در اسلام

1-روابط انسانی: كه در اسلام به نوع ارتباطی كه یك مسلمان بر اساس حقوق و ملاحظات انسانی و قطع نظر از اشتراك در عقیده با همنوع خود برقرار می‌كند اطلاق می‌شود. از جمله انساندوستی، هدایت، عدل عمومی، حقوق ویژه انسانی، حسن معاشرت و... می‌باشد.
2- روابط ایمانی: كه نوع ارتباط مسلمان بر اساس حقوق و ملاحظات مذهبی و با توجه به اشتراك عقیده و رأی در بین مسلمانان وجود دارد كه شامل: ولایت و محبت- اخوت- مسئولیت اجتماعی - مشورت و نصیحت- توصیه‌های اخلاقی و... است.

برخی مصادیق فضایل و رذایل اخلاقی در اخلاق اجتماعی اسلام

1- خوشرویی:

خصلت‌های بسیار زیبا كه غم و اندوه را از دل دیگران می‌زداید نشان دادن خوش رویی است، كاری كه برای انسان هیچ هزینه‌ای ندارد. چقدر شایسته است انسان هنگامی كه می‌خواهد با زن و فرزند، پدر و مادر، اقوام و خویشان و همه‌ی مردم برخورد كند همه غم و اندوهش را در پس پرده‌ی باطن پنهان نماید و همه‌ی نشاط و سرسبزی و خرمی‌اش را در چهره ظاهر كند و با خوش‌رویی كامل با همگان دیدار كند.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) وقتی خصلت‌های مؤمن را می‌شمارد می‌فرماید: (مجلسی 1403) مؤمن شادی و خرمی‌اش در چهره‌اش نمایان و غم و اندوهش در دلش پنهان است ... (مجلسی1390 ص5)
گشاده رویی با خوش رویی و دست دهنده‌ات و كار نیكت و سلام كردنت كشاننده‌ی تو به سوی محبوبیت نزد همه‌ی مردم است.

2-حسن خلق:

از علل بسیار مهم و پر ارزشی كه در زیبایی باطن نقش بسزایی دارد و در سالم سازی حالات و حركات سهم قابل توجهی را داراست، حسن خلق است، كه پیامبر بزرگ اسلام از آن تعبیر به برگ درخت دین كرده است. اخلاق نیكو از حقایق عظیم است.
از هیچ حكمی از احكام فقهی در قرآن مجید با وصف عظیم یاد نشده است. در قرآن صوم عظیم، صلاة عظیم، جهاد عظیم و حج عظیم نیامده است، ولی صفت عظیم همراه اخلاق ذكر شده است:. (مجلسی1403)
رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) كه خود دارای حسن خلق بود و به شدت از بد اخلاقی و مفاسد نفسی و زشتی حالات نفرت داشت، در روایات متعدد در رابطه با اخلاق نیك و دوری از اخلاق زشت سفارش نموده است. (میر محمدی1390 ص12)
آیات قرآن و روایات این حقایق را از مكارم اخلاق و ارزش‌های رفتاری و از مصادیق حسن خلق دانسته‌اند: راستی در گفتار، بذل و بخشش به تهی دست، تلافی كردن خوبی دیگران، حفظ امانت، صله‌ی رحم، حفظ عهد و امان و ضمان و حرمت و حق همسایه و رفیق، حیا، شجاعت، صبر، مهمانداری، وفای به عهد، نرمی، مدارا، ملاطفت، حفظ آبروی مردم، گذشت از كسانی كه به انسان ستم روا داشته‌اند، انس و الفت با مردم، آسان گرفتن به دیگران، انصاف، عدالت، قناعت، احترام به بزرگ‌تر، ترحّم به كوچك‌تر، رعایت ایتام، خیرخواهی، دور بودن از حسد و تجاوز و حرص و تكبر و ریا و خشم و سخت دلی و... .

