بهره‌‏وری در پرتو اسلام

چکیده

بهره‏وری را می‏توان به استفاده مطلوب از امکانات، سرمایه‏ها، نیروها، منابع و فرصت‏ها در تولید کالا و عرصه خدمات تعریف کرد. در این مقاله، به مناسبت روز بهره‏وری، به تلخیص کتاب بهره‏روی در پرتو اسلام* می‏پردازیم:

ضرورت بحث بهره‏وری

بهره‏وری می‏تواند بیشترین استفاده از کمترین امکانات و منابع در راه رسیدن به رشد و شکوفایی همه‏جانبه زندگی انسان باشد. اگر می‏خواهیم در دنیای پر رقابت امروزی، رونق اقتصادی، اجتماعی و زندگی بهتری داشته باشیم، لازم است به بهره‏وری بالایی برسیم؛ زیرا ایستادگی و تداوم حیات در صحنه جهانی، سرعت و دقت افزون‏تری می‏طلبد. با توجه به آنکه در سه دهه اخیر، شاهد تحول‏های بزرگ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی از جمله انقلاب، جنگ، توطئه‏های استکبار جهانی و همچنین بلایای طبیعی متعدد بوده و فرصت‏های بسیاری را از دست داده‏ایم، باید برای جبران ویرانی‏ها، گرفتاری‏ها و رفع تنگناهای موجود، زمان را به همراه حفظ کیفیت و کمیت به بند کشیم. البته این مسئله جز با توجه به اصل بهره‏وری، شدنی نیست، وگرنه رقابت‏های آینده، طومار هر کشوری را در هم خواهد پیچید.
در حال حاضر، در برخی کشورهای توسعه‏یافته با وجود محدودیت منابع، سرمایه‏گذاری‏های فراوانی در راه بهبود بهره‏وری در سطح ملی، منطقه‏ای، بخشی، سازمان‏ها، مؤسسه‏ها و حتی افراد انجام می‏گیرد. آنان پیشرفت روزافزون خود را مرهون توجه به اصل بهره‏وری می‏دانند.

اهداف بهره‏وری

از اهداف مهم بهره‏وری می‏توان به کاهش هزینه، افزایش تولید و خدمات، افزایش کیفیت و استفاده بهینه از زمان اشاره کرد. بهره‏وری بدون ارتقای کیفیت، امری بیهوده است. افزایش کیفیت می‏تواند شامل بهبود امور مادی نظیر تولید کالا و خدمات و بهبود شرایط کار، و امور معنوی مانند بهبود شیوه زیستن، عبادت و اجرای احکام الهی باشد. در اسلام به افزایش کیفیت توجه ویژه‏ای شده است، به گونه‏ای که خداوند در آیات نورانی قرآن کریم، بارها انسان را به انجام بهترین‏ها دعوت می‏کند.
از دیگر اهداف مهم بهره‏وری، کاهش هزینه است. دین مبین اسلام در موارد فراوانی به مؤمنان سفارش می‏کند از منابع در اختیارشان درست استفاده کنند تا با پیش‏گیری از خسارت‏های احتمالی، هزینه‏ها را کاهش دهند. اسلام با سفارش به استفاده معتدل از منابع، می‏خواهد از اسراف که هزینه فراوانی به افراد تحمیل می‏کند، جلوگیری کند تا هزینه‏های اضافی، در موارد ضروری‏تر و مهم‏تر به کار گرفته شود.

بهره‏گیری مناسب از زمان

در فرهنگ غنی اسلام، بهره‏وری تنها معیاری اقتصادی و مالی نیست، بلکه برنامه‏ریزی دقیق و درست برای بهره‏گیری مناسب از لحظه لحظه عمر است. بی‏شک، برای به بند کشیدن این لحظه‏های ارزشمند و بهره‏برداری بهینه از آنها، نیازمند راه‏کارهای مناسبی هستیم. نخستین عامل برای استفاده بهینه از نعمت وقت، شناخت ارزش آن است. با توجه به آنکه وقت، نعمتی برگشت‏ناپذیر است، باید با انتخاب هدف‏های روشن و مطلوب در مسیر زندگی، از اتلاف آن پیش‏گیری کرد. یکی از اساسی‏ترین رمزهای موفقیت بزرگان دین، برنامه‏ریزی مناسب برای زمان و فرصت‏ها بوده است. همچنین باید کوشید کارهای مهم‏تر و باارزش‏تر در اولویت قرار گیرد؛ زیرا در غیر این صورت، به فرموده امام علی علیه‏السلام ، فرصت انجام کارهای مهم از دست می‏رود.

