ترمیم خانواده پس از طلاق

خانواده‌ها با آسیب‌های متعددی مواجه هستند. گاه خانواده از درون مستحکم است، ولی آسیب‌های خارجی مانند جنگ، حوادث طبیعی (زلزله، سیل، بیماری و مرگ) باعث فشارهای زیادی بر آن می‌شود؛ گاهی هم خانواده از درون ناپایدار است که این نوع خانواده‌ها، گاهی با وجود تنش‌های مختلف بین اعضا، همچنان به حیات جمعی خود ادامه می‌دهند و گاه به دلیل مشکلات مختلف از هم می‌پاشند.
ترمیم خانواده آسیب دیده متناسب با نوع آسیب، شیوه خاص خود را می‌طلبد که در این بخش به شیوه ترمیم رایج‌ترین آسیب (طلاق) پرداخته می‌شود:  

1. تقویت فضایل اخلاقی

کارشناسان مسائل خانواده پس از رهنمودهای گوناگونی که برای کاهش مشکلات همسران و فرزندان طلاق ارائه می‌دهند، با این واقعیت انکارناپذیر روبه رو می‌شوند که هیچ راه حل اساسی و قابل اطمینانی برای مشکلات یاد شده وجود ندارد، مگر توافق و همکاری زن و شوهر طلاق گرفته.
اسلام به عنوان دین اخلاق‌مدار، اهتمام فراوانی به شکوفایی و پرورش فضایل اخلاقی در انسان‌ها دارد. تأکید مکرر قرآن کریم بر طلاق توأم با احسان و نیکی (1) نیز بیانگر اهمیت این موضوع است؛ چرا که طلاق زیبا، جز در پرتو آراسته بودن به فضایل اخلاقی قابل تحقق نیست. همچنین نکوهش آسیب‌رسانی همسران به یکدیگر به عنوان یک قاعده کلی قبل و بعد از طلاق، (2) ترغیب افراد به ویژه همسران به رعایت فضایل اخلاقی همچون عطوفت و گذشت (3) و تأکید بر مشورت و همفکریِ پسندیده میان زن و مرد طلاق گرفته در امور مربوط به فرزندان، (4) از جمله سفارش‌های قرآن کریم در این زمینه است.

2. پذیرش موقعیت جدید

وظیفه مهم زن و مرد پس از طلاق، کنارآمدن با سردرگمی ناشی از این پدیده است. آنان باید با استفاده از شیوه‌های شناختی و عاطفی به سازگاری مطلوبی نائل گردند. (5) بهداشت روانی فرزندان طلاق به عواملی مانند سلامت روانیِ سرپرستی که حضانت کودک را به عهده می‌گیرد، بستگی دارد. سلامت عاطفی و روانی سرپرست و سازگاری مناسب او با محیط و شرایط پس از طلاق در حمایت او از کودک در برابر استرس‌ها و تضادهای ناشی از طلاق بسیار مؤثر است. خصوصیات کودک مانند سن، حالات عاطفی و جنسیت نیز در این امر اهمیت دارد. آنها برای تنظیم عواطف می‌توانند به فعالیت‌های سرگرم کننده روزانه بپردازند؛ مسافرت تفریحی، ورزش مداوم و گسترش روابط با خویشان و دوستان نیز در تنظیم عواطف فرد مؤثر است. در عین حال، فرد باید از لحاظ شناختی، واقعیت زندگی کنونی خود را پس از طلاق به خوبی درک کند.

3. تقویت پیوندهای اجتماعی

راهکار دیگر اسلام در این زمینه، تقویت پیوندهای اجتماعی شامل روابط خویشاوندی، دوستی و همسایگی از طریق تأکید بر ارزش‌هایی مانند صله ارحام، رسیدگی به همسایگان و همدردی اهل ایمان با یکدیگر است. حضور مؤثر خویشاوندان، دوستان و همسایگان در کنار فرد طلاق گرفته و حمایت‌های مالی، عاطفی و مراقبتی آنان از وی و فرزندانش، نقش بسیار مهمی در کاهش عوارض منفی طلاق ایفا می‌کند. (6)
کانون مدرسه به ویژه معلمان و مشاوران متعهد و دلسوز نیز می‌توانند نقش مهمی در حمایت از کودکان در سازگاری با شرایط پس از طلاق و رفع نیازهای عاطفی آنان داشته باشد. (7)