3-عدالت:

در صورتی كه وجود انسان از غضب و شهوت بی‌جا دور بماند و این قوا را تحت سلطه و اقتدار عقل درآورد ایجاد می‌شود و در مسیر زندگی بشر می‌تواند مسبب خیلی از موفقیتها و پیشرفتهای اجتماعی باشد. عدالت مایه‌ی سعادت بشر است و هر شخصی با عدالت و میانه‌روی در همه صفات و كارهای ظاهری و باطنی باعث نجات خود و دیگران در دنیا و آخرت خواهد شد. عدالت منشأ حسن تدبیر و توحید است (نراقی1382 ص42)

4-عفت:

كه در اثر اطاعت شهوت از عقل به وجود می‌آید یعنی سركشی نكردن از امرونهی كه نتیجه آن بندگی خداوند و دوری از هوی و هوس‌های گذرا كه مانع سعادت انسان خواهد بود می‌باشد. عفت منشأ و سبب سخاوت و حیا، امانت، گشاده رویی و مانند اینها است. (نراقی1382 ص37)

5-وقار:

در برابر عجله و شتابزدگی است. یعنی اطمینان و آرامش در گفتار، كردار و رفتار به عبارتی هر كاری را با فكر و تدبیر انجام دادن كه لازمه آن عزت نفس و آگاهی و توانمندی است كه البته از خصوصیات ملكوتی و اخلاق حسنه است.

6-عفو و بخشش:

طریقه عفو و بخشش را نگه دار و امر به معروف كن (اعراف192) اگر عفو كنید به تقوا و پرهیزكاری نزدیكتر است (بقره237) در روایتی آمده است «موسی (علیه السلام) عرض كرد خداوندا كدام یك از بندگان نزد تو عزیزترند؟ فرمود آنكه وقت قدرت و توانایی عفو نماید.» (نراقی1382 ص344) گاهی بعضی از قدرتمندان و مدیران به این فكر می‌كنند كه اگر بخشش و گذشت داشته باشند ممكن است اقتدارشان دچار خدشه شود و یا اینكه فرد خاطی دوباره خطای خود را تكرار كند كه درباره‌ی این موضوع امام باقر (علیه السلام) می‌فرمایند «پشیمانی بر عفو بهتر و آسان‌تر است از پشیمانی بر انتقام و عقوبت» (علیزاده 1389ص115)

برخی از صفاتی كه در اسلام از آنها نهی شده

مؤمنین را به سمت و سوی مقابله با آنها توصیه نموده‌اند. توجه به این صفات می‌تواند مسیر زندگی اجتماعی سالم را برای بشر هموار كند.

1-شتابزدگی و عجله:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند شتاب كاری از جانب شیطان است و تأنی در كارها از جانب خداوند منان (بحارالانوار ج7ص55) انسان عجول به محض این كه چیزی به ذهنش خطور می‌كند به آن عمل می‌كند بدون آنكه جوانب را بسنجد و در عاقبت كار تأمل كند و این خود نتیجه ضعف نفس است و بصیرت و دانایی در این كار نقش نداشته و ممكن است عملی غیرعقلانی صورت گیرد كه نتیجه خوبی ارائه نشود. خصوصاً در حیطه‌ی مدیریتی گاهی یك تصمیم عجولانه می‌تواند اهداف یك سازمان را به مخاطره بیندازد.

2-سوء ظن به خالق و مخلوق:

كه این صفت نتیجه جُبن و ضعف نفس است كه فرددر قضاوت در مورد دیگران هر چیزی كه به ذهنش خطور كند بر مبنای آن عمل می‌كند.» ‌ای گروه مؤمنان اجتناب كنید از بسیاری از گمان به درستی كه بعضی از گمان‌ها گناه است. (12.49) ظن و گمان بد در روایات اسلامی هم تراز قتل و غارت است. روایت است» خدای تعالی حرام كرده از هر مسلمی خون او را عرض او را و ظن و بدبینی به او را (نراقی1382ص70)
البته در این توصیه نكته ظریف دیگری نیز نهفته است كه در روایات و سخنان ائمه (علیهم السلام) بسیار تأكید و تكرار شده است و آن اینكه مؤمن نباید عمل و رفتاری داشته باشد كه خود را در معرض بدبینی و سوءظن قرار دهد.