معیارهای اسلامی بهره‏وری

ایمان، در کمیت و کیفیت نیروهای انسانی و در نهایت بهره‏وری و پیشرفت امور نقش بسزایی دارد. از آنجا که انسان مسلمان به شدت از هرگونه تنبلی نهی شده است، مسلمان واقعی از هر سستی که مانع بهره‏وری است، پرهیز می‏کند.
تقسیم کار، یکی دیگر از عوامل اساسی پیشرفت و بهره‏وری است که در فرهنگ اسلامی بر آن تأکید شده است. تقسیم کار موجب صرفه‏جویی در وقت و پیشرفت امور می‏شود. بی‏شک، اگر تقسیم کار با در نظر گرفتن انگیزه، استعداد، لیاقت و توانایی افراد انجام پذیرد، موجب افزایش رضایت کاری آنها و بهره‏وری بیشتر خواهد بود. امیرمؤمنان علی علیه‏السلام در نامه‏ای به فرزند بزرگوارش، امام حسن علیه‏السلام ، این مهم را چنین یادآور می‏شود: «کار هر کدام از خدمت‏کارانت را معیّن کن که او را در برابر آن مسئول بدانی. تقسیم کار موجب می‏شود کارها را به یکدیگر وانگذارند و در خدمت سستی نکند.» انضباط نیز از جمله عوامل بهره‏وری است که در اسلام بر آن تأکید شده است. در اهمیت نظم همین بس که حضرت علی علیه‏السلام در آخرین لحظه‏های عمر بدان سفارش می‏کند.

آسیب‏شناسی بهره‏وری در منابع انسانی

از جمله مشکلات بهره‏وری در بخش نیروی انسانی، کیفیت اشتغال است؛ یعنی بیشتر جمعیت، مصرف کننده صرف هستند و در تولید نقشی ندارند. حدود 37 میلیون نفر از جمعیت کشور زیر 24 سال دارند. از نظر جوانی، جمعیت ایران، سومین کشور جوان جهان است. از این جمعیت جوان، تعداد اندکی در فعالیت‏های اقتصادی و اجتماعی نقش دارند و بقیه به دلیل اشتغال به تحصیل، مصرف‏کننده هستند. حال اگر بی‏کاران، سالمندان و از کارافتادگان را نیز به این آمار اضافه کنیم، خواهیم دید فقط تعداد کمی از جمعیت، در بهره‏وری جامعه فعال هستند که برخی از آنان نیز شغل کاذب دارند. برخی هم مانند معلمان، کارگران و کشاورزان به اقتضای شغل در فصل‏هایی از سال فعال نیستند و بهره‏وری لازم را ندارند که باید برای آن راه‏کاری اندیشید.

آسیب‏شناسی بهره‏وری در بخش مصرف

مصرف درست و به‏اندازه، پشتوانه بزرگی برای اقتصاد هر کشور به‏شمار می‏آید. یکی از معضل‏های بخش مصرف کشور، عادت نکردن مردم به تهیه به‏اندازه نیازهای زندگی است. آنها ترجیح می‏دهند نیازمندی‏های خود، به ویژه نیازهای خوراکی را به صورت فله‏ای تهیه کنند. شاید این مسئله از عرضه مواد به شکل فله‏ای سرچشمه گیرد. نتیجه این نوع عرضه، افزایش میزان ضایعات مواد غذایی خواهد بود.
خریدهای انبوه و فله‏ای مواد غذایی، افزون بر آنکه موجب راکد ماندن سرمایه خانواده و اشتغال فضای خانه می‏شود، به مرور زمان، کیفیت اولیه خود را از دست می‏دهد و حتی گاه فاسد می‏شود و موجب تولید زباله می‏گردد که نیازمند هزینه اضافی در جمع‏آوری است.

خانواده و بهره‏وری

خانواده، ابتدایی‏ترین نهاد اجتماعی است که انسان در آن چگونه زیستن را در دامان پدر و مادر می‏آموزد. به یقین، اگر همه افراد خانواده با مفهوم بهره‏وری و شیوه زندگی بهتر و متعالی‏تر آشنا شوند، در آن مسیر گام برمی‏دارند و در بهبود فعالیت‏های فردی و اجتماعی نقش خواهند داشت. برای بهبود بهره‏وری در خانواده، بیش از هر چیز باید پدر و مادر با اصول بهره‏وری آشنا شوند و سپس با استفاده از داشته‏های خود، به تربیت فرزندان بپردازند. بی‏شک، فرزندانی که این‏گونه تربیت شوند، به بهره‏وری در جامعه کمک خواهند کرد.