4. توجه به نیازهای فرزندان پس از طلاق

بهداشت روانی فرزندان طلاق به عواملی مانند سلامت روانیِ سرپرستی که حضانت کودک را به عهده می‌گیرد، بستگی دارد. سلامت عاطفی و روانی سرپرست و سازگاری مناسب او با محیط و شرایط پس از طلاق در حمایت او از کودک در برابر استرس‌ها و تضادهای ناشی از طلاق بسیار مؤثر است. خصوصیات کودک مانند سن، حالات عاطفی و جنسیت نیز در این امر اهمیت دارد. (8) نکته مهم، همکاری پدر و مادر و حمایت از یکدیگر در سرپرستی فرزند است. آنان باید نقش والدینی خود را از نقش همسری تفکیک نمایند. از دیدگاه اسلام، مسئولیت والدین با طلاق ساقط نمی‌شود و آنان باید با مشورت و همفکری به امور فرزند خویش رسیدگی کنند. (9)
برای این منظور، والدین باید از نقش یکدیگر در رفع نیازهای کودک حمایت کنند. برای نمونه، اگر مادر مربی اوست، پدر این نقش او را تأیید کند یا مادر زمان‌هایی را برای فرزند در نظر بگیرد که با پدر تعاملات عاطفی داشته باشد. علاوه بر این، تضعیف و بی‌اعتبار کردن یکدیگر، نتایج ناخوشایندی بر فرزندان خواهد گذاشت. یکی از راهکارهای اساسی اسلام برای کاهش پیامدهای منفی طلاق، ازدواج مجدد افراد طلاق گرفته است. ازدواج مجدد به ویژه در صورت وجود فرزندان از ازدواج سابق، مشکلات خاصی را برای همسران در پی خواهد داشت؛ اما آثار مثبت آن در زمینه‌های مختلف، به ویژه کاهش مشکلات مالی، عاطفی و جنسی همسران طلاق گرفته و افزایش سلامت روانی آنان قابل انکار نیست. بچه‌ها به دلیل رابطه عاطفی شدید با پدر و مادر، بدگویی یکی از آنها را از طرف مقابل، در حقیقت بدگویی هر یک از آنان نسبت به خود تلقی می‌کنند؛ زیرا از لحاظ روانی، پدر و مادر را جزئی از شخصیت خویش می‌دانند. پدر و مادر نیز باید بپذیرند که بین احساسات خود نسبت به همسر سابق و احساسات کودک نسبت به او تفاوت بگذارند.

5. تقویت نقش پدر پس از طلاق

اسلام مسئولیت اصلی سرپرستی کودک را به عهده مرد می‌گذارد. مطابق قانون، حضانت فرزندان تا هفت سالگی به عهده مادر است. پدران نه تنها باید از فرزند در هر صورت به ویژه از نظر مالی حمایت کنند، سرپرستی و کمک در امور مختلف او نیز بر عهده آنهاست. بر اساس مطالعات، یکی از مهم‌ترین ملاک‌های ارزشیابیِ میزان سازش‌پذیری کودک با محیط پس از طلاق، میزان فعالیت پدر در صحنه زندگی وی است. (10) پدر باید ابراز توجه، محبت و تعامل‌های عاطفی را نسبت به کودک استمرار دهد، در جهت رشد اجتماعی و اخلاقی او تلاش کند، از وضعیت تحصیلی و اوقات فراغت او اطلاع کافی داشته باشد و زمان‌هایی را با وی بگذراند و به تفریح همراه با وی و رفع نیازهای روانی و مادی او اهتمام ورزد. (11)  

6. ازدواج مجدد

یکی از راهکارهای اساسی اسلام برای کاهش پیامدهای منفی طلاق، ازدواج مجدد افراد طلاق گرفته است. ازدواج مجدد به ویژه در صورت وجود فرزندان از ازدواج سابق، مشکلات خاصی را برای همسران در پی خواهد داشت؛ اما آثار مثبت آن در زمینه‌های مختلف، به ویژه کاهش مشکلات مالی، عاطفی و جنسی همسران طلاق گرفته و افزایش سلامت روانی آنان قابل انکار نیست. به بیان روشن‌تر، ازدواج مجدد با توجه به مسئولیت مالی شوهر در اسلام باعث می‌شود زن طلاق گرفته از دغدغه تأمین معاش تا حد زیادی رهایی یابد و بسیاری از زخم‌های روحی حاصل از ازدواج ازهم گسسته التیام پیدا کند. بدون شک، برای رفع مشکلات جنسی ناشی از طلاق (توقف ارضای نیاز جنسی و ناامنی جنسی برای زنان بی‌شوهر) نیز گزینه‌ای بهتر از ازدواج مجدد نمی‌توان یافت. کاهش مشکلات همسران موجب افزایش قابلیت‌ها و توانایی‌های آنان در توجه به نیازهای فرزندان، رسیدگی به مشکلات آنها و مراقبت بهتر و نظارت مؤثرتر بر رفتار آنها خواهد شد. (12)

نمایش پی نوشت ها:
1. فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ (بقره (2): 229) فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ؛ (بقره (2): 231) فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ؛ (طلاق (65): 2) أُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا
؛ (احزاب (33): 28) سَرِّحُوهُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا
. (احزاب (33): 49).
2. بقره (2): 233.
3. وَ لاَتَنسَوُا الفَضل بَینَکُم ... (بقره (2): 237).
4. و أتَمِرُوا بَینَکُم بَمعرُوفٍ ... . (طلاق (65): 6).
5. دیماتئو، روان شناسی سلامت، ج 2، ص 600-570.
6. بستان، خانواده در اسلام، ص 215.
7. شهیدی، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص 118.
8. همان، ص 117.
9. عَن تَرَاضٍ مِنهُمَا وَ تَشَاوُرٍ. (بقره (2): 233).
10. تایبر، بچه‌های طلاق، ص 93.
11. سالاری‌فر، بهداشت روانی، ص 341.
12. بستان، خانواده در اسلام، ص 212.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1394)، دانش خانواده و جمعیت، قم: دفتر نشر معارف، چاپ بیست و سوم