3-غضب مفرط و مفاسد آن:

غضب مفرط و بیش از اندازه باعث هلاكت انسان و از آفات اجتماعی است و چه بسا باعث قتل نفس، قطع عضو و... شود و در اخبار و روایات نهی بسیار شدیدی نسبت به این موضوع وجود دارد.
حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: غضب ایمان را فاسد می‌كند چنانكه سركه عسل را فاسد می‌كند. (مجلسی ج3ص226) این تنها خشم و غضب نیست كه در روابط اجتماعی مذموم است بلكه اعمالی كه در اثر آن به وجود می‌آید هم مذموم هستند و مورد شماتت هستند. از جمله دشنام- اظهار نظر بد- سرزنش- شماتت- فاش كردن اسرار- تمسخر و استهزا و... از همه مهمتر اینكه بعد از غضب انسان پشیمان و غمگین می‌شود و غضب باعث سرزنش دشمنان و دشمنی با دوستان است نه عقلا و دانایان. امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند خداوند وحی فرستاد به بعضی از پیامبران خود كه ‌ای فرزند آدم وقتی كه غضبناك گردی مرا یاد كن تا منت تو را یاد كنم در وقت غضبم و تو را هلاك نسازم. (كلینی1470ج2ص30) نقطه مقابل غضب حلم و بردباری است كه همان اطمینان نفس است و جلوی ورود شیطان را می‌گیرد. كظم غیظ یعنی فروبردن خشم درجه پایین‌تر حلم و بردباری است.

4-كج خلقی

به معنی روترش كردن و دلتنگی و بدكلامی است كه انسان را از خدا و خلق خدا دور می‌كند پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند «بدخلقی بنده را می‌رساند تا اسفل درك جهنم» (علیزاده1389ص116)

5-عجب و خودبزرگ بینی:

یعنی فرد خود را بزرگ بداند به علت كمال یا قدرت كه در خود می‌بیند كه این صفت با تكبر و غرور فرق دارد متكبر كسی است كه خودش را از دیگران بالاتر ببیند و مرتبه و درجه خودش را بیشتر بداند ولی در این صفت پای كسی در بین نیست و فرد به خود می‌بالد و از خودش شاد و راضی است. عجب و خودبزرگ بینی در زمینه‌های مختلف ایجاد می‌شود مثل مال، جمال، قدرت، تقوی، اصل و نسب، و البته جاه و مقام و منصب كه آنچه بیشتر مد نظر ما در این مقاله است جاه و منصب و حكومت و مدیریت است كه فرد برای حفظ مقامش ممكن است هر كار بدی انجام بدهد گناه كند، خیانت كند، حق را ناحق كند تنها به خاطر حفظ مقامی كه باعث خود بزرگ بینی او شده است.

اخلاق كارگزاران

یكی از زوایای مهم اخلاق اجتماعی كه در سطح جامعه به منظور ایجاد ارتباط منطقی و صحیح میان مردم و مسئولین و در جهت نیل به اهداف نظام مردمسالاری دینی مورد توجه بوده و هر كدم از اقشار جامعه بنا به فرموده رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) كُلُكُم راعٍ وَ كُلُكُم مَسئولٌ عَن رَعیَّته، موظف به رعایت آن هستند، بحث اخلاق كارگزاران می‌باشد. اخلاق سرمایه و بهترین و عالیترین دارایی ما است. از بسترهای مهم اخلاق اجتماعی، چگونگی روابط سیاسی طبقه‌ی حاكمان با مردم است. مسئوولان هر جامعه‌ای، در نهادینه كردن گزینه‌های اخلاقی، تأثیرات شگرفی دارند؛ همچنان كه می‌توانند سرچشمه‌ی پدید آمدن بیماری‌های اخلاقی فراوانی در جامعه باشند. (مصدقیان، (1390) ص9)
به همین دلیل حضرت علی (علیه السلام) در خطبه‌ی 107 نهج البلاغه می‌فرمایند:
رعیت هیچ گاه اصلاح نمی‌شود، مگر با اصلاح والیان. و حاكمان هرگز اصلاح نمی‌شوند، مگر با اصلاح رعیت. اگر رعیت حق حكومت را ادا كند و حكومت نیز حقوق آنان را مراعات نماید، حق در میانشان قوی و نیرومند خواهد شد... و اگر رعیت بر والی خود چیره شود یا رییس حكومت بر رعایا ستم روا دارد، نظام بر هم می‌خورد و نشانه‌های ستم و جور آشكار می‌شود، دستبرد در احكام دین، بسیار شده و جاده‌های وسیع آداب و سنن، متروك خواهد ماند. از این روی، بر اساس هوا و هوس عمل می‌شود، احكام الهی تعطیل و بیماری‌های اخلاقی فراوان می‌گردد.
همچنین عدالت ورزی حاكمان نقش پیشگیرانه‌ای در ناهنجاری‌های اجتماع دارد؛ زیرا باعث عدالت می‌شود و عدالت، باعث استواری مردم است كه تمامی طبقات لیاقت محوری، ارزش محوری و در یك كلام ارزش‌ها را به جای قدرت و دارایی و وابستگی‌های حزبی و خویشاوندی بپذیرند و هر كس در به دست آوردن هنجارهای اجتماعی تلاش كند.