نهادهای اجتماعی و بهبود بهره‏وری

موفقیت در دست‏یابی به اهداف بهره‏وری در هر جامعه، تا حدود زیادی به همکاری سازمان‏ها و نهادهای اجتماعی و همکاری کارکنان آنها بستگی دارد؛ زیرا بخش بزرگی از امکانات، منابع، سرمایه‏ها و نیروی انسانی در اختیار آنهاست. در این میان، نقش مدیران آگاه و شجاع، اساسی است. آنان باید به آموزش هدفمند، به‏هنگام و متناسب با نیازهای شغلی و تخصصی نیروی انسانی بپردازند تا افزون بر کاهش حجم مشکلات سازمان، به بهره‏وری مطلوب برسند؛ زیرا از راه آموزش می‏توان بسیاری از روش‏های کاری را در راه بهره‏وری اصلاح کرد. حقوق و پاداش مناسب، همواره از عوامل انگیزه‏آفرین در محیط‏های کاری بوده است. اگر کارکنان احساس کنند حقوقشان بر پایه ارزش کار است و در صورت فعالیت بیشتر و بهینه‏تر می‏توانند درآمد بیشتری به‏دست آورند، انگیزه‏شان فزونی می‏یابد و در راه ارتقای بهره‏وری سازمان تلاش می‏کنند.

دولت و بهره‏وری

از آنجا که بهبود بهره‏وری در تشکیلات دولتی بر افراد جامعه اثر می‏گذارد و عزم ملی را برای بهره‏ور ساختن جامعه تقویت می‏کند، وظیفه دولت است که فرهنگ بهره‏وری را در قالب طرح ملی «جنبش بهره‏وری» در جامعه مطرح کند. همچنین تمام دستگاه‏های دولتی و غیر دولتی به گسترش آن در سطح سازمان‏های تحت نظارت خود ملزم شوند و به همکاری با سازمان ملی بهره‏وری بپردازند که وظیفه سازمان‏دهی، آموزش و ارتقای بهره‏وری را در همه ابعاد به عهده دارد. در این راستا، باید همه‏ساله از دستگاه‏ها و سازمان‏های موفق در امر بهره‏وری قدردانی شود. دولت نیز باید به بازنگری و اصلاح قوانین و مقررات اضافی و دست وپاگیر بپردازد تا از ویژگی انعطاف‏پذیری برخوردار شود و با گزینش مدیران کارآمد و تقویت نظام‏های نظارتی، به بهبود سطح بهره‏وری کمک کند. بازرسی و نظارت، اصل مهمی در فرهنگ بهره‏وری است؛ آن‏گونه که امام‏علی علیه‏السلام ، بررسی و نظارت در امور کارکنان را موجب خدمت‏رسانی بهتر و در نتیجه، بهره‏ور شدن بیشتر ایشان می‏داند.

کوتاه و خواندنی

الف) احادیث نبوی

1. کار اندک آگاهانه سودمند افتد و عمل بسیار جاهلانه سودی نبخشد.
2. محبوب‏ترین کارها نزد خدا کاری است که دوام آن بیشتر باشد.
3. خدا دوست دارد وقتی کسی کاری می‏کند، آن را محکم و کامل انجام دهد.
4. هرگاه قصد کاری داشتی، آن را با دانش، درایت و تخصص انجام بده.

ب) پیام اندیشمندان

1. بهره‏وری؛ یعنی انجام کارهایی که تاکنون قادر به انجام آن نبوده‏ایم. (مانزی)
2. زمانی کارکنان، بهره‏وری خود را افزایش می‏دهند که احساس کنند با آنها منصفانه رفتار می‏شود.(میس‏چکنه)
3. یک راه برای افزایش بهره‏وری، انجام سریع‏تر کاری است که به آن مشغولیم. (گروو)
4. مشکلات بهره‏وری ناشی از عملکرد بد کارکنان نیست، بلکه از عملکرد بد مدیریت سرچشمه می‏گیرد.(منیگ)
* حسین بافکار، بهره‏وری در پرتو اسلام، قم، مرکز پژوهش‏های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، 1384، 159صفحه.
برگرفته از : مجله گلبرگ - خرداد 1386، شماره 87
منبع : http://www.hawzah.net
/خ