ویژگی‌های رفتاری در ارتباطات كاری از دیدگاه اسلام

ویژگی‌های رفتاری در ارتباطات رئیس با مرئوس

ویژگی‌های ثبوتی:	ویژگی‌های سلبی
وفق و مدارا و رفتار ملایم	تكبر و ریاست طلبی
مشورت	استبداد
انتقادپذیری	دروغگویی
قاطعیت	خشم و غضب
عفو و اغماض	بیتفاوتی

ویژگی‌های رفتاری در ارتباطات مرئوس با رئیس

ویژگی‌های ثبوتی:	ویژگی‌های سلبی:
رعایت سلسله مراتب	نافرمانی
حیا	تملق
انتقاد و پیشنهاد

ویژگی‌های رفتاری ارتباطات كاركنان و كارمندان هم سطح با یكدیگر

ویژگی‌های ثبوتی:	ویژگی‌های سلبی:
محبت و الفت	نفاق
اعتماد متقابل و حسن ظن به یكدیگر	عیبجویی
حرمت نگه داشتن	حسد
امربه معروف و نهی از منكر
تعاون
سبقت در خیرات

ویژگیهای رفتاری در ارتباطات كاركنان با ارباب رجوع

ویژگیهای ثبوتی:	ویژگیهای سلبی:
خدمت به مراجعان را نعمت تلقی كردن	تغافل و خطا
رعایت حسن خلق	منت گذاشتن
رعایت انصاف	تبلیغات دروغین
وفای به عهد	تبعیض
خویشتنداری در برابر درشتی	جمود و خشكی بر مقررات
رسیدگی و اولویت به امور ضعفا و محرومان

تضمین اخلاق اجتماعی در اسلام چیست؟

امر به معروف و نهی از منكر ابزاری جهت تضمین اخلاق اجتماعی در اسلام است هدف از امر به معروف و نهی از منكر، اصلاح جامعه‌ی بشری است. لذا احیای این دو فریضه از اهمیتی خاص برخوردار است. (حسینی سرشت، 1391ص194) همچنین مهمترین عامل جهت كنترل، نظارت عمومی، اصلاح و امنیت در جامعه اسلامی است. مطابق آیات قرآن، مسئله‌ی امر به معروف و نهی از منكر مسئولیتی عمومی است بدین سان هر فرد نسبت به فرد دیگر و هر طبقه نسبت به طبقه دیگر، حكومت نسبت به مردم و مردم نسبت به حكومت باید مراقب هم باشند و از انحراف، اعمال بد فردی و اجتماعی، فحشا و فساد، فسق و فجور و نیز انحرافات سیاسی جلوگیری كنند و راه خیر و سعادت و تقوا را به هم بشناسانند و كارهای انحرافی و منكر را بفهمانند.
مصادیق زیادی در قرآن درباره امر به معروف و نهی از منكر موجود است كه می‌توان به نصایح لقمان به فرزندش اشاره نمود. (لقمان17)

نتیجه‌گیری

1- البته مصادیق زیادی از فضایل و رذایل اخلاقی وجود دارد كه اسلام به آنها پرداخته است و اكثر آن‌ها در روابط انسانی و اجتماعی تأثیر گذار هستند از مجموعه این مطالعات می‌توان به ویژگی‌های رفتاری در ارتباطات كاری دست یافت كه از نكات مهم در پیشبرد اهداف مدیریتی در اجتماع است كه آن اجتماع می‌تواند از كوچكترین یعنی خانواده تا بزرگترین یعنی جامعه جهانی را شامل شود.
2- در نظام تربیتی و اخلاقی اسلام الگوسازی و الگوپذیری یكی از شیوه‌های طبیعی در تربیت فردی و اجتماعی است. از مدل سازی در تربیت اسلامی به عنوان اسوه سازی یاد شده است كه در خودسازی و تربیت اجتماعی نمونه‌های عملی مهم و عمده‌ای دارد. والدین با آشنایی با سیره عملی ائمه می‌توانند ابعاد مختلف سبك زندگی اسلامی را كه شامل اخلاق اجتماعی نیز هست اعم از عینی و ذهنی به كودكان خود آموزش دهند. (عظیمی فرد1391ص30)
3- بهداشت روانی از ثمرات سلامتی اخلاقی است (بهجت پور1389ص50) طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO) بهداشت روانی عبارت است از حالات رفاه كامل جسمی، روانی اجتماعی، آموزه‌های قرآن و سنت به بهداشت روانی انسان توجه خاصی دارند و در آیات متعددی، از قرآن با عنوان شفا دهنده دل‌ها یاد شده است (یونس57)
4- از اساسی‌ترین اصول اخلاق اجتماعی كه در قرآن بسیار بر آن تأكید شده است و حیات جامعه اسلامی بدان وابسته است و البته نقش تضمینی و نظارتی دارد امر به معروف و نهی از منكر است و وظایف اجتماعی مؤمنین و همچنین بخشی از وظایف دینی و ایمانی فرد را تشكیل می‌دهد.

پی‌نوشت‌ها

1. كارشناس ارشد رشته مدیریت آموزشی دانشگاه علوم تحقیقات البرز

منابع تحقیق :
1- قرآن كریم، ترجمه آیت الله مكارم شیرازی
2- نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی
3- احمدوند، فردین، بررسی اصول اخلاق اجتماعی در صحیفه سجادیه، (1390) پژوهشهای اخلاقی سال دوم شماره اول ص 116- 137
4- بهجت پور، عبدالكریم و همكاران، تفسیر موضوعی قرآن كریم (1389) نشر معارف
5- جوادی، محسن، دیدگاه تشیع در خصوص اخلاق اجتماعی (1390) ماهنامه اخبار شیعیان، شماره 8، ص1-7
6- حسینی سرشت، سید محمد صادق، در آمدی بر شناخت اخلاق اجتماعی در قرآن، (1391) فصلنامه اخلاق دانشگاه آزاد لنجان شماره پنجم ص221- 189
7- حق شناس، حمیدرضا، رویكرد صحیفه سجادیه به اخلاق اجتماعی، (1386) پایان نامه ارشد، دانشگاه قم، دانشكده الهیات
8- حقانی زنجانی، حسین، پژوهشی در ارزش‌های اخلاقی (1383)، پایان نامه، تهران، دانشگاه الزهرا، ص117 (چاپ پنجم)
9- ستوده، محمدرضا و محمد جانی پور، مفاهیم و گزاره‌های اخلاقی در سوره اسرا (بهار92) فصلنامه پژوهشنامه اخلاق شماره 19ص55-83
طباطبایی، محمد حسین، تفسیرالمیزان (1370) ترجمه محمد باقر موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی تا
10- علی زاده، غلامرضا، نقش اخلاق اجتماعی در تشكیل شبكه اعتماد اجتماعی (1389)، پژوهشهای اخلاقی، سال اول، شماره سوم، ص48-46
11- فیض كاشانی، ملا محسن، المحجه البیضاء (1364)تهران، بی تا، ص31
12- قرائتی، محسن، تفسیر نور (1382)تهران مركز فرهنگی درسهایی از قرآن ج11
13- كلینی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، اصول كافی (1470ه. ق) تهران، دارالكتاب الاسلامیه
14- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، (1403)ه. ق، بیروت، دارالحیاء التراث العربی
15- مصباح یزدی، محمد تقی1387، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمةالله علیه)
16- مصدقیان، حسین علی بسترهای اخلاق اجتماعی از دیدگاه نهج البلاغه، (1390)نشریه اخلاق شماره 12ص6-22
17- مطهری،مرتضی، فلسفه اخلاق (1383)، تهران، صدرا
18- میر محمدی، فریده، اخلاق اجتماعی از منظر امام رضا (علیه السلام) (پاییز1390)رشد آموزشی درس اجتماعی دوره 15شماره1ص14
19- نراقی، محمد، معراج السعاده (1382)، تهران، دهقان
20- وارنوك، فری جیمز، فلسفه اخلاق در عصر حاضر (1368)، ترجمه صادق لاریجانی، تهران، مركز ترجمه و نشر كتاب
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی قرآنی كوثر، سال پانزدهم، پاییز 94، شماره